De Gemeenschap. Jaargang 8

[p. 666]

Frans Erens Gedachten

Het is merkwaardig hoe de mensch op sommige oogenblikken bewegingen in zijn eigen geest ontdekt, die hij niet had vermoed. Het inzicht van nieuwe mogelijkheden is dan voor hem verrassend. Terwijl hij rustig meende gevonden te hebben den weg, dien zijn zieleleven moest loopen, ziet hij opeens een anderen daarnaast, die op eenige punten, somtijds op vele, daarvan afwijkt. Deze ontdekking toont hem den ontzaggelijken rijkdom en de oneindige variaties van den menschelijken geest. Verblijdend is deze ontdekking niet voor hem, want het wordt hem duidelijk, dat hij zich in het aanschouwen van een algemeene en vast omschreven wet niet kan vermeien. Hij ziet ook, dat de kring, dien zijn blik bestrijkt, slechts een enge is en dat hij buiten zijn horizon niet weet, wat geschiedt.

Hij ziet dan in, dat hij van een anderen mensch weinig begrijpt. Maar troostend ook is zijn nieuwe ontdekking; hij wordt gewaar den eerbied voor meervoudige mogelijkheden en hij begrijpt het gezegde van Augustinus, dat de menschelijke geest niet weet, wat in hemzelf is.

In de poëzie moet het intellect de onzichtbare draad zijn, de lijn, waar omheen de wolken van het sentiment zich verzamelen, want het intellect is nu eenmaal de faculteit, aan den mensch gegeven in dit leven, die zijn bestaan regelt en differentieert. Het is een veiligheidstouw, waarlangs de mensch zich beweegt om niet in den afgrond te vallen. Wij kunnen niet weten welke rol het intellect nog zal spelen na den dood, maar in dit leven is het een noodzakelijke beveiliging der existencie. Het heeft een vasten gang, het is een keten, waarvan de schakels de een in den ander

[p. 667]

sluiten. De gevoelselementen, aangebracht door poëzie en muziek, zijn de stuwkracht der zielsbeweging. Zij stuwen voort naar het gebied, door het intellect veroverd. De poëzie en muziek, zij zijn de beweging; het intellect is de rust, de stilstand, waarnaar wij natuurlijkerwijze streven. Uit het al of niet zuivere der bewegende sentimenten komt voort het geluk of het ongeluk, het goed of het kwaad, de toestand van gelukzaligheid of reprobatie. Is die beweegkracht onzuiver, dan bereikt ook dàt streven den stilstand, maar den stilstand van de eeuwige onrust.

Het gevoel is het aardsche, het neemt zijn oorsprong in het menschelijk lichaam. Het verstand resideert in het bovengevoelige. Beide zijn zij leven.

Het intellect schrijft de grenzen voor en bewaart ze. God stelde de grenzen in dit leven, die de mensch moet bewaren. Een vaste, een doorgaande lijn is noodig. De mensch moet zich niet daarvan laten afbrengen.

Somtijds is bij mij de gedachte opgekomen, dat het zelfgevoel in zijn grootste intensiteit aan de gemeenschap bevorderlijk is, dat dus een sterk individualisme in plaats van door haar te worden afgestooten, integendeel de intieme werking der gemeenschap verhoogt. Hoe zit dat? Gaat de kracht uit van de gemeenschap, zoodat zij misschien het individu absorbeert of absorbeert het individu de gemeenschap? Het antwoord op deze vraag schijnt niet te kunnen worden gegeven. De krachten van een menschelijke persoonlijkheid maken een deel uit van een geheel. Wij schijnen in het lichaam ons sterker te individualiseeren dan in het bloote zieleleven, doch een oplossing, een zuiver begrip van individualisme is niet te geven. Wel is het duidelijk dat een bewust of opzettelijk werken voor een gemeenschap niet het resultaat zal hebben, dat wordt beoogd. Hier moet worden gelaveerd tusschen zelfgevoel en het welzijn der gemeenschap.

[p. 668]

Er zijn menschen, die beweren, dat het zich-alleen-bemoeien met litteratuur kleinburgerlijk zou zijn en beperkt. Maar het wezen van den mensch is nu eenmaal beperkt; zóó heeft de Schepper hem gemaakt. Hij moet zich naar zijn aard gedragen of hij komt tot krankzinnigheid. Men kan niet aan een schilder verwijten, dat hij niets dan schilder is, aan een beeldhouwer, dat hij geen filosoof is of apologeet of schrijver van tragedies. Het woord van Goethe moet ook hier worden gevolgd: ‘In der Beschränkung zeicht sich der Meister’.

De mensch kan niet het heele menschdom omvatten. Hij kan en moet alleen God zoeken. Bij sommigen heeit dit zoeken van God een groote werking op de menschheid gehad, zooals bij Franciscus van Assisi of bij Saint Vincent de Paul; toch was dat niet hun onmiddellijk doel.

De kunstenaar, die een beeld zou maken van een moeder bij het lijk van haar gesneuvelden zoon, kan niet al de moeders omvatten, die hun kind op die manier hebben verloren, maar hij moet aan één vrouw denken en aan haar smart, aan één dooden jongen man. Is zijn werk bezield, dan zullen alle beroofde moeders er zich in terugvinden en hij heeft, uitwerkende zijn individueele visie alleen voor zichzelf, gegeven een ding voor de geheele lijdende menschheid:

De kunstenaar, die hier niet mee tevreden, direct op de menigte wil werken, zie liever af van zijn kunst en worde boetprediker of politicus. Hij heeft misschien dan, gegeven zijn aanleg en karakter, meer onmiddellijke voldoening, omdat hij snellere resultaten kan zien. De door den Schepper aan zijn persoonlijkheid gestelde grenzen moet hij echter blijven eerbiedigen of hij zal in géén ding iets bereiken.

Het naturalisme ging uit van de passie. Dit is een verkeerd

[p. 669]

begin. De passie moet niet het uitgangspunt zijn, maar zij vertoont zich op den weg.

Er ligt in de cohesie der gehoorzaamheid een waarheid en kracht en preservatief tegen later verloren gaan.

De melancholie, die de mensch in het voorjaar en in den zomer ondervindt - niet in de jeugd, maar op lateren leeftijd - is een gevolg van het bewustzijn, dat hij niet mee kan met de stijging en den groei van de natuur. Dat hijzelf moet achterblijven, terwijl de natuur zich opheft tot een nieuw leven. De mensch van rijpen leeftijd voelt zich dan machteloos, want hij moet achterblijven bij den vooruitgang van het leven der planten en der dieren. Hij voelt zich de kreupele, die den weg niet meer kan afleggen naar het licht en er blijft hem niets over dan de resignatie, die tot weemoed stemt.

Er is geen belachelijker woord dan het woord vrijheid.

Harry Sterk.