De Gemeenschap. Jaargang 8

[p. 381]

Albert Kuyle
Bezieling!

Voor Anton van Duinkerken.

Ik mag het als genoegzaam bekend veronderstellen dat ik geen overgroote belangstelling koester voor de litteraire critiek. Ik ‘deed’ er zelf bijna nooit aan, en behoor tot die koppige menschen, die bij hun overtuiging blijven dat in ons land het woord in het gepraat verdrinkt en de gedachte in het essay.

Het verbaast me zelf dan ook grootelijks dat ik de lust gevoel een paar opmerkingen te maken, die, wie weet, toch iets met litteraire critiek hebben uit te staan.

Van Duinkerken besprak kortelings de nieuwe druk van Coster's Nieuwe Geluiden, en zegt daarin o.m. het volgende: ‘Wat Nijhoff's wekroep tot “hernieuwd werkmanschap” geweest is voor de Nederlandsche dichtkunst in het algemeen, dat beteekende Engelman's voorbeeld voor ons, katholieken.’

De lust tot het ontijdig schrijven van onze letterkundige geschiedenis zit van Duinkerken al evenzeer in het bloed als de samenstellers van de bekende handboeken. Maar ik zou hem toch willen vragen bij het neerschrijven van dergelijke constataties de uiterste voorzichtigheid te betrachten. Hier immers heft hij iemand hoog op 't schild, wiens wapenfeiten werkelijk het recht niet geven zoo'n hooge plaats te bezetten. Ik heb eens rustig de genoemde periode van 1925 tot 1930 de revue laten passeeren, maar ik kan slechts een zeer geringe invloed van Engelman daarop ontdekken, en dan nog een die ik oprecht betreur. Het wordt zoo langzaam aan eens tijd, dat we de Roeping-periode recht gaan doen. Ik geloof er volstrekt niet meer aan, dat die Godslyriek een zoo verschrikkelijk verschijnsel was, en, waar-

[p. 382]

lijk, de toenmaals en vogue zijnde lichtreclame lijkt me een minder leugenachtig attribuut dan de dunpootige ree en de onbenaambare vrouw welke thans alle kwartieren van het poëtisch wapen vullen. Het is inderdaad juist, dat het vooral Engelman is geweest, die de oppositie is begonnen tegen de blanke verzenstroom van Mollers tijdschrift, en hij heeft onvermoeid betoogd dat men een goed vers kon schrijven zonder dat daarin Gods naam gebruikt werd. Wat hij niet heeft aangetoond, is dat het gebruik van Gods naam in al deze verzen ijdel was, en dat was toch ook wel een belangrijk vraagstuk. Ik kan me niet van de idee los maken, dat in veel van de in de laatste jaren ontstane verzen, waarin God slechts als begeleidverschijnsel van zelf-ontketende driften optreedt, zijn naam meer ijdel, en minder welvoegelijk gebruikt wordt.

Ik geloof dan ook, achteraf, dat wij hadden mogen wenschen een harmonieuzer ontwikkelingsgang te mogen zijn gegaan, dan die welke wij hebben afgelegd. In Engelmans kritieken heeft van den aanvang af een zeker aesthetisch welbehagen gedomineerd, en hij was toeschietelijker voor de heiden die om een ‘kerel’ vroeg dan voor den christen die een ‘heilige’ liever als ideaal-auteur zag. Hij hoort tot de menschen die een merkwaardige voorkeur hebben voor die figuren uit de geschiedenis, waarvan het vaststaat dat zij in zaken van kunst en openbaar leven een goeden smaak aan den dag legden, zonder dat zij in de omgangsvormen welke de Kerk precies formuleerde in haar geboden-protocol een beduidende waarde zagen belichaamd. Telkens waagde hij zich hachelijk ver van het maar kleine stukje grond, waarop wij tenslotte vast kunnen betrouwen, en het was tragisch om te hooren, hoe, de eerste maal dat hij onze beginselen zou verdedigen in de Vrije-Bladen-kring, het Erich Wichmann moest zijn, die het schip der Dogma's redde, toen Engelman het bijkans reeds te pletter had gevaren, omdat hij meer op het schuim dan op wind en roer lette.

[p. 383]

Wat was dan zijn voorbeeld? Zijn ellenlange artikelen in De Nieuwe Eeuw, die altijd weer een kinderlijk begrip van de middeleeuwen of een wankele kijk op de waarheid van den dag tot uitgangspunt hadden? In zijn schildering van de Middeleeuwen heeft de Kerk de centrale plaats, zeker, maar zou hij wel ooit kunnen nalaten te wijzen op de harmonieuze gespletenheid van het publieke huis tegen de kathedraal?

Werd de mannelijke afschuw van Pieter van der Meer voor roomsche onzin niet tot een irriteerende aestheterij bij hem? Is er ooit eenige bezieling van hem uitgegaan? Wel eenige belichaming, in dien zin, dat hij de technische regels welke hij in het andere kamp opdeed, helder overschoolmeesterde. Maar bezieling? Zelfs de invloed van Karel van den Oever was grooter, om van die van Moens te zwijgen. Heeft hij Gerard Bruning beïnvloed? Misschien, maar zijn daar dan niet die uitlatingen van Bruning het gevolg van, die vreemd tusschen zijn andere werk in liggen als taal van minder edelen huize, als al te burgerlijke gesprekken van een monnik die mee wil doen? Het ongelooflijk zuivere instinct van Bruning dat hem keuren en kiezen deed zonder aarzeling, had de water-en-melk-proef van Engelman niet van noode om te besluiten tot deugdelijk of verkeerd.

Maar waar is dan toch zijn voorbeeld? En waar ziet gij die invloeden? Ik heb tot nu juist altijd gedacht dat het een wonderlijke beschikking moest zijn, dat Engelmans oordeel tenslotte zoo weinig invloed had en zijn zaak zoo weinig klanten. De wezenlijke kunst van katholieken heeft hij niet beïnvloed. Mocht ergens in een kleine kring zijn vreemd vocabulair opgeld doen, zeker is het nooit de taal geworden waarin belangrijke of mooie dingen werden gezegd.

Daarvoor stond en staat Engelman nog te ver buiten die merkwaardige samenhang van het katholieke leven welke

[p. 384]

in onze beste oogenblikken toch de inspiratieve springbron blijft. Het leven van die ‘saamgebondenen’ bleef voor Engelman zoo iets ver als, zoo zeer tooneel. Als hij in het mislukte bundeltje ‘20 Nederlandsche vertellers’ iets gaat zeggen van zijn jeugd, vertelt hij dat hij ‘koorknaap’ is geweest, en laat hij zijn jeugdige schim kerkmuziek zingen, die met geen menschenmogelijkheid toen werd uitgevoerd. Ik hoop niet dat u dit detail te klein vindt voor uw aandacht, want het is belangrijk. Te zeggen dat hij ‘misdienaar’ is geweest, en misschien de vreeselijke missen van Jansen en Pietersen mee heeft gezongen, dat gaat hem niet goed af. Hij is geen parochiaan, hij is op zijn best een geloovige.

Hij heeft een enorme belangstelling voor het bloedarmoedig pogen van lieden als du Perron, en ziet weer te weinig Roomsch, om de lijn Gezelle van Ostayen vast te houden, tegen de Brusselsche mode in.

Het is opmerkelijk dat zijn rubriek in de Nieuwe Eeuw dan ook slechts gefrequenteerd wordt door niet katholieken of debutanten uit de provincie. Hij neemt daarin stukken op van Marsman bijvoorbeeld, die hij zeker niet zou mogen laten gaan zonder bijschrift omdat ze voor een katholiek niet te onderschrijven zijn.

Waar ik wel eenige invloed zie van Engelman's werkzaamheid, dat is in de schilderkunst. Het sterkst valt dat bijvoorbeeld op bij Jonas, wiens palet in een paar jaar verduisterde en samenkoekte tot een ‘doorwerkte verf’, waarin we tallooze verbrande naakten te zien kregen. Maar ik betwijfel of dit de invloed is welke van Duinkerken bedoelt.

Hij schreef immers over letterkunde en niet over beeldende kunst, en evenmin over heroiek en soldatenmoed. Op dat terrein was weer wel de invloed van Engelman merkbaar geweest. Lees daar Coster maar eens op na, over Engelman terug van het front, zijn arm in een doekje. Een stuk overi-

[p. 385]

gens waaruit ik concludeer dat bij Coster van een zekere rechtgeaard inzicht meer aanwezig is dan bij Engelman.

Ik vrees dat dat in de toekomst nog wel meer op zal vallen. Een zoo volstrekt individualist, met weinig katholieke traditie, zou zich alleen uit kunnen graven uit zijn aesthetische kazematten, als hij doorweekt werd van de droefheid van deze tijd. Maar is voor hem de sociale deernis wel ooit iets anders geweest dan wéér een andere bron van poëzie?

De ree, het naakt en de werkelooze. En verder lyriek op een paar snaren met sterren, oevergras en overspel, en een beslist gebrek aan Ambrosiaansche wijsheid.

Lambert Simon