De Gemeenschap. Jaargang 7

[p. 12]

Anton van Duinkerken
Analyse

Naar aanleiding van ‘Paralyse’, een roman uit het intellectueele leven’ door Ernest Michel.

Het nieuwste boek van Ernest Michel kan men niet ernstig als kunstwerk beschouwen. Het is daarvoor veel te veel te verward van opzet, te raffelig van verhaaltrant, te valsch van beeldspraak en te gezwollen van gevoel. Maar het is, als geestes-uiting, een merkwaardige bijdrage tot de kennis van dezen tijd. Zooals Justus van Effen de burgerlijke Nederlanders der achttiende eeuw heeft geteekend, zoo schetst Ernest Michel in ‘Paralyse’, met minder stijlgevoel, den moedwillig ònburgerlijken Nederlander van de twintigste eeuw.

De hoofdpersoon van zijn verhaal heet Theobald en wordt ons voorgesteld als een kunstenaar, die reeds geruimen tijd niet werken kan en het ook in geen enkelen vorm doet. De jonge man gevoelt zich lusteloos tengevolge daarvan. Hij houdt zich bezig met gedachten aan een werkstuk, dat hij nooit voltooit.

Nu is zulk een luiheid een weelde, die weinigen dragen. Sommigen drijft zij naar het avontuur, anderen naar de zelfbespiegeling, de meesten naar een zedelijken ondergang. Doch in alle luiaards blijft het verlangen wakker, zichzelf bezig te zien. Zij dróómen zich werkdadig. Zoo is ook deze Theobald, die werkelijk niets uitvoert, in zijn verbeelding een genie. Hij heeft geen andere aandacht dan voor de buitengewone zijden zijner eigen persoonlijkheid. Hij vraagt zich zelfs niet af, in hoeverre die zijden waarlijk buitengewoon zijn. Maar hij veracht alle andere menschen als eenderen, dat is - in zijn kunstmatige groepstaal - als ‘burgers’. Hij groeit door zijn werkeloosheid tot de eigenzinnige

[p. 13]

overtuiging, dat alle zielsgevallen zonder beteekenis zijn, behalve het zijne. Zulk een meerderheidsbesef zou men hoogmoed kunnen noemen, wanneer het geen onnoozelheid ware.

Aangewezen op onvruchtbare zelfbeschouwing, begint Theobald een plotselinge inval, die hij krijgt, te bewonderen als een goddelijke inspraak, ofschoon die inval op zich zelf minder treffend en minder beduidend is dan bijvoorbeeld de opmerking van Chesterton over het kruis, dat den cirkel naar de vier horizonten doorbreekt. Theobald had namelijk een parallelogram geteekend en dit, achteloos, bij de tegenovergestelde hoeken met een diagonaal doorsneden. Zoo ontstonden twee aan elkaar vast liggende congruente driehoeken, die eenzelfde basis hebben. Hierin ziet Theobald een zinnebeeld van het sacramenteele huwelijk. Men moet wel buitengewoon weinig goede invallen krijgen om van één goeden inval zoo'n ophef te maken als in ‘Paralyse’ geschiedt. Of men moet zichzelf wel zeer overschatten om zóó volstrekt overtuigd te zijn van de buitengewoonheid eener louter toevallige opmerking. Het laatste nu - en misschien niet heelemaal zonder het eerste - is Theobald's geval.

Uit zijn meerderheidsbesef en zijn schijn-diepe verachting van andere menschen ontspringt het bewustzijn, dat hij daadwerkelijk beter zou dienen te zijn dan de lieden, op wie hij in ledigheid neerziet. Hij zoekt dus een levensbeginsel. ‘Juist in dezen lammen, laffen tijd, zou hij er ook weer wel voor willen sterven’. Dit teekent zijn heele figuur. Hij ‘zou ook weer wel willen’. Deze gevoels-opwelling der daadloozen wordt op het gunstig oogenblik gevolgd door de ontmoeting met een meisje, dat naar de kerk gaat en dat Theobald daarheen naloopt. In Gods huis denkt hij minder aan God dan aan de algeheele minderwaardigheid der hedendaagsche katholieken. Doch die beschouwing brengt hem tot het ééne, korte inzicht, waarop het geheele werkje van Ernst Michel slechts een inleiding is: ‘Ja, ook hij was laf en

[p. 14]

ellendig’. Onder den dwang van gevoels-indrukken, bekent hij hier de waarheid van zijn bestaan. En deze bekentenis is, althans oogenblikkelijk, vruchtbaar voor zijn geestesleven. Want nu volgt opeens zijn bekeering:

‘Toen beving hem de paralyse van den witten Christus aan het kruis. In diens zonnegezicht, in diens laaiend omarmen vroeg hij - geschonden - erbarmen.’

Zoo eindigt het boekje, zonder de minste verzekering, dat deze overgave blijvende gevolgen hebben kan.

Michel echter teekent zijn hoofdpersoon als een held en noemt de som van diens inwendige ervaringen: het intellectueele leven. Doch wie de drijfkrachten van den jongen Theobald ontleedt, zal zonder moeite inzien, dat ze niet van verstandelijken aard zijn. Ze zijn uitsluitend emotioneel. Het teekent de geestesgesteldheid van Ernest Michel, gevoelsmotieven zoodanig te overschatten, dat hij hun som beschouwt als hèt intellectueele leven. Geheel het godsdienstig ervarings-leven van den geloofs-overtuigden katholiek wordt daardoor afhankelijk gesteld van aandoeningen, die uit hunnen aard wisselvallig en vergankelijk zijn.

Die overschatting van de gevoels-spanningen en van de emotioneele hevigheid houdt een ernstig gevaar in, dat juist het geloofsleven zelf bedreigt. De bewuste, voluntaristische energie der heiligen wordt hier vervangen door de gezochte, emotioneele intensiteit, die vaak hysterici kenmerkt. Dit gevaar vindt verbreiders in de nieuwe letterkunde en is daar niet minder dreigend dan in de oude ascese.

Ook de onverantwoorde zelf-bespiegeling van den moedwillig-onburgerlijken Nederlander is niet zonder gevaren. Theobald denkt aan niets anders dan aan zijn eigen innerlijk bestaan, ofschoon dit op zichzelf zeker niet belangwekkender is dan dat van burgerlijke menschen, bijvoorbeeld de figuren uit romans van Dickens. De bekeering van den gierigen Scrooge, die aan het eind van ‘Een Kerstlied in Proza’ den grootsten gans van het universum wegschenkt aan den aardigsten jongen van Londen is maatschappelijk

[p. 15]

meer beduidend en zielkundig meer verantwoord dan de bekeering van Theobald, die eigenlijk niets anders is dan de overgang tot een nieuwe reden om zichzelf te bewonderen en andere menschen te verachten. Zulk een overgang van de eene onhebbelijkheid naar de andere kan weliswaar met zekeren hartstocht geschieden en dus ook met meer kunstvaardigheid dan die van Ernest Michel worden verhaald, maar zij is niet datgene, waarvan de behouding van individu en gemeenschap mag worden verwacht. Of stierf Christus misschien aan het kruis om wat afwisseling te brengen in het leven van luiaards?