De Gemeenschap. Jaargang 6

[p. 361]

Kroniek

Tooneel

De trust der middelmatigheid

Er is in het seizoen dat nu nadruppelt een aanloop geweest tot regie. Ik bedoel daarmee niet de snoezige Rie Cramer-plaatjes, noch Saalborn's bordpapieren trappenhuizen, maar de vrije, door geen deftige decors gebonden, spel-leiding bij het Oost Nederlandsch tooneel. Ik meen, dat vooral aan Defresne de eer toekomt, met open oog en ferme hand deze verrassend goede opvoeringen in elkaar te hebben gezet. Dat het nieuwe gezelschap geen ismen heeft gediend, was vooral verstandig, omdat dergelijke isme-opvoeringen door andere directies in discrediet waren gebracht. Het scheen of men er slechts mee wilde bewijzen, dat er niets boven de middelmaat ging. Vrijwel alle opvoeringen, na die van Royaards, werden hier mislukkingen als zij met de tooneelsleur braken zonder zich tegelijkertijd aan de voogdijschap der tooneeldirecteuren te onttrekken. Voor een tegenwoordigen tooneeldirecteur schijnt een moderne opvoering even onaangenaam te zijn als het werk van een cineast (horribile dictu) voor een rechtgeaard bioscoopexploitant. Vreezen deze heeren wellicht, dat het vreedzaam digereerend publiek eindelijk wakker zal worden en weer wáár voor zijn geld zal gaan eischen?

Als de combinatie Defresne-Van Dalsum het nog een jaar had kunnen uitzingen, zou Nederland weer hebben geweten, hoe levend tooneel er uitziet. Nu zij zich, evenals Johan de Meester (noodgedwongen?) onder Verkade's hoed hebben laten vangen, is die kans waarschijnlijk verkeken. Tusschen de ambtenarij en het geroutineerde directeurschap zal dit groeiende leven wel deerlijk in de knel raken.

Twee gebeurtenissen die buiten het kader van het officieele tooneel vielen, hebben mijn overtuiging weer bevestigd, dat de waarachtige talenten slechts buiten die voogdijschap tot hun recht kunnen komen. De successen van Hooykaas, Van Dalsum en Defresne en het échec van De Meester, na zijn prachtig werk in Vlaanderen, hebben dit overigens reeds afdoende bewezen.

De twee evenementen zijn Charlotte Köhler's avond met ‘De Kinderkruistocht’ en ‘De Speelman’, en Tournaire's optreden in Kadelburg's ‘Familie Schimek’ met Chrispijn als tegenspeler en regisseur.

[p. 362]

Op beide avonden die twee uitersten van tooneelkunst brachten (ouderwetsche klucht en litteraire voordracht) had ik het gevoel, eindelijk weer eens voor mijn genoegen in den schouwburg te zitten, ver buiten het bereik van de trust der middelmatigheid, genaamd tooneelconcentratie. Het moge waar zijn dat Charlotte Köhler grooter is in haar voordracht dan in haar spel, het is óók waar dat, behalve het idealistische (in dienst van de kunst) opgezette Oost-Nederlandsch Tooneel, nog nooit een onderneming haar zeldzaam talent een behoorlijke kans heeft gegeven. Evenzeer geeft het te denken, dat Tournaire de beste creatie, die men ooit van hem zag, buiten het seizoen en los van Saalborn's leiding gaf.

Kadelburg's Zawadill is een negentiende eeuwsche herschepping van de Dogberry-figuur uit Shakespeare's ‘Veel leven om niets’. Maar waarom is Tournaire zooveel grooter in deze derde-rangs klucht? Waarom was Bouwmeester dikwijls grooter in een draak met een schmiere-troep dan te midden der dramatische dames van het Leidscheplein? Men heeft Bouwmeester altijd verweten, dat hij liever alleen wilde schitteren. Tournaire heeft nooit iets van die neiging laten blijken - hij zocht ook ditmaal zijn kracht in het samenspel - maar ik zou hem geen ongelijk geven, als hij zichzelf eindelijk eens tot ster bevorderde. Onder een groot regisseur zou men hem graag in komische, klassieke rollen zien, met medespelers van zijn formaat. Wat heeft het echter voor zin, dit groote talent vast te houden in een vrijwel talentloos milieu en onder een leiding die hem slechts van de wijs kan brengen?

Ik weet, dat vele vroede vaderen doodsbenauwd zijn voor het stersysteem. En de vakvereeniging is nog banger. Maar hun concentratie heeft alleen recht van bestaan als er een middelpunt is. Dat kan een groot regisseur zijn, of, in zeldzame gevallen, de republikeinsche geest die somtijds een kunstenaarsfederatie bezielt. Het aanstaande seizoen belooft een wedstrijd tusschen twee systemen, die elk slechts zeer ten deele een van deze beide oplossingen in het vooruitzicht stellen. Verkade gaat met drie jonge, begaafde regisseurs werken, maar een groot man wordt hij daardoor nog niet. En Saalborn komt onder toezicht van een raad van commissarissen, wat echter nog geenszins de sfeer van betrekkelijke rust en de waardeering der echte talenten verzekert, welke de Kon. Vereeniging in haar beste dagen heeft gekend.

De trust der middelmatigheid moet onverbiddelijk worden gebroken, wil er nog ooit iets van ons tooneel terecht komen. Voorloopig zijn er nog slechts halve maatregelen genomen, en dan alleen onder dwang.

Geenszins om liefde.....

CHR. DE GRAAFF.

[p. 363]

Film

Nieuwe Russische Films

Voorbarig en ten onrechte is men, nu alweer meer dan een jaar geleden, uitgevaren tegen de films ‘Bestorming van Parijs’ en ‘Brand aan de Wolga’, als zouden deze het failliet van de Russische filmkunst beteekenen.

Verwend door Pudowkin, Eisenstein, Raismann e.a. promoveerde men deze kunstenaars te gemakkelijk tot criteria, waarmede het natuurlijk gevaarlijk is de inzinkingen te meten. Want tenslotte waren die twee inzinkingen toch nog honderd procent beter dan wat we in de bioscopen gewend zijn te aanschouwen en soms.... goed te praten. Toen ‘Turksib’ kwam, herleefde plotseling de hoop, zelfs bij hen die niet veel meer te hopen hadden. De Russische film leefde weer. ‘Hij gaat niet dood!’ En toen die kleine fragmenten van Douschenko de leden van de Filmliga, hoe kort ook, met verbazing sloegen, kon men vaststellen, dat voor en tegen samengevloeid waren in een algemeene bewondering voor wat nog komen moest.

Welnu, ik heb een paar Russische films gezien, die minder groot dan ‘Potemkin’ of ‘Petersburg’, toch voortreffelijke films zijn. En als zoodanig o.m. in Berlijn gewaardeerd werden.

‘Kain und Artem’, een hopelooze benauwenis uit een Russisch dorp, een tragedie van de liefde, een zware suggestieve atmosfeer, die na de eerste en zwakste acte geleidelijk naar een meedoogelooze ondergang groeit. Voor onze gevoelens is het scenario wat geforceerd. De held van het verhaal is wat al te zeer held, zonder dat we begrijpen waarom hij dit is. Het slot is - alweer voor onze begrippen - te opzettelijk en ietwat ziekelijk communistisch. Het blijft koud en het blijft schema. Maar zeer veel is er te waardeeren in de filmische uitwerking, die op vele plaatsen Russisch is in de goede beteekenis van dit woord.

Een tweede film is ‘Flagge der Nation’, een satyrisch melodrama, dat de verkiezingen in Amerika persifleert en dit uitstekend en raak doet, zonder de perfide praktijken van belanghebbenden te verzwijgen natuurlijk. Niet overal zijn vondsten te bewonderen, maar men heeft verdienstelijk geprofiteerd van groote voorbeelden en vooral de montage doet uitstekende dingen, waardoor felle charges en bijtende tegenstellingen met elkaar wedijveren. Het sensationeele element, dat sterk vertegenwoordigd is, vindt hier een veel treffender effect dan we in sensatiefilms gewend zijn. Het wordt met een

[p. 364]

zekere ironie behandeld, waardoor we vlot heenglijden over deze details en de groote lijn direct weer volgen.

Het bezwaar tegen deze film is de cynische wijze, waarop de priester, in dit geval de Anglikaansche geestelijke, als een ploertige handlanger van een candidaat-gouverneur wordt voorgesteld. Hoe dan ook: hij heeft een tè volle maat gekregen.

De derde film, de beste, is ‘Der Mann der das Gedächtnis verlor’. De uitnemende kunstenaar Fedor Nikitin (de bekende zwerver uit de film ‘Die van de straat leven’) is de drager van dit merkwaardig stuk werk. Hij is misschien te zeer de hoofdpersoon, maar zijn beleven van dit noodlot is bewonderenswaardig van beheersching en innigheid. Zijn tocht door Leningrad, dat hij na zijn tijdelijke verstandsverbijstering niet herkennen kan als zijn vroege stad St. Petersburg, is een stukje tragiek van de beste soort, dat ook als film uitstekend geslaagd is. Ook hier hangt over de film weer die direct aansprekende sfeer, die de Russen zoo eigen is en die men bij hen steeds als criterium voor een film nemen kan.

De inzet van de film is het zwakst, maar daarna volgen de sterke momenten elkander regelmatig op tot zij uitloopen op een zoetelijke en sentimenteele verheerlijking van het communisme, dat als een soort gemoedelijke kostschool voor de arbeider wordt voorgesteld en in zijn zwakte verre van staatsgevaarlijk is. Inmiddels bedenke men, dat deze films evenalsde voorgaande alleen, of althans in de allereerste plaats voor het Russische volk gemaakt werd, dat de films dan ook wel anders beleven zal dan wij.

Ik herhaal dat deze drie films niet de hoogte bereiken van de beste Russen, daarvoor missen zij te zeer de overtuiging, maar zij zijn zeker verdienstelijk genoeg om de conclusie te wettigen, dat de overige Europeesche filmproductie - om van de Amerikaansche maar te zwijgen - met moeite betere films zou kunnen aanwijzen.

CLOSE-UP.

[p. 365]

Poezie

Geloof en Inspiratie

Telkens opnieuw is het noodig, voor het bestaansrecht der dichtkunst te pleiten. De beste wijze daartoe lijkt verzen te schrijven zonder u aan het proza daarover te storen. Maar wat wilt gij, wanneer de poëzie beschouwd wordt als het zonderling gevolg van een luxuria des geestes, die onder nette menschen ongepast is? In een langdradiger tijd was het domineesplicht op dezen wellust te wijzen. Vandaag zijn het de dichters zelf, die den groei van de dichtkunst beletten door haar voedingsbodem te verzuren.

Er is onder ons tien jaar lang gepolemiseerd over inhoud en vorm, over kunst en moraal, over katholicisme en poëzie, over gedichten en ‘het leven daarachter’ en nauwelijks scheen er eenige helderheid aan dezen hemel gekomen, of het binnenkerkelijk offensief werd overgenomen door buitenstaanders, die hun kennis van de Roomsche geloofsleer voldoende ontwikkeld achtten, om daarmee eischen te stellen aan een poëzie, door katholieken voortgebracht.

De bundel van Gerard Wijdeveld en eenige, bij onze lezers genoegzaam bekende, gebeurtenissen rondom diens optreden in ‘De Gemeenschap’ zijn aanleiding geworden tot beschouwingen over de verhouding van geloof en poëzie.

De moeilijke vraag is deze: is de verhouding tusschen godsdienst en dichtkunst per se een directe en noodzakelijke verhouding of mag die verhouding een indirecte en toevallige zijn?

In onze verantwoording tot den loopenden jaargang van de ‘Gemeenschap’ heeft de redactie het tweede onderdeel dier vraag bevestigend beantwoord.

Thans wordt haar van verschillende zijden gevraagd, dit antwoord nogmaals te verantwoorden.

Doctor P.N. van Eyck schrijft in het laatstverschenen nummer van het maandblad ‘Leiding’:

‘Al kunnen deze kunstenaars misschien nog niet inzien, dat zij als kunstenaars, in hun kunst zelf hun eerste, hun naaste middel tot zelfheiliging bevatten, die zij zichzelf en anderen tot eisch stellen - ook onder een minder diepe en strenge verklaring van de persoonlijke functie der kunst, en zuiver als oprechte geloovigen, vergeten zij, dat de beteekenis van het begrip geloof zelf de volledige betrekking van het menschelijk leven op zijn oorsprong en zijn be-

[p. 366]

stemming onvoorwaardelijk tot eisch stelt, en dat, voor een waarachtig geloovige, die kunstenaar is, met name voor een kunstenaar, die als geloovige de ernstige toeleg op zelfheiliging eischt, als alles, zoo ook zijn kunst daar onafwijsbaar in begrepen, zijn geloof dus ongetwijfeld de “eenige” inspiratiebron tot zijn kunst is.’

Deze lange volzin is een sofisme. Immers zij gaat uit van de veronderstelling, dat de kunst eerst dàn een middel tot zelfheiliging is, wanneer zij rechtstreeks geïnspireerd wordt door het geloof. En die veronderstelling is onjuist.

Iemand kan zich heiligen door kunst voort te brengen zonder dat dit voornemen tot zelfheiliging in het product zelf waarneembaar is. Of duizendmaal eenvoudiger gezegd: een katholiek kan spreken zonder over zijn katholicisme te spreken en toch aan God aangenaam zijn.

Hij kan dat in proza en hij kan dat in verzen.

De gerichtheid-op-God behoeft zich niet te manifesteeren in het resultaat.

Zoodat de mogelijkheid bestaat, dat een katholiek mensch gedichten schrijft, waaruit nooit iemand merken zou, dat deze mensch katholiek is, en niettemin zich door deze handeling heiligt, zooals een monnik zich heiligt door een gepaste recreatie.

Op deze mogelijkheid wilde onze ‘verantwoording’ wijzen, omdat eenigen onzer geloofsgenooten met meer hartstocht dan overtuigingskracht die mogelijkheid zochten te ontkennen.

Nu beweer ik niet dat deze mogelijkheid dikwijls tot werkelijkheid zal worden in haar strengst gestelden vorm. Een katholiek, die dichter is, zal vaak spontaan in zijn geloof een inspiratie-bron vinden. Men schijnt te willen ontkennen, dat dit het geval is bij de dichters, wier werk verscheen in het tijdschrift -, of werd in het licht gebracht door de uitgeverij ‘De Gemeenschap’.

Maar heeft men zich wel eens rekenschap gegeven van het feit, dat in bijna alle dichtbundels der genoemden, verzen voorkomen, die onmiddellijk de katholiciteit van den dichter verraden. Neem ‘Seinen’, ‘Songs of Kalua’, ‘Onder Gods Ogen’, ‘De Reiziger’, ‘Het Middelbaar Onderwijs’, ‘Het Roosvenster’, ‘Sine Nomine’ ter hand en tèl de gedichten, die door de geloofsovertuiging van hun schrijver werden ingegeven.

Wil men van ons een programmatisch katholieke dichtkunst, die Gerard Bruning reeds met duidelijke motiveering heeft gelaakt in Karel van den Oever?

Of wil men poëzie, waarin wij zoo goed mogelijk de plichten van onzen dichterlijken staat trachten te vervullen, zonder ontrouw te

[p. 367]

zijn aan den geheimzinnigen drang der natuur, die de kerk als volkomen geooloofd erkent, met de beperking welke zij oplegt aan elken natuurdrang?

A.v.D.

Naschrift: In zijn beschouwing voert Dr. P.N. van Eyck een quaestie aan over het ‘alleen-zaligmakend karakter’ der katholieke Kerk. In zoover dit vraagstuk in verband wordt gebracht met Wijdevelds gedicht ‘De Droom van Nolens’ kunnen we het niet behandelen, daar ons iedere publicatie tot verdediging van dien tekst verboden is. Buiten dat verband zullen wij binnenkort op het ‘alleenzaligmakend’ karakter der Kerk terugkomen. Maar natuurlijk niet in de kroniek der Poëzie.