De Gemeenschap. Jaargang 6

[p. 263]

Hendrik Andriessen
De stijl der diensten

In onze dagen heeft de Kerkmuziek nog geen karakteristiek wezen; dat wil zeggen het gevoelsleven van den geloovigen katholiek van dezen tijd wordt niet tot superieure en levende schoonheid in de kerkmuziek getransponeerd. De muziek in de kerk is meestal niet alleen leelijk, maar ook ongeloofwaardig. Dit is niet alléén de schuld der machtelooze composities, maar ook van de stijllooze muziek-indeeling als ‘programma’ en niet het minst van de inrichting der koren. Wie in onzen eigen tijd de kerkelijke diensten naar een eisch van waardige en waarlijke schoonheid wil regelen, heeft bijna uitsluitend de beschikking over oude muziek: het Gregoriaansch en de werken der klassieke polyphonie, waarvan Palestrina de grootste en laatste meester is.

Wie 't mocht wagen de geestelijke oorzaken te onderzoeken, waarom de Engel der muziek na de Renaissance uit de Kerk is gevlucht, zou voor een duisteren afgrond komen. Men vergeve het den muzikant dat hij eene meditatie over deze ellende in zich terugdringt en - bij de gedachte aan de schoonheidszekerheden der toekomst - zich hier slechts even bezighoudt met eenige vraagstukken der praktijk.

Een zéér beknopt historisch overzicht moge voorafgaan.

In vogelvlucht gezien vertoont het beeld der Kerkmuziekgeschiedenis drie tijdperken: de eenstemmige kunst, tot en met de tiende eeuw; de meerstemmige kunst, tot het einde der zestiende eeuw; de overheersching der instrumentaliteit, van de Renaissance tot heden. Van de ‘componisten’ der eerste periode weten wij zoo goed als niets; van de kunstenaars der polyphonie weten wij méér; van de persoonlijkheden uit de 17e, 18e en 19e eeuw weten wij veel,

[p. 264]

veel te veel. De vooruitgang der schoonheid was niet evenredig aan de evolutie der persoonlijkheid, dat wil zeggen de muziek verloor aan vrijheid, waar de bewustheid van den maker aan macht won. Van de vierde of vijfde eeuw af kan men rekenen dat de levensbeweging tusschen de muziek en de muzikaliteit duurt en in dezen edelen strijd teekent zich het wijde beeld, dat ik boven aanduidde, op andere wijze af: in den eersten tijd heerschte de muziek over den eerbiedigen mensch, in de tweede periode komt de levenskrachtige nadering van het persoonlijk vermogen tot de altijd-heerschend blijvende natuurmuziek; in het laatste tijdperk leeft de strijd tusschen het natuur-phenomeen en de individueele muzikaliteit. De eenstemmigheid, het zoogenaamde Gregoriaansch, was subliem; dat is, zonder onmacht van den mensch, aan den zang der vogelen gelijk - de meerstemmigheid was klinkende rijkdom; zonder het gezag van de natuur aan te randen, deed de mensch alle zangkrachten aanwenden: men had zich van kracht en plicht bewust gemaakt - Maar de weelde verwekte eindelijk macht en recht - en de muziek-zelve, die slechts door de menschen tot de menschen spreken kan, leefde van toen af in de wereld en niet meer in de Kerk.

Wij hooren in de kerk géén missen van Mozart, Beethoven, Schubert en Bruckner, en het door den Paus bekrachtigde argument is dat deze werken niet in het liturgisch verband passen. Dit is juist, - Het is helaas noodzakelijk dat wie de hymnisch-muzikale kracht dezer schoonheid hooren wil, naar de stomme, heidensche concertzalen moet gaan. En daar maakt dan de weemoed om de verdwaalde heerlijkheid een romantisch deel van het genieten uit. Slechts de gedachte aan het lieflijke Requiem van Mozart wekt onmiddellijk de ergerlijke spijt om alles wat wij, katholieken, geboren muzikanten van God, verloren hebben. Met vaderlijke wijsheid laat Rome toe dat de Duitschers en Oostenrijkers soms hun genieën het lied in de kerken laten aanheffen, maar in het brave Nederland, het oude land der

[p. 265]

roemrijke scholen, is na de zestiende eeuw geen enkel meesterwerk voor de kerk meer geschreven - als ik één stuk (de Mis van Diepenbrock) uitzonder.

Er zijn twee draken, welke de bevordering der schoonheid in de kerkmuziek gestadig belemmeren; een oude draak en een nieuwe. De oude is de vroolijke domheid van den middenstands-kerkzanger, de nieuwe is de liturgische ketterjacht van den Gregoriaansch-maniak. De oude drakerigheid is aangeboren. De nieuwe is een bezetenheid, die men vooral vindt onder geestelijken. Het zijn zij die zonder eenig besef van muzikaliteit, met volkomen miskenning van den musicus, met honderd procent pedanterie hun dilettantische hebbelijkheden aan den dag leggen. Het zijn zij, die zonder onderscheidingsvermogen alle meerstemmige muziek en het orgel honen en zich eigenwijs bezighouden met het Gregoriaansch, waarbij zij het optelsommetje en cirkelende draaierijtjes leerden en dan meenen dat zij ‘rhythmisch voelen’.

Door deze beide overal ingekankerde en ingeburgerde draken is de kerkmuziek aan den grond genageld en het beeld der tegenwoordige muziekdiensten in de kerk vertoont de wezenlooze tweeslachtigheid van op elkaar volgende 19e eeuwsche meerstemmigheden met orgel en gregoriaansche kleine stukjes (natuurlijk met orgel): de vaste en wisselende gezangen der Mis. Rondom deze Missen voeren de oude en nieuwe draken oorlog: de oude haten 't Gregoriaansch en willen met hun misselijke liedertafel achter en boven in de kerk gezellig zingen; de nieuwe voelen zich superieur en willen met een soort liturgisch onder-onsje het Gregoriaansch bepeuteren met of zonder harmonium, dicht bij het altaar. Zij houden elkaar voor den gek en wedijveren in ijdelheid.

Met godsdienstig-bezielde schoonheid heeft dit alles niets te maken. Een volkomen eenheid van levende schoonheid kan altijd bereikt worden door uitsluitend-Gregoriaan-

[p. 266]

sche missen of door aesthetisch en liturgisch geheel verantwoorde dóórgecomponeerde missen. Sommige polyphone werken (geen enkele der 19e eeuw) verdragen bevredigende verbinding met het één-stemmige Gregoriaansch: dit is afhankelijk van de modaliteit der meerstemmigheid. Monumentale beurtzang tusschen koor en gemeente, verbonden en geleid door streng-modaal orgelspel (nooit harmonium!) is vóór alles ideaal, want reeds principieel is deze wijze van ‘gezongen dienst’ in overeenstemming met elk kerkgebouw. Het gebeurt maar al te zelden, dat men uitsluitend Gregoriaansch zingt.... de eerstgenoemde draak verzet er zich tegen; het beest heeft bovendien zijn vrienden in vele benedenzitters, collectanten, rijke en andere pilarenbijters, allen steunpilaren der Parochie, die ontzien moeten worden; en dus gebeurt het niet.

Het principe dat de muziekbeoefening geregeld moet worden naar de ruimte, omvang en verdeeling van het kerkgebouw wordt vooral door de Gregoriaansch-maniakken miskend. En toch is dit beginsel zoowel om echt-liturgische als muzikaal-accoustische redenen van het grootste gewicht. De muziek als zelfstandig levend wezen behoort niet tot een gedeelte der ruimte, maar tot de geheele kerk en behoort als liturgisch element de ooren en zielen der geloovigen te doordringen. Voor ons Europeanen is de liturgische plechtigheid geen geheimzinnig tooneelstuk, waar wij naar gluren, maar een waarachtigheid waaraan wij deelnemen. De gedachte aan het zingen der gemeente komt hierbij weer vanzelf op. Inderdaad behooren minstens de korte antwoorden aan den zang van den priester door het volk te worden gegeven. Buiten alle aesthetica spreekt hier tot ons de onmiskenbare aandoenlijkheid van de gemeenschappelijke uiting. Toen de roemruchtige Hervormers de Schoonheid verjoegen begingen zij een hunner grofste fouten, maar toen ze den gemeentezang meteen bevorderden en eischten, hadden zij méér besef van klinkend geloofsleven bij den

[p. 267]

dienst, dan de tegenwoordige gregoriaansch-drijvers, die een precieuse kunstnijverheid maken, liefdeloos en eigendunkelijk.

Wij behooren te juister tijd en te juister plaats het Gregoriaansch aan te wenden. Voor alle kleine kerken is het raadzaam zoo goed als altijd alles Gregoriaansch te zingen - als 't eenigszins mogelijk is bij 't altaar - maar in ieder geval op die plaats, waar de zang voor iedereen 't mooiste en duidelijkste klinkt; dit moet een primair standpunt zijn. Over den zang van het Gregoriaansch in groote kerken sprak ik reeds.

De koren der groote kerken moeten een uitgebreid gebied van kerkmuziek bewerken. De oude term ‘met grooten luister’ (een vloek in de ooren der nieuwe draken) moet in de toekomst een eervolle aanduiding worden. Wij moeten niet den rijken luister ignoreeren maar wel de slechte muziek afschaffen. Wij moeten niet de groote koren wegjagen maar de organisatie veranderen: vaste plaatsen, strenge tucht (voorbeeld de protestantsche oratorium-concerten!) het zingen slechts door gebed afwisselen. Wij moeten niet de directeuren hinderen, honen of afjakkeren, maar bekwame vakmenschen aanstellen, hen vertrouwen en honderdmaal beter honoreeren. Wij moeten het orgel niet afschaffen, maar echte organisten roepen, die vorstelijk spelen kunnen. De waarachtige ‘groote luister’, - het oude karakter van katholiek feestleven - wordt door de oude en nieuwe draken onmogelijk gemaakt. De enthousiaste zingburgers met hun maatslaanders zijn in de steden vooral juist op feestdagen weerzinwekkend. Maar hoe ergerlijk zijn de moderne notengroep-drijvers wanneer zij de majesteit der muziek vergeten, de schoonheid der expansie ontkennen, en waarlijk de oer-echte feestvreugde neutraliseeren door hun ijdel en benepen dilettantisme.

Tusschen deze beide vijanden beweegt zich glimlachend een derde: de slimme behoudzucht der eerwaarde presidenten.

[p. 268]

Deze derde vijand houdt de beide andere te vriend, handig en zakelijk, zonder ze te gelooven....

De nieuwe tijd wacht op zijn Kerkmuziek. Alle geloovigen hebben onmiddellijk met deze groote zaak te maken en er zijn er zéér velen die aan dit alles denken. Zij wachten de verbetering door de vijanden, die zij voor vrienden aanzien. En die vrienden begrijpen de klacht niet en weten niet hoe groot het aantal der wachtenden is.