De Gemeenschap. Jaargang 5

[p. 2]

Jan Engelman:
Op het eiland

I

Voordat Apollo geboren werd was Delos een drijvend eiland, ten prooi aan de nukken van water en wind. Maar toen de jonge god verrees uit Leto's schoot, die een door sterren verlichte nacht geleek, legde zich het eiland vast, terwijl het door een menigte van zwanen en dolfijnen werd omgeven.

Ik denk aan deze mythe, wanneer ik de puristen Marsman en Pijper te velde zie trekken voor den zuiveren hartstocht der kunst. Delos is het smal geboorteland der Hollandsche musische gezindheid, dat zij, roekelooze boorlingen van een geheimzinnig firmament, trachten te beveiligen voor de gevaren der goedkoope vroomheid en gezelligheid. Men heeft den indruk, dat dit nimmer voldoende kan geschieden. Echter, een drijvend eiland vaart nieuwe horizonten tegemoet, - wat blijft vastgehecht kan alleen naar binnen zich verrijken, en ook dit niet zonder voortdurende waakzaamheid.

Is het hun schuld, als zij, voor wat hun omgeving betreft, eerder steriliseeren dan veerkrachtig maken?

Het escorte van zwanen en dolfijnen is talrijk genoeg, maar al is het zeer gevoelig en receptief voor het poëtisch woord en den muzikalen toon - wat maakt dit uit als de zangbodem is vermolmd en versleten?

Rustige rust!

In ieder ander land heeft Apollo een sneller tred dan het staatkundig en maatschappelijk leven.

[p. 3]

Bij ons deelt hij het lot van Ares en Poseidon: hersteld te worden in kracht en aanzien als de Erinyen voor de poort van het Binnenhof staan.

II

Op de eerste bladzijde van zijn bundel opstellen ‘De Lamp van Diogenes’ plaatst Marsman het volgende citaat van Nietzsche: ‘Man ist um den Preis Künstler, dasz man das, was alle Nichtkünstler “Form” nennen, als Inhalt, als “die Sache selbst” empfindet. Damit gehört man freilich in eine verkehrte Welt: denn nunmehr wird einem der Inhalt zu etwas blosz Formalem, - unser Leben eingerechnet.’

Het is de samenvatting van al wat kan worden aangevoerd tegen de critiek der (protestantsche, vrijzinnige en katholieke) dominocratie, die in den naam van het leven de afzijdig liggende wereld van het kunstwerk in bezit kwam nemen, - om haar, al te vaak, grondig te verwoesten.

Overigens sprak hier in Nietszche, zooals gewoonlijk, meer de kunstenaar dan de philosooph en veiliger wellicht leeft men met Benedetto Croce, die het onverschillig noemt, of ‘zuiver een quaestie van terminologische geschiktheid, of men de kunst wil voorstellen als inhoud of als vorm, mits men immer in het oog houde, dat de inhoud is gevormd en de vorm een inhoud heeft, dat het gevoel uitgebeeld gevoel is en het beeld een gevoeld beeld.’

Hier en op dit oogenblik is het echter weinig belangrijk wat Nietzsche en Croce, wat Kant, Hegel, Herbart en Maritain over deze kwesties zeggen. Hier en op dit oogenblik is het van be-

[p. 4]

lang, hoe wij, door onze kunst en door ons leven, het leven vermeerderen. Maar zeg mij aanstonds, gij die dit simplisme toejuicht, wat gij onder ‘leven’ verstaat. Misschien zou ik verkiezen met Nietzsche, Marsman en Pijper ‘in eine verkehrte Welt’ te verblijven, liever dan met u over alle linies redelijk gelijk te hebben.

III

Pijper schrijft in een programma aan het slot van een beschouwing over zijn eigen Pianoconcert: ‘Een componist componeert alleen dat wat hij niet op andere wijze uiten, mededeelen kan. Het componeeren geschiedt alleen terwille van het resultaat van het componeeren - terwille van den klank, als men wil.’

Men zal deze woorden altijd opnieuw als verweer kunnen bezigen tegen hen, die de muziek beoordeelen uit filosofische, ethische of platonische standpunten. Althans, indien zij zich voorstellen daarmee de muziek als zoodanig te treffen. Zinneloos zijn deze ‘standpunten’ echter niet altoos. Zelfs de ongrijpbare, vluchtige, niet in kaart en teeken te vangen taal der muziek kan en moet, op een hier niet nader te bepalen punt, anders dan sensorisch begrepen worden.

Pijper's medestander Hanslick zegt duidelijker: ‘Der Komponist dichtet und denkt. Nur dichtet und denkt er, entrückt aller gegenständlicher Realität, in Tönen.’ Maar het buiten-muzikaal aperçu, met name het noemen van een wereldbeschouwing, verklaart hij - hoe moeilijk ook - mogelijk met inachtneming van deze paradox: ‘dasz es im Munde des geistreichen Mannes eine Weisheit, in jenem des schlichten ein Unsinn erscheint.’

[p. 5]

Het is een kwestie van oogenblikkelijke behoefte (die psychologisch volkomen gerechtvaardigd kan zijn). Er kan immers nauwelijks aan getwijfeld worden, dat het muzikaal absolutisme van Pijper's composities gansch andere reacties teweeg brengt dan die welke het gevolg zijn van een Brandenburgsch Concert van Bach, of een symphonie van Haydn, bijvoorbeeld. Wat op een hedendaagsch programma voor geoefende ooren stylistisch overeenstemt, behoeft het nog niet te doen uit de schakeering van zijn mentaliteit. Waarom te ontkennen, dat mij een kerkgang weinig aantrekt na het hooren van Strawinsky's ‘Sacre du Printemps’? Dat het ‘Diës Irae’ niet de beste voorbereiding is tot het deelnemen aan een publieke vermakelijkheid?

Soms moet men de beteekenis der kunst in bescherming nemen tegen de kunstenaars, tegen de puristische kunstenaars zelf, - heeten zij Verlaine, Van Ostayen of Pijper. Merk daarbij op: déze kunstenaars zijn ten halve romaansch, ten halve naar het Noorden georiënteerd.

Wie het schoonst hun kunst, hun spel, loshaken van het denken, hebben niet de behoefte hierover te... denken. Bij de anderen: hoe vrijer de kunst, hoe armer.

IV

In ‘De Lamp van Diogenes’ staat: ‘Gerard Bruning heeft, bijna steeds, uit liefde voor het witste leven, de superbia in zich trachten te breken, en gebroken.’

Ja, maar waarom moest het J.C. Bloem zijn, die er in ‘De Vrije Bladen’ aan herinnerde, dat er een planverschil bestaat tusschen het witste

[p. 6]

leven bij ‘een socialistische dichteres’ en bij Hadewych?

‘Kunst is een liefde,’ - goed! Bij Marsman en bij Thomas à Kempis, bij beiden, is de liefde ‘sterk en geduldig.’ Maar de laatste voegt er aan toe: ‘Zij zoekt in niets haar zelve: want waar iemand zichzelven zoekt, daar valt de Liefde weg.’ Of als men het liever uit den mond van Novalis hoort:

Nie endet das süsze Mahl,
Nie sättigt die Liebe sich.
Nicht innig, nicht eigen genug
Kann sie haben den Geliebten.

De intensiteit, de waarde van een liefde hangt ten nauwste samen met haar object.

Het is geenszins een angstig omzien, het is geenszins een vrees voor de mondiale uniform, wanneer men zich ergert aan den Europeeschen kunstenaar, die zulke fundamenteele waarheden blijkt vergeten. Wie zegt dat hij ze vergat, en hier blijft, is een leugenaar of een zwakkeling. Zijn plaats is te Hollywood. Niemand immers woont voor zijn plezier op een puinhoop. Niemand is zoo slecht acteur als de schrijver die zich in het pak van Buster Keaton steekt en het Ile de France niet durft verwenschen. Aan den anderen kant kan men kwalijk standplaats innemen tusschen de arena en de kathedraal, wanneer men van de kathedraal den inhoud niet erkent.

Eerlijkheidshalve.

Maar hoezeer geef ik toe, dat het dom is in dit land, tusschen deze menschen (de preekende stokpaardruiters der zoogenaamde levenscritiek), deze dingen te zeggen!