De Gemeenschap. Jaargang 4

[p. 234]

Lou Lichtveld:
Pro-Strawinsky

Niet voor het werk, maar voor de houding van den kunstenaar dient dit pleidooi tegenover journalistieke en schoolmeesterlijke hoon, voorbarigheid en wanbegrip. Want het neo-classicisme als werkwijze veroordeelend, ontkennen wij geenszins de noodwendigheid voor sommigen, om langs dezen weg tot het zuiveringsproces te komen, waaruit de groei van iedere kunstenaar, de evolutie van ieder nieuw kunstwerk ontstaat.

De kunstenaar, die in den hoogsten zin van het woord ‘actueel’ wil zijn, die dus de drager wil wezen van alle gevoelens en gedachten van zijn tijd, de vervuller van alle behoeften van zijn tijdgenooten, moet met de roekeloosheid bezield zijn van één, die meer geloof heeft in de vitaliteit van wat hem omringt, dan in de manifestatie van wat hem persoonlijk dierbaar is. Dit sluit allerminst de manifestatie van zijn eigen persoonlijkheid uit, daar de mate van zijn roekeloosheid, het omvattende van zijn blik, de diepte van zijn experimenten de directe weerslag zijn van zijn individueele geaardheid.

Een kunstenaar kan belangrijk zijn, omdat hij vanuit een aangeboren oorspronkelijkheid elementaire waarden bijbrengt, die op een gegeven oogenblik door hun schaarschte of onbekendheid allerkostbaarst blijken. Een ander echter kan juist de omgekeerde weg volgen, en in zich alle verkregen waarden van zijn tijd verzamelen, deze condenseeren, de chaos van geestelijke producten tot een elementaire orde brengen: een tijd openbaren aan zichzelve. Het blijkt

[p. 235]

wel, dat beide vormen ‘actueel’ kunnen zijn, en de groote verschillen liggen dieper en buiten elk tijdsverband; zij zijn het gevolg van centrifugale of centripetale functie bij den kunstenaar, van een inductieve of een deductieve werkwijze. Er is hierbij geen sprake van minderwaardigheid, zelfs geen sprake van antipodisme, want in één mensch kunnen zeer goed beide geaardheden aanwezig zijn.

Onder invloed van veranderingen rondom hem, kan de oorspronkelijkheid van een kunstenaar effectief ophouden te bestaan; dan treedt slechts de versnelling op van een algemeen proces: dat na verloop van tijd elke vondst gemeenplaats wordt, uit elke individueele uiting voor een bepaald gedeelte volkskunst resulteert. Voor een kunstenaar, die tot deze ontdekking komt, blijft er practisch maar één weg open, namelijk de bestrijding van den distinctie-drift, die hem zou willen verleiden tot het behoud van een schijn van oorspronkelijkheid, welke door de verandering van entourage in werkelijkheid niet meer bestaat. Het lijdt geen twijfel, dat in zulk een psychisch conflict alleen de zeer sterke kunstenaar overwinnen kan, daar alleen de roekeloosheid van de zéér groote mensch in staat is, alles op het spel te zetten voor een kleine winst. Voor den kunstenaar zelf, is het intusschen de eenvoudige keus tusschen waarachtigheid of leugen, tusschen leven of dood.

Niemand heeft mij sterker dan Strawinsky doen beseffen, hoe hevig en meedoogenloos deze strijd kan zijn. Tot zijn vóór-oorlogsche balletten ging het enkel om de manifestatie van zijn oorspronkelijkheid; de strijd rond zijn figuur was de strijd, die voor elke nieuwe vorm, voor

[p. 236]

elke breuk met de conventie gevoerd moet worden. Maar het is een strijd waarin vroeg of laat de overwinning toch automatisch volgt. En het tempo van het actueele leven bleek snel genoeg, dat de overwinning voor Strawinsky spoediger kwam dan men had kunnen vermoeden. Met de algemeene aanvaarding houdt echter de oorspronkelijkheid - onverminderd de waarde van het product - toch op als zoodanig te bestaan. Een scherp-geslepen mensch als Strawinsky doorzag het, vóór nog een van zijn bewonderaars er op bedacht was, en nu eerst stond hij voor een waarlijk gevaarvolle strijd, omdat het een strijd was met onzekere kansen: de negatie van den distinctiedrift, het zoeken naar een condensatie van alle gewonnen waarden, het produceeren van een extract, dat sterk genoeg geconcentreerd moest zijn, om mogelijk bij een nieuwe jeugd een nieuwe oorspronkelijkheid te wekken.

Geen kunstenaar, ook zelfs niet Picasso, heeft een zoo radicale wending kunnen nemen. En ook als ik niet zou gelooven in de artistieke beteekenis van Strawinsky, zou ik mij nauwelijks een mensch weten te denken, die onbevangener een terugweg insloeg, die idealistischer alle risico voorbij zag, die met een grooter gevoel van veiligheid, een grootere zekerheid van goed te doen, zijn hals waagde.

Wie waarlijk leeft, dat is hij die dagelijks verandert, want evolueert, kan niet buiten deze roekeloosheid, kan niet buiten dit spel, waarbij hij alles inzet om iets te kunnen winnen. Dat het zoo ook was bij alle waarlijk grooten, zien wij slechts minder door den grooten afstand. En toch, weten we het eigenlijk niet duidelijk, dat

[p. 237]

de Bach die fuga's schreef in de lijn van Sweelinck, ook de schepper was van het Duitsche oratorium, tallooze malen Fransche orkestvormen hanteerde, en ook het ‘Italienisches Konzert’ schreef, dat verder buiten zijn overige werk ligt, dan de afstand tusschen ‘L'oiseau de feu’ en ‘Oedipus rex’ bedraagt...

De burgerlijke benepenheid, niet van den Hollander alleen, of van den éénoogigen en geborneerden componist, die het koningswoord voert in dit land der blinden, en waardoor het perfide voorhuilen van de massa, dat mode schijnt in onze grootste dagbladen, gevoed wordt, is niet in staat gebleken deze onderscheiding te maken. Met moeite is men aan een deel van Strawinsky toe gekomen, aan een deel van zijn werk. De kunstenaar, zijn recht om te zwenken, zijn recht om te experimenteeren, zijn recht om zichzelve te onthalsen terwille van een onvervulbare droom, dat alles blijft onbegrepen, gelijk vroeger.

Ik meende tegenover menige anti-Strawinskyade van anderen en van mijzelve, niet te mogen nalaten met de grootste nadruk d e houding van Strawinsky te verdedigen, die niet alleen zijn goed recht, niet alleen de aangewezen houding is, maar ook een even bewonderenswaardige geste als een noodwendige daad tot levensbehoud.