Gard Sivik. Jaargang 5

(1960-1961)– [tijdschrift] Gard Sivik– rechtenstatus

onder 1 hoedje

I am a pan-africanist congress man

The Africans of the Pan-Africanist Congress have been called everything from racialists to confused intellectuals. We are labelled as tsotsis, extremists and accused of being anti-white. As a Pan-Africanist, I plead, arrogantly, ‘guilty as charged’. We are accused of being racialists because we reject multiracialism; refuse to co-operate with the other race groups. Pan-Africanist Congress membership Is open to Africans only. We are pledged to ‘go it alone’. That we are, in this, racialists, is a fact; no explanation can add or detract to or from the physical reality of this... just as it is a fact that no analysis or acceptance of the motivations will make a murderer less guilty of his crime.

We are shouted down as extremists in that we assert that ‘Africa for Africans’ is the only realistic slogan for greater Africa; that South Africa must assume a democratic morality and be ruled by the real democratic majority. Democracy cannot be chiselled down to a mould more suited and acceptable to the hypocrisy of an age. Either it is democracy or something that Hitler fashioned for Nazi Germany and Dr. H.F. Verwoerd is copying for South Africa.

The Pan-Africanists are smeared with antlwhitism as a retort against their determination to destroy white domination, and smash the myth of white supremacy. They are credited with rabble-rousing slogans like ‘drive the white man into the sea’. Not all Africans are Pan-Africanists, but all Africans have very little to love whites for. Most Africans, principally members of the African National Congress and the uncommitted intellectuals, are sensitive to this question: ‘Do you hate whites?’ It is fascinating to watch the morality conflict in an African thus confronted. I submit that the question is irrelevant and arrogant.

Faced with this confrontation. Robert Mangaliso Sobukwe. President of the Pan-Africanist Congress, replied: ‘It would be dishonest of me to say I hate the whip and not the hand that wields it.’

The Pan-Africanists are labelled tsotsis, a derogatory term whose equivalent in Britain is ‘teddy boy’, and ‘teenage hoodlum’ in America. We lack the respectability complex of the A.N.C., the Christian depth to plead non-violence in the face of violence, to turn the other cheek and pray: ‘forgive them, oh God, for they know not what they do’. Without

taking anything from the power of prayer, the Pan-Africanists just do not believe that the whites in South Africa will undergo a Christian change of heart; voluntarily set aside their domination mentality and destroy the source of their well-being.

We are confused intellectuals because we have broken through the morass of South African thinking. South Africa is a country of contradictions, the greatest of which is the contradiction that departs from established contradictions. The accepted pattern is that to be truly racial one must start from being non-racial. The thesis is that the different race groups should meet, in a non-racial togetherness, and lay the foundation for a racial society. In this, it seems that racialism or apartheid is the solution, provided its terms suit the different race groups. In this, we disagree.

Racialism is unacceptable at every and all levels. We do not believe that democratic apartheid is the solution. Race exclusiveness must never again be allowed in South Africa. People must be governed as individuals, not as racial groups. We are neither miscegenists nor race purists, only humanists. We stand alone against multi-racialism in the South African context, and because we will not pander to this bigotry, even for a limited period, we stand condemned as racialists. Because this is what we are going to give our lives for, we are prepared to go it alone, risk being racialists so we can impose nonracialism. This is a battle for the mind of South Africa; we will not bargain with potential racialists so as to stamp out racialism. Because our policy is open to so much misinterpretation, the misinterpretationists dismiss us as confused intellectuals and turn their back on us.

Which is just as well. We are not selling anything. We have nothing to explain. Our policy is clear, we understand it. We are the most bitterly crushed victims of apartheid, and we are committed to do something about it. Now. Intellectual gymnastics on the psychological nature of apartheid may be stimulating to the leisurely uncommitted minds, but it remains a luxury of the idle theoretician. The Pan-Africanists are single-mindedly dedicated to the liberation of South Africa, with freedom for the Africans. The African is one and nobody.

The Pan-Africanists have drawn a line beyond which there is no retreat, that they have reached the time in history when the struggle cannot any longer be entrusted to left-wing or right-wing or left of right-wing groups of the privileged and powered minorities who have set up a tradition of arrogantly appropriating to themselves the right to think and plan for the Africans. We are pledged that from this moment in history the Africans will assume the responsibility of guiding the struggle for true democracy in South Africa. We are determined, as of necessity, to go it alone.

For all the noble gestures of the so-called democrats, Liberais (even those with the small el), intellectual moralists and other sorts, apartheid is still with us. There has been too much goodwill, conscience salving and Christian charity dosed around, but there has been no positive action emphatically determined to stamp out apartheid and the humiliation and degradation it forced on the Africans. The Nationalist Government has been returned to power twice and each time with an increased majority. Liberalism in South Africa is both impotent and sterile, primarily because it rejects the thesis that between these absolutes... freedom and oppression, there can be no in-between shades. A man is either politically free or politically oppressed, all other intellectual freedoms flow from this. No shades or degrees of oppression, no matter what the justification, can be acceptable or morally rationalised. There can be no two moralities about this... dictatorship, it does seem, can be accommodated if directed against the Africans.

These pathetic anachronisms will not understand that Africans do not want to be oppressed with tact, justice, Christian charity or benevolence... we just do not want to be oppressed, even for such enviable reasons as protecting us from ourselves. The liberal cry is that the race laws, particularly the pass laws, are being administered too harshly, that it is this tactless rigidity which directly is responsible for all the bitterness.

This double morality standard may suit their peculiar brand of justice; but be it as it may, for us apartheid is not a game, it is our whole life. We are its most brutally crushed victims. Apartheid has plucked off our self-respect and blown it into the dust, tweaked our manhood and hung it up for vultures to peck at. Yet they have the brazen affrontery to boast that they can understand what it is like to be an African. I submit that they lack the integrity to accept that an African has, if nothing eise, the right to be bitter. It is im-

portant for their sense of well-being that the African should take it all, must be kicked in his stomach when he is down then plead: kick as hard as you like, baas, I won't get bitter. I'm a better person than you are. I'm big.

To hell with it, no man has the right to kick me in the stomach. This for the same reason that no man has the right to set himself up as God and hand down rights to me. Human rights are a God-given heritage.

These liberal democrats are moral cripples. Their diseased minds work like this. The ‘Native (Prohibition of Interdicts) Act’ No. 64 of 1956 stipulates that:

Whenever the Governor-General in his unfettered discretion deems it fit to issue the necessary proclamation, an African who has been required by an order of Court to leave a certain area must do so, and no Court of law may grant an interdict preventing such removal, nor may appeal or review proceedings, stay or suspend such removal.

These champions for the rights of Africans will rant and rave and carry on, as they did in 1956, not against the law which violates a major democratic principle, but against the condition which prevents the African from challenging the removal order in Court. It does seem that, ordinarily, the Act is quite moral, except that before a man is forcibly removed from his home he should be allowed to argue in Court against the removal order. After that he may be removed. The so-called democrats have had their chance in trying to win for us the rights which they think are safe enough to pass on to us.

It is my contention that any would-be dictator ought to acquaint himself with the psychology of benevolent oppression. There is a potential for dictatorship in most men, but very few make successful dictators, primarily because they allow violence primacy over intelligence. A brilliant dictator will deny a man three square meals a day, write the denials into the law, educate his charge into an acceptance of a discriminating society and then be prepared to shoot him down in the maintenance of law and order. This is guaranteed to condition the denied man to accept the primacy of the law. Then when the denied man begins to make the best of half of one square meal a day, the benefactor, in his unfettered generosity, grants the other half; the denied man will thus be blackmailed into behaving with integrity, in the hope that only through this will humanism and justice triumph. He will become holier than holy, more Christian than his priest and accommodate all humiliations.

Then as a reward, the sophisticated oppressor should pass on another half a square meal, making a grand total of one-and-a-half square meals a day. This must be done in a sweeping gesture of benevolence and Christian charity. The denied man will then be occupied with rationalizations like, ‘one-and-a-half square meals are better than none. And they are really square meals, not just slops.’ At this point the benefactor need not concern himself with completing the cycle... at least not for a long, long, long time.

Like the delightful story told by an American Negro: ‘Man, it takes time. Yessir, sure does. Fifty years ago we wasn't even allowed near that bus... Now we sit at the back. In another twenty years us will even be a-driving them. It sure takes time.’

These gradualists can afford to skate around apartheid, to them it is academic... it is an African's whole life.

South Africa could have saved herself from the stand of the Pan-Africanists. Less than twenty years ago the leaders of the African National Congress were asking, not demanding, for improvements within the present set-up. All that these moderate and respectable leaders wanted were concessions... a whisper of a voice, in an advisory capacity, in the affairs of the country of their birth. Even the Pan-Africanist Congress cannot but be moved by the quiet dignity of one of the aims of the ‘old’ A.N.C.

‘... to educate parliament and provincial councils, municipalities, other bodies and the public generally regarding the requirements and aspirations of the Native people; and to enlist the sympathy and support of such European societies, leagues and unions as might be willing to espouse the cause of right and fair treatment of Coloured races.’

The A.N.C. has, in accordance with its policy of multi-racialism, worked jointly with the other race groups. The P.A.C. objection to this was realised by Jordan K. Ngubane, Vice-President of the Liberal Party, who wrote: ‘With the ANC paralysed by the conflicting loyalties which are the logical by-products of multi-racialism and racial ganging-up and therefore unable to assert positively the dignity of the African person, the Pan-Africanists are in the position to assert it freely.’ President Mangaliso Sobukwe stressed that the African people can be organised only

under the banner of African nationalism in an all-African organisation where they will by themselves formulate policies and programmes and decide on the methods of struggle without interference.

Thus, then, we impose our will on our affairs. We are the most ruthlessly exploited and subjected to humiliation, degradation and insult. The fight is ours... we perish or emerge victorious.

These democrats are prepared to go thus far in their courageous gesture to work for the Africans. They advocate patience, extol the virtues of passive resistance and consecrate the depth of Christian martyrdom. These are noble virtues, except that the African faces alone the Saracen trucks, the dum-dum bullets, the jet planes, the reserve army, the sadistic farmer with the cat-o'-nine-tails, the police truncheons and all the humiliations of being black. The democrats will read the account of the nightmare in the newspapers and demand for an official enquiry, that South African smoke screen, to investigate the causes that lead up to the shooting of Africans who marched up to a police station. The enquiry must establish, beyond a shadow of a doubt, whether the Africans brought upon themselves the shooting at Sharpeville or the police behaved in an arbitrary manner.

If the ruling goes against the Africans those moral rationalizations will fill the air. Police Commander, Colonel Piernaar, will be vindicated, and his famous boast: ‘I don't know yet how many we shot. It all started when hordes of Natives surrounded the police station. My car was struck by a stone. If they do these things they must learn their lesson the hard way’, will be quoted. The Pan-Africanist Congress will be blamed for the dead, President Mangaliso Sobukwe will be smeared and branded an irresponsible tsotsi, tried under a major indictment, possibly hanged or banished to a desert outpost. Africans will be sympathetically warned against following irresponsible leaders. Everybody will feel competent to pass an opinion. If the ruling goes against the police there will be formal criticism of the police, their unwarranted use of force, polite questions to the Minister of Justice in Parliament and an equally polite reply from Justice Minister Erasmus, then with some luck a minor police official will be demoted and transferred to another area. Stretching the point a bit, there may even be a message of condolence to the relatives of the dead and a promise for an investigation into their legitimate grievances. Whereupon the opposition party leader, Sir De Villiers Graaff, will jump up and demand for consultations with ‘responsible’ and ‘moderrate’ African leaders and ask them to tell the white ‘fathers’ just what it is that is troubling them. It is possible the Pan-Africanists lack the civilised subtlety to appreciate this Kafkalike farce or tragedy or hypocrisy or whatever. In the end it will be mumbled that the Africans should not have marched to the police stations. The Pan-Africanists are saying that they have been shot up by the police a thousand times before the Sharpeville incident, that although Sharpeville may be the turning point, it is not the last time the Africans will be shot by the police or trigger-happy black haters. That no amount of goodwill and rejection of violence will safeguard the Africans against police hooliganism, that even if the Africans protest marched with Bibles in the hands the police would still shoot. The Pan-Africanists assert that they are going into this struggle headlong, that methods which have failed will be written off, that they are dedicated to go the whole way in this make-or-break effort. We will perish or emerge victorious by 1963. Our convicted president, Mangaliso Sobukwe, will not serve out his three-year jail sentence. That he will exchange places with Dr. H.F. Verwoerd who will face trial for crimes against the Africans.

The illiterate and semi-illiterate African masses constitute the key and centre and content of the struggle. They are united by a common ideal. The European and Indian passivists will not join us until they are allowed full membership into the Pan-Africanist Congress, so they dub us racialists for not allowing them to work for us. That we may or may not be racialists is a side issue, we are not a political party but tools of history to win independence for the African. The political parties will rise to decide on the type of government for South Africa when it is all over. The Pan-Africanist Congress demand total commitment to a programme of action. This programme is urgent. There is no time to wrangle over morality issues. There is no place for individualists. We want human machines. It is too great a moral responsibility to place on anybody who is not black and does not feel the urgency to destroy the pigmentocracy of South Africa. The African is the most brutally crushed victim of apartheid. He cannot live with it any longer... It is the other race groups who believe that he can.

As a practical necessity the Pan-Africanist has decided to ‘go it alone’. This is the only realism. So arises the contradiction. We have to be racialists to stamp out racialism. Call it what you like... illogical, total rejection of reason, confused intellectualism or whatever. There are those who argue that it is wrong to preach non-racialism and practise racialism. To hell with the morals of this. Morals have not and will not free the Africans from apartheid, in the same sense that peace treaties are no protection against wars.

We reject the concepts of multi-racialism, refuse to safeguard the rights of the minorities with suitable entrenchments in the constitution. For this we are shouted down as racialists pirating the rights of minority groups to retain their racial identity. The Pan-Africanists shout, ‘Africa for Africans’. And the separationists and rejectionists become introspective, discover that race domination has been the expression and clarification of their lives, that the African has had 300 years to learn this lesson. If black South Africa should become a segregationist government, then those torch-bearers of civilization will have done their job well.

We reject multi-racialism on the grounds that it pre-supposes a colour-caste society. President Sobukwe explained that ‘the history of South Africa has fostered group prejudices and antagonisms, and if we have to maintain the same group exclusiveness, parading under the name of multi-racialism, we shall be transporting to the new Africa these very antagonisms and conflicts’. He made the assertion that multi-racialism is, in fact, a pandering to European bigotry and arrogance. The Pan-Africanists take the view that there is only one race to which we all belong, the human race. In our understanding of that word, as applied to man, it has no plural form. Race prejudice is part of the psychology of group attitudes; the major basis of all group conflicts is superiority of culture which boasts the arrogant illusion that it is unique in time.

Modern man's intellect has reached a development in time when it is necessary for him to supply justifications for irrational behaviour patterns. First he acts irrationally, then decides that the act, in itself, lacks the moral justification to make it rational and intellectually acceptable.

Superior arms and modern warfare techniques effected the conquest of Africa by the European colonists, and the conquest, in itself, established the inferiority of the black races. This is a primary base. But because modern man accepts that power conquest, as a physical act, lacks the timelessness and respectability that appeals to the moral intellect, he seeks rationalizations to satisfy his objective and scientific tradition.

Thus the black man is conquered and dominated because technologically he is proved inferior; but it has to be carried a step further, anthropologists are commissioned to invalidate the conquered man's culture, to provide scientific data to evaluate it inferior. So Western-style intelligence tests are carried out with the subjects presumed equal. The medium of communication and the range of experience is alien to the black man... even the conditions of the tests are alien. The black subject comes out with a lower intelligence quotient, and thus is founded the first step in the establishment of the inferiority. This done the inferiority must be scientifically propounded; so the skull is studied, measured and contrasted with that of European man. The structural differences are then entered on record as constituting a fact for inferiority, by the very nature of the difference. This is then interpreted and advanced as scientific data.

After the data have been analysed and weighed to balance on the desired scale, it is presented to the black as scientific proof of his inherent inferiority... this after the black man has been educated into an acceptance of the irrefutability of science. Once the black man accepts the primacy of the objectivity of science, the battle is three-quarters won.

What then remains is the spiritual level; so appeals are sought in the Bible. The Old Testament philosophies justifying the rejection of the children of Ham are sifted, chiselled and presented. God, they emphasise, punished sinful races by imposing differences on them; the differences are visual signs for the purposes of identification which singles them out for chastisement.

When the circle is complete, Western man forgets the power of conquest as the underlying motive and turns to scientific manipulations as constituting the rationalizations for dominating the races that have been proved inferior.

It is due to this purposeful conditioning of the African into accepting as a fact his innate inferiority that the African has accommodated domination for 300 years. Granted that anthropology has now been liberated, that

these theories are rejected as unfounded in scientific fact, the influence among certain of the Africans is real and present.

The Pan-Africanists accept the existence of observable physical differences between various groups of people, that these differences result from various factors, primarily that of geographical isolation. President Sobukwe's objection to multi-racialism springs from the ‘irremediable’ fact that it is a method of safeguarding white interests, implying as it does proportional representation irrespective of population figures. That it is a complete negation of democracy, with the implication that there are such insuperable differences between the various national groups that it is best to keep them permanently distinctive, in a kind of democratic apartheid.

‘We guarantee no minority rights’, he said, ‘because we think in terms of individuals not groups.’ Politically, the Pan-Africanists aim at a government of the real majority, a government of the Africans, by the Africans for the Africans, with everybody who owes his only allegiance to Africa and who is prepared to accept the democratic rule of the African majority being regarded as an African. The Pan-Africanists are ready to move forward to provide South Africa with an alternative government, in which the rights of the individual shall be entrenched.

This myth of race has bedevilled British liberal tradition. Britain's insistence that the rights of minority groups be guaranteed and protected by safeguards in the constitution, has carried the weight of an ultimatum to African States considered for self-determination. Proportional representation, protection of European and Asian interests are held up as conditions favourable for talks on constitutional reforms. It is that double morality standard showing its arrogant head again. When these African territories were administered from Whitehall, the African majority was dominated by a White minority which appropriated to itself all political, social and economic power, leaving the Africans unprotected.

The white supremacists assumed exclusive control and with arrogant conceit set themselves up as the ‘guardians’, the ‘trustees’ of the Africans who are ‘backward and savage’. It is a sad commentary on these torch-bearers of civilization that the African is still ‘backward and savage’ after 300 years. They have left a tradition of a pigmentocracy and benevolent dictatorship to Africa, but today they fear their own lesson and jockey for privileges and safeguards. This may succeed in other territories, but in South Africa it is rejected out of hand.

In 1910 a gesture was made that the rights of the indigenous population should be guaranteed; this was in respect of voting rights. The entrenched clause guaranteed the voting rights of the Africans and Coloureds, these rights protected by the proviso that a two-thirds majority of both houses of parliament were necessary for any tampering.

The Nationalist Government created a two-thirds majority by enlarging the Senate, and thus by the civilised process of law, the disenfranchisement of the African races was completed; but because it was constitutional, valid in law, this piracy was accommodated. By this same process of law the safeguards of minority interests and privileges, the guaranteeing of minority rights can be whittled away.

This is the pet phobia of liberal whites in South Africa: what guarantee is there that an African government will not turn round and dominate the Whites? The answer is simple. There is no guarantee whatsoever. I feel tempted to quote the reply of Tom Mboya to this question. He said that everything that Africa has learnt has come from Europe, that all influences working upon Africa have come from Europe; if you look at the history of Europe for the last thirty years, it would not be surprising if independent African States become dictatorships.

The great significance about oppression and the African is that he is preoccupied with cancelling it and blasting it from the face of Africa, that oppression is not the expression and clarification of his life. He has lived through centuries of humiliation under oppression, has seen that civilization means the subjugation of a people placed at a political disadvantage by inferior technological knowledge. President Sobukwe said ‘These two blocs [America and Russia] are engaged in terrible competition, use tough language and tactics, employ brinkmanship stunts which have the world heading for a nervous breakdown. They each are armed with terrible weapons of destruction... In spite of all the diplomatic talks of co-existence, these blocs each behave as though they do not believe that co-existence is possible.’

The white man has proved that he is incapable of ruling himself, too egotistic to live in peace with his brother. In African society a man's worth is measured only in relation to

the people around. No man can live above his environment, he is a piece of the whole, a part of the main because he is involved in mankind... Every man is his brother's keeper, and that brother has no name. To the white man of Africa, and to all humanity we say: Here is a tree rooted in African soil, nourished with waters from the rivers of Africa. Come and sit under its shade and become, with us, the leaves of the same branch and the branches of the same tree. We give no conditions, except to be one of us in a common state, to be governed as individuals and not as distinctive sectional groups. Don't you turn round and give us conditions.

It is as blunt as that, there is no point in mincing words.

Rude are we, perhaps, in this, that the Pan-Africanists believe that only the African can guarantee a genuine democracy, because all over the continent of Africa the white man is incapable of governing himself and the people around him. This is perhaps the confrontation facing President de Gaulle. ‘Is France ready for self-government?’

The emergence of the Pan-Africanist Congress marks a primary turning-point in the history of South African politics. They have come forward to protest against multi-racialism and to provide more effective opposition to apartheid; sharply criticising the dilly-dallying and the ganging-up against Africans by the powered minority groups, the liberal champions working for or with Africans. The Pan-Africanists are saying there has been too much talk, and that much dilly-dallying by these reformists, but nothing honest and forthright and positive about halting the political system of South Africa. They are saying that now we will work at it ourselves, that they are now ready to work for themselves. This is immediately interpreted as rejecting white friendship or white help or white leadership or whatever. The answer is, yes. ‘Do you hate whites?’ This is the question Pan-Africanists have to answer almost every day. We do not hate whites as a people, rather do we hate a system, which is white. We are at war with white domination, determined to explode the myth of white supremacy. White is the symbol of all that we hate.

The white supremacists' boast is that ‘South Africa is the white man's country: it shall never be ruled by Hottentots, Coolies and Kaffirs.’ The Pan-Africanists declaim that ‘Africa is for Africans’. Any discussion on this becomes a conversation of the deaf; neither side will give way. The supremacists have defended this with Saracens at Sharpeville, Cato Manor and other places.

The late General Smuts, who has managed very adequately the double role of being a tyrant and a liberal philosopher, said: ‘There are certain things about which all South Africans are agreed, all parties and all sections, except those who are quite mad. The first is that it is a fixed policy to maintain white supremacy in South Africa.’

The Pan-Africanists stand between this philosophy and the Saracens, and morally torn by the confrontation that faced Brutus:

‘We all stand up against the spirit of Caesar;
And in the spirit of men there is no blood:
O! then that we could come by Caesar's spirit,
And not dismember Caesar. But, alas!
Caesar must bleed for it. But, gentle friends,
Let's kill him boldly, but not wrathfully; ........’

The African prefers to destroy the spirit of oppression and not touch the white man. He has been patient and humane; he has walked every avenue of civilised protest. He has sent deputations to Whitehall in London; has asked and got very near to begging for consultations; presented petitions signed by over a million Africans; marched in peaceful demonstrations; crawled and cringed and prayed for sanity; courted arrest, in thousands, to emphasise his determination for redress of grievances. All along the route the Government has answered by systematically closing all available peaceful and constitutional means of civilised protest. The Government's determination to impose its will was dramatically emphasised at Sharpeville by the use of Saracens. Sharpeville is the turning point; from here on it's demolition.

The Africans are making their final plea. We place the whole issue on the conscience of the world. It can choose to remain diplomatically polite to the South African Government and be morally responsible for the greatest waste of human life, or militarily occupy South Africa and remove from those mad men the weapon of suicide. This plea is urgent. The Africans have been shot into a cul-de-sac. They are desperate. They want an out. Even if it is suicide. This explosion, if allowed to ignite, will tell on black-white relations for generations to come.

Perhaps, even now, it may be too late. But at least there is a chance. It is inhuman to ask the African to wait, to be patient, the rat-atat of the Saracen is deafening him, pushing him deeper into the cul-de-sac. His only defence, his salvation, now depends on his fighting back. The African is dying all the same; he might as well go down trying to win something better than being in the gunsight of the Saracen.

The question whether the African hates the white man is arrogant. The real question, the realism of the situation, becomes, does the African hate himself? Does he hate life? South Africa is drawn in sharp shades... black and white. The morals of this are unimportant. Right or wrong, this is the realism of South Africa. The fact that I and a few other Africans have very close friends among the whites, friends I would give my right arm for, does not alter the over-all picture. Colour has determined the sides on which we will all fight. It is a cruel thing to admit, but if my friend advances against me I will have to shoot him, and because he is my friend I would like him to die quickly, without pain. To him I say, stop being a part of what I have to destroy.

When it is all over I will shoot myself.

Bloke Modisane

(Bloke Modisane was medewerker van ‘Drum’ en trad op als akteur in het door Athol Fugard geschreven stuk ‘No-Good Friday’ en in de film ‘Come back, Africa’. Meer dan een jaar geleden zocht hij toevlucht in Londen, waar hij sindsdien verblijft.)

kongo... protest!

De berichtgeving is een opiniemachtsmiddel. Ze valt ons aan, ze is onbetrouwbaar, ze geeft enkel feiten, ze is onze enige bron van inlichtingen: Union Minière, Société Générale, de baard van Loemoemba en de dubbelzinnige belangstelling voor mishandelde mannen en onteerde vrouwen. Onze onwetendheid, onze verwarring, het inwikkelen van de situaties.

Zeldzame berichten zijn eensluidend en bieden materiaal waaruit konklusies kunnen getrokken worden. Dit is een feit: de separatistische gevoelens van kongolezen komen het sterkst tot uiting in de rijkste provincies (Katanga in de eerste plaats, ook Kasaï), waar het de belgische en sommige buitenlandse belangengroepen het meest genoegen kan doen. Is dat een toeval?

Een tweede feit: vóór en tijdens de Ronde Tafelconferentie, had Loemoemba in België reeds de slechtste pers, zo in de officiële berichtgeving, als in de dagbladen der regeringspartijen, in tegenstelling met b.v. de katolieke lleo, thans senaatsvoorzitter, de ‘gematigde’ P.N.P., de Conakat van Mozes Tsjombe, en eigenaardig genoeg ook Kasavoeboe. Loemoemba was en is, zegt men, een verraderlijk man, hysterisch, een sluwe en handige agitator, maar een onbekwame beheerder, en het schijnt dat hij in de tijd toen hij nog boekhouder was een diefstal pleegde. Maar die zelfde Loemoemba heeft de steun van alle afrikaanse nationalistische regeringsleiders, waaronder verschillende zoals Bourguiba en de Negus zeker niet van kommunisme kunnen verdacht worden. Vandaar tot het vermoeden dat de belgische antipathie niet zozeer het gevolg is van Loemoemba's persoonlijkheid, maar wel van zijn konsekwent afrikaans nationalisme, waarvan het anti-kolonialisme een historische gevolgtrekking is, is maar een stap.

Maar België steunde de oprichting van een kongolese eenheidsstaat, tegen federalistische strekkingen in. Dit is een derde feit dat op het eerste zicht in tegenspraak lijkt met wat voorafgaat. Tot men eraan denkt dat het voor de verkiezingen van juni jl. helemaal niet vaststond dat Loemoemba aan het bewind zou komen. Men herinnere zich trouwens de moeilijke regeringsvorming en de nipte meerderheid die Loemoemba uiteindelijk bekwam na zijn bondgenootschap met Kasavoeboe, die in ruil daarvoor het presidentschap kreeg. En weer eens merkwaardig: een paar dagen nadat het definitief zeker was dat Loemoemba Kongo regeerde, brak de muiterij los die het begin van de wanordelijkheden inluidde. Deze werden dus niet uitgelokt door de bevolking, maar door een welbepaalde groep: het leger, waarop mogelijk welbepaalde mensen invloed konden uitoefenen. De rol van de toenmalige opperbevelhebber generaal Janssens werd nog niet opgehelderd. De reaktie van Loemoemba en Kasavoeboe was bevreemdend: ze begonnen dadelijk heel Kongo af te reizen, van

provinciehoofdplaats tot provinciehoofdplaats. De enige plaats waar ze niet konden landen (het werd hun belet) was, Elisabethstad, hoofdstad van de enige provincie die zich van Kongo zou afscheiden: Katanga. De muiterij - wie ze ook uitgelokt heeft of hoe ze ook ontstaan is - speelde dus rechtstreeks in de kaart van de belangengroepen, die er een laatste kans in vonden om bewindslieden, die hun gunstig gezind waren, op de plaatsen te hebben, waar het hun interesseerde. Loe-moemba en Kasavoeboe hadden dit onmiddellijk begrepen, vandaar hun rondreis en de woedende uitvallen van Loemoemba tegen generaal Janssens. De mishandeling van belgische mannen en vrouwen speelde in dezelfde kaart. Door haar spectaculair karakter kon ze de stemming in het moederland, die tot nu toe de zwarten gunstig gezind was, doen omslaan. Het was ook het enige middel om de interventie van belgische troepen in kongo aanvaardbaar te maken. Eens zover, was het kinderspel het verzekeren van de veiligheid van belgische onderdanen te kombineren met zekere manoeuvres die mogelijk gemaakt werden door de loutere aanwezigheid van belgische troepen en het uitoefenen van druk hiermee, en waarvan het bekendste resultaat is: de onafhankelijkheid van Katanga, ondanks de oppositie in eigen provincie, en tegen de kongolese meerderheid en tegen de wereldopinie in. Maar dank zij ‘België’.

Aan belgische zijde werd het gelag van deze politiek betaald door de belgische kolonialen, die have, goed en eer verloren, door de ongeveer 50 belgische soldaten, die omkwamen, door mensen als gewestbeheerder Rijckmans en de adellijke officieren, die eveneens het leven lieten, en wat de financiële kant van de zaak aangaat door alle belgische belastingbetalers, dus verhoudingsgewijs het meest door degenen die geen kans hebben tot belastingontduiking: de kleine lieden. Anderzijds kon deze politiek in het beste geval enkel ten goede komen van sommige belgen, waaronder sommige nauw bij de kongolese aktualiteit betrokken ministers. Wat die ministers betreft: deze beschuldiging stond zwart op wit in de kranten van de oppositie en ze werd niet openbaar tegengesproken.

In officiële kringen heet zulke politiek: het beroep op de solidariteit van alle Belgen op een ogenblik dat de natie een moeilijke periode doormaakt. Er zijn voorgaande: zo hebben alle belgen jarenlang niet rendabele kolenmijnen gesubsidieerd ten voordele van sommige belgen. Het kenmerkt de belgen dat ze geen verantwoordelijkheidgevoel hebben tegenover de gemeenschap waartoe ze behoren. Deze tuchteloosheid heet in de volksmond plantrekkerij; dit incivisme wordt met een medeplichtige glimlach aanvaard als een folkloristische merkwaardigheid, waarop men een beetje fier is, zoals b.v. op ons grote bierverbruik (het eufemisme voor dit laatste is ‘breugheliaans’; zo eert België zijn geniale schilders). Soortgelijke schijnwaarden wil men tot de grondvesten van onze volksverbondenheid maken... van Leve de Koning! Leve België! Leve de Ridders in de Leopoldsorde! Voor wie nemen ze ons? voor Baas Ganzendonck?

1e Protest: Maar ook degenen die voor de kongolezen partij kiezen, denken in blanke begrippen. Alsof onze kollektiviteit geen gebrek aan verbeelding had, niet te kort geschoten was. Een blank humanisme is even misplaatst als een blank cynisme. We zouden van de aktualiteit gebruik kunnen maken om ook in zwarte termen te leren denken. Niet uit liefdadigheid, uit belang-stelling. Liefdadigheid is machtsuitoefening en het was verkeerd de onafhankelijkheid te verlenen in omstandigheden, die de kongolezen het gevoel gaven een aalmoes te hebben ontvangen. Het ontwakend zelfbewustzijn dat zoals overal een bestemming vond in het jonge nationalisme werd hierdoor vernederd en had een vijand nodig waarop het zijn meerderjarigheid kon veroveren. Dit vormde een gunstige bodem voor de snel aangroeiende antibelgische gevoelens in Kongo.

2e Protest: De zwarten begrijpen, maar hoe? Het ‘bedrog’ van een medicijnman ontmaskeren is niet de magie doorzien, het is ze doodzien. Om magie te begrijpen, moet men er in geloven. Ze kan niet in woorden vertaald worden, ze is ervaring en belevenis. Ze is primitief, maar ze is in de menselijke werkelijkheid geworteld. Ons zeer ontwikkeld blank denken integendeel is te zeer de oorsprong van zijn abstrakties vergeten. Het begoochelt en wordt barbaarse, absurde magie, een prachtig wiel dat draait in los zand. Magie wel, maar de verkrachting van vrouwen en de mishandeling van mannen is niet kenmerkend voor de zwarten: het behoort tot de verwarde situatie die de gelegenheid bood tot het vervullen van boze wensen, die steeds en overal in de mensen sluimeren en het behoort ook tot de internationale soldateske geplogenheden.

3e Protest: Een publiek mea culpa der belgen heeft geen zin, noch voor blank, noch voor

zwart: het kan alleen maar nieuw misprijzen opwekken. Het is echter dom te denken dat we ons kunnen onttrekken aan de solidariteit met de zwarten. Het realisme der belangengroepen en der colons is kortzichtig. Geld en macht kunnen gewelddadig veroverd worden, maar onze persoonlijkheid wordt mee gevormd - en onze levenskansen dus beïnvloed - door wat wij zijn in de ogen van de anderen. Deze wat abstrakte uitspraak kan op eenvoudige wijze proefondervindelijk nagegaan worden door wie daaraan twijfelt. Het volstaat iemand te observeren in verschillende milieus en zijn verschillend gedrag op te merken. De andere lokt onze gedragingen uit of dwingt ze af, meestal zonder dat we er ons bewust van worden. Na jaren legt de niet te ontlopen invloed der omgeving een bepaalde plooi in de psyche van de enkeling, als lid van de kollektiviteit. Zo valt de beslissing over onze intimiteit mede door toedoen en onder druk van de anderen. In een wereld die klein geworden is, vormen de zwarten ons, en wij vormen de zwarten, door onze loutere aanwezigheid op de wereld. Hoe erger de zwarte vernederd wordt, hoe onwerkelijker de hoogmoed van de blanke wordt; omdat de blanke technisch en abstrakt denkt is de zwarte poëtisch en konkreet; omdat de blanke ja tegen neen denkt, denkt de zwarte ja en neen. De andere vormt me door wat hij niet is. Door versmaad te worden nam de zwarte wraak op de blanke. Want deze werd hierdoor in het klooster van zijn blankheid gejaagd en de rijke jungle van het negerdom bleef ontoegankelijk voor hem. De blanke zal nooit weten wat Kongo is, hij heeft het nooit in bezit gehad. Maar de feiten blijven natuurlijk de feiten: Société Générale, Union Minière, Katanga en de fluwelen handdruk van Dag Hammerskjöld. De wel ingelichte Koning Boudewijn was zo goed een boodschap tot de bevolking te richten. We bewaarden de indruk dat hij met goed gevolg een kursus voor gevorderde boyscouts beëindigde. Het was een onverbeterlijke boodschap, smetteloos blank. Konklusie: koningen zijn goden, maar blanken zijn ook mensen.

12.8.1960

René Gysen

brief met jazz
en andere bestanddelen: antwoord aan Willy Roggeman

Beste W.R.,

Die suggestie tot het voeren van een briefwisseling over jazz, laat ik het maar bekennen, moet een van mijn lichtvaardige invallen zijn geweest. Want de eerste stap was hier de onzekerste: daarom ben ik blij - houd mijn beleefdheid dus voor niet té oosters - dat jij hem hebt gezet, daarmee niet de eerste blijk gevend van je bevoegdheid op dit gebied. Mijn beurt dus om een stap te zetten. Ik kan

1.	punt voor punt op je betoog ingaan en er zo een diskussie van maken die even gespesializeerd wordt als ze weinig aarde aan de dijk brengt;
2.	je brief als aanloop nemen om het onderwerp, los van bepaalde figuren of stromingen, verder uit te diepen.

Wat alternatief 1) betreft: ik ben een te onregelmatig jazz-beluisteraar geworden om met zoveel kennis van zaken te spreken als jij doet. En hals over kop die leemten gaan goedmaken...

Het zou trouwens een muggeziften worden over details, want in grote lijnen blijk ik met je brief akkoord. Geen kans dat de west coast-jazz in mij een vurig verdediger vindt, want ook m.i. klopt het hart van de moderne jazz in de east coast-group. (Slechts in één opzicht kan ik je bepaald niet volgen: waar je - zoals niet weinig anderen - Miles Davis zo over het paard tilt. Goed, hij heeft klasse, en zijn historiese rol in de moderne jazz is misschien belangrijk - maar zijn genialiteit wordt toch overdreven: ik kan in hem niet de man zien die een desennium zou beheerst hebben. Een Clifford Brown, hoe kort die ook aan het woord is geweest, stelt hem duidelijk in de schaduw. Buiten deze briefwisseling om heb je gezegd, dat je Davis vooral bent gaan waarderen na hem ‘in realiteit’ te hebben gehoord - maar dat zou dan, om een volledig en juist beeld te krijgen, mogelijk moeten zijn met al zijn kollegas, en dan liefst op hun eigen terrein, want hoe vallen ze soms - en begrijpelijk - niet tegen, op toernee...)

Blijft alternatief 2). Hoe staat jazz tegenover andere moderne muziek, wat onderscheidt hem ervan? Welke mogelijkheden heeft hij om zich verder te ontwikkelen, welke handikaps? Deze vragen zijn niet akademies. De potensies van de jazz als hedendaags artistiek ver-

schijnsel trachten te peilen is slechts een weerklank van wat in de jazz zelf gebeurt - want hoezeer hij ook in volle en onstuimige ontwikkeling is, de mentaliteit van zijn moderne beoefenaars bevat een serebraal element dat bij de oervaders van de stroming niet te vinden was; als men serebraal mag heten die zelfbewustheid waar ook jij op wijst, het beseffen van het belang en de draagwijdte van wat men doet: de waarde van de jazz als ekspressiemiddel van een ras, maar ook als innoverende kunstvorm. In het slechtste geval leidt zulke instelling tot kunstmatigheid, tot eksperimenten even vergezocht als onverantwoord, kortom tot het teloorgaan van de spontaneïteit; in het beste geval is zij een stimulans die het ontstaan van sleur - de verstarring van het idioom, het klisjeematig worden van de improvizasie - vermijdt, en steeds nieuw terrein weet te eksploreren. En niets wijst er immers op, dat de ontdekkingstochten zouden worden opgegeven, al dan niet om de door J.E. Berendt genoemde reden: dat de zwarte pioniers a.h.w. worden opgejaagd door de steeds weer opnieuw navolging plegende blanken.

Nieuw terrein wordt echter niet gevonden zonder dat grenzen worden verlegd, d.w.z. in dit geval dat normen moeten veranderen - met als bekend gevolg b.v. dat sommige liefhebbers van oudere jazz het moderne idioom gewoon als ‘jazz’ weigeren te aksepteren. Ik meen dat we moeten trachten, de onvervreemdbare kenmerken te vinden die door geen enkele voorbije of nog te verwachten ontwikkeling van de jazz worden tenietgedaan - willen we tenminste met enig recht de term ‘jazz’ blijven gebruiken. Die kenmerken zijn m.i. swing en improvizasie.

Onder ‘swing’ zou ik in de breedste betekenis willen verstaan datgene wat het onmogelijk maakt, jazz voort te brengen door trouw van partituur te spelen: het gevoel nl. voor muziseren met die subtiele ritmiese deformasie die het gespeelde haast onmerkbaar uit de haak trekt, net genoeg om een verschuiving te veroorzaken die tot een nieuw en voor jazz kenmerkend muzikaal perspektief leidt - misschien te vergelijken met het onopvallende verschil tussen twee vlakke fotoos die samen, o wonder, een stereoskopies beeld opleveren. Wat ‘improvizasie’ betreft: ik geloof dat we het er kunnen over eens zijn dat jazz ondenkbaar is zonder de individuele solist: bij hem begint pas de werkelijke jazz-kreasie. Samenvattend: de bijdrage van het muziserend individu in jazz is onvervangbaar. Jazz bestaat bij de genade van zijn uitvoerder.

Daardoor is de moderne jazz de tegenpool van die stromingen in de moderne muziek, die als de uiterste konsekwensie kunnen worden beschouwd van een analities denkend en dóórdenkend komponist (dat tipies westers verschijnsel!): m.n. de konkrete en elektroniese muziek, waar de uitvoerder overbodig of gewoon ontoereikend wordt en totaal wegvalt. Tegenover de rijkdommen aan nieuw klankmateriaal die deze muziek ongetwijfeld brengt, stelt de jazz zijn rijkdom aan ekspressiviteit: de door de improvizerende muzikus toegevoegde raffinementen, de imponderabilia die zijn persoonlijke stijl vormen, vallen absoluut buiten het bereik van de meer technologiese muzikale eksperimenten. De jazz heeft geen werkelijke behoefte aan de uitvinding van nieuwe timbres: morgen wordt de gewone alt- of tenorsaks onder de vingers en lippen van een nieuwe baanbreker weer een gans nieuw, onvermoed instrument (de eksperimenten met hobo, jachthoorn enz. brachten geen werkelijke omwenteling teweeg en raakten weer op de achtergrond). Maar een echte baanbreker doet meer dan dat.

Hij bezint zich ook op zijn uitdrukkingsmiddel - jazz heeft inderdaad zijn denkers - en hoe vérstrekkend de gevolgen daarvan kunnen zijn, bewijst de invloed die een Lester Young, een Parker hebben uitgeoefend. Terecht mag de vraag worden gesteld of zonder het periodies optreden van zulke figuren het jazz-idioom uiteindelijk niet zou gestereotipeerd raken.

Want het ziet er naar uit of het werk van de revolusionairen pas begonnen is. Het totnogtoe verwerkte muzikale materiaal is een erfenis, waarvan de likwidasie maar amper overwogen wordt (zodat het zelfs door de meeste historisi van de jazz als zijn conditio sine qua non wordt beschouwd). Bijvoorbeeld: wanneer het ritmies en ekspressief bestanddeel van de jazz (langs de nodige omwegen) tot afrikaanse oorsprong is terug te voeren, dan is dat zeker niet het geval met het harmoniese. Want in dit opzicht is de jazz, van zodra hij zich voor het probleem van gezamenlijk muziseren geplaatst zag, in je reinste westeuropees spoor gaan lopen: het oorspronkelijk melopee-karakter van de blues was in minder dan geen tijd verdrongen door het bekende op tonika, subdominant en dominantseptiem gebouwde schema; harmonies materiaal van marsjmuziek werd overgenomen, enz. Met de swing-periode komen schuchtere pogingen tot groter harmonies raffinement,

terwijl pas de bop in dit opzicht doelbewust te werk gaat en daarmee de verontwaardiging oogst van o.m. Louis Armstrong (‘all them weird chords which don't mean nothing’!). Terwijl, met al, jazz nog niet veel weg heeft afgelegd in dit opzicht. De revolusie van Parker ‘tegen de knellende basisharmonieën’, zoals je schrijft, ging niet verder dan ‘een frasering die naar de politonaliteit neigt’. Verder konstateer je, bij Coltrane en Rollins, ‘atonale momenten’, maar ze zijn zeldzaam. Hoe lang geleden waren de europese komponisten van de avant-garde al politonaal en atonaal-sistematies?

Jazz rust nog steeds, harmonies gezien, op de grondvesten van de europese perfeksie van het tonale sisteem: de gelijkzwevende temperatuur. Het is waar dat tot de individuele vrijheden die de solist zich permitteert ook afwijkingen van de z.g. juiste toonhoogte behoren: de voor jazz zo tipies genoemde ‘blue notes’ zijn in feite geen gewone halvetoonintervallen; hun toonhoogte is min of meer onbepaald: kneedbaar materiaal voor de uitvoerder. Maar - die ‘blue notes’ of andere ‘vals’ aangeblazen noten zijn nooit strukturele elementen; het zijn uitzonderingen die de regel nooit ongedaan maken: in de begeleiding lopen tegelijkertijd de akkoorden van alledag gewoon verder of er niets gebeurt. Zeker, op de diatoniese en chromatiese bazis van streng vaststaande toonhoogten kunnen nog kompleksere harmonieën gebouwd worden dan de nu gebruikte. Maar de grens ligt hier onverbiddelijk bij politonaliteit en atonaliteit - deze laatste een paradoksale poging om aan de beperkingen van een sisteem te ontkomen zonder van het gebruik van datzelfde sisteem af te (kunnen of willen) zien. Waarom zou jazz zo naïef zijn, dezelfde baan te gaan beschrijven waarlangs de evolusie van de westeuropese muziek een halve eeuw vroeger al gevoerd heeft?

Wanneer het gevaar voor stranden niet onmiddellijk dreigt, dan vraag ik me toch af of althans gedeeltelijk geen kompensasie voor de harmoniese beperking moet worden gezien in het nastreven van een steeds krassere virtuoziteit, die zelfs bij eersterangsfiguren niet zelden tot lege notenmakerij leidt: moest het wiskundig uit te drukken zijn, dan vonden we zeker iets in deze aard: ‘de moeilijkheid van geïnspireerd improvizeren stijgt met het kwadraat van de techniese virtuoziteit die wordt ontplooid’ - niet iedereen kan zich in dit opzicht zoveel permitteren als een Gillespie en vooral natuurlijk Charlie Parker. Het zal je niet onbekend zijn dat er, in de oosterse kultuursfeer en bij zg. primitieve volkeren, muzikale sistemen bestaan met afwijkende intervallen, soms gebazeerd op totaal verschillende toonafstanden, en/of met een verder dan de halvetoon doorgedreven onderverdeling. Het gevolg is dat deze muziek voor het onvoorbereide westerse oor volkomen ‘vals’ klinkt - wat geenszins belet dat zij, bij onbevooroordeeld nader en aandachtig beluisteren, a.h.w. nieuwe kategorieën van ontroering weet aan te spreken.

Het westeuropees tonaal sisteem blijkt dus geen absolute maatstaf van muzikaliteit, maar slechts één mogelijkheid uit vele. De komende jaren kunnen dat alleen maar duidelijker maken: wie de rijkdommen aan artistieke ekspressiviteit hoort die de ‘etniese’ muziek te bieden heeft (gewoonlijk met een minimum aan instrumentale middelen en zonder gezochtheid op muziektechnies gebied!) zou er zich over verbazen moest de intuïsie van de jazzbeoefenaar hem mettertijd niet leiden op het terrein van al die voor hem nog onontgonnen mogelijkheden.

Eksplorasies in deze zin zijn natuurlijk alleen mogelijk in combo's zonder instrumenten met onbuigzame toonhoogten, zodat van een ensemble als het Modern Jazz Quartet bij definisie niets zou mogen worden verwacht. Op dit ogenblik lijkt alleen iemand als Monk me barbaars genoeg om (ook op dit gebied) de gangbare opvattingen met de voeten te treden - maar van alle instrumenten bespeelt hij dan juist piano. Maar goed ook, waarschijnlijk - want dan vond hij wel geen mens meer waarmee hij nog kon samenspelen!

Nog een kenmerk van vele niet-westerse muziek is haar buitengewone ritmiese ‘feeling’ - en ik bedoel een ritmiek die de ondergrond zelf betreft: de europese muzikus die iets dergelijks wil noteren moet een gevecht leveren met de meest ingewikkelde maatindelingen - om tenslotte te erkennen dat hij het niet verder kan brengen dan een benaderende weergave. De muzikaliteit van de westeuropeeër is melodies en harmonies; zijn ritmiese intuïsie echter is zo arm dat hij met enkele simplistiese maatindelingen aan het eind van zijn latijn is. Hiervan heeft de jazz dan overgenomen het enige wat hij kon gebruiken: de twee- of vierdelige maat. De ritmiese rijkdom van de jazz moet totnogtoe gezocht worden in de omspelingen van de onveranderlijke gronddreun, hetzij door de perkussie zelf, hetzij (en voornamelijk) door de melodiese instrumenten die zich in sin-

kopen, triolen of meer ingewikkelde figuren, rubatoos enz. van de ondergrond van de begeleiding losmaken. Er is al een kentering ingetreden (ook voornamelijk sinds de bop): slagwerk en bas worden totaal anders bespeeld dan 25 jaar geleden, gitaar als begeleidingsinstrument is zelfs ondenkbaar geworden in de moderne jazz. Vooral de evolusie van de drumstijl onder de handen van Blakey, Roach en ks. wijst er op dat de steeds kompleksere ritmen - geen fiorituur meer maar bloedige ernst - uiteindelijk de toch al verzwakte 4/4-basis van de jazz zullen gaan aantasten. Het tegendeel zou me inkonsekwent lijken.

Daar heb je dan, beste Roggeman, mijn prognoze van een jazz die, mits zich los te maken van de beperkingen opgelegd door een tradisioneel tonaal sisteem en door een strakke maatindeling, grotere mogelijkheden zou bieden voor de ontplooiing van de artistieke sensibiliteit van zijn beoefenaars. Roekeloos gespekuleer van mijnentwege? Ja, voorzichtiger ware misschien, een en ander in de vraagvorm te stellen... Maar laat me liever eindigen in de bevestigende wijze, ook volledigheidshalve, omdat nl. sommigen DE evolusie van de jazz in die richting verwachten: Ik zie helemaal niets in de eksperimenten (en hipotezen) waarbij men een jazzhoofd op het lijf van een simfonies ensemble tracht te enten. Hoe zoiets, 30 jaar na Paul Whiteman, nog ernstig kan worden overwogen, gaat boven mijn petje.

Gust Gils

(Noot: Gils' antwoord aan Sleutelaar - cf. G.S. 15/16 - moest door plaatsgebrek naar het volgend nummer worden verschoven.)

wat zie ik daar?

Onderschat Nederland niet, al is je vermoeden juist dat er niet op straat mag worden gepist. Heb je De Zaak M.P. gezien? Ga er niet heen. Het is het meest obscene filmwerk dat ooit zijn schaduw over het witte doek heeft geworpen - en dan is het nog wel uitgedacht door een weldenkend Nederlands schoolmeestersbrein. Gegeven: een flikkerachtig persoon van veertig jaren minstens (kraaienpootjes) wil het hart veroveren van een meisje dat wil doorgaan voor ‘sexbom’ (schrijven de kranten). Mi. belooft haar glimlach niet veel anders voor het bed dan sentimentele praat over het eventuele nageslacht. Haar pa koejeneert het persoon. Hij - nou ja, het flikkerachtig persoon - weet om de sexbom tot ontsteking te brengen niets anders te verzinnen dan het lingambeeld van onze zuiderburen van zijn voetstuk te breken. Hij draagt het pikstanerige brons aan het hart, hij geeft het een zoentje, hij vervoert het in een kinderwagen. Toegang alle leeftijden! Hij verstopt het onder de rokken van een begijntje dat zijn moeder had kunnen zijn. Zei je wat over Freud? Alsof het vrouwelijk geslacht op deze wijze nog niet genoeg eer betuigd is, gaan de zuiderburen op pad om Hans Brinker te stelen, ook al een obscene sculptuur, te vinden in Noord-Holland en voorstellend een jongetje dat zijn vingertje op een gaatje houdt. Den reine is alles rein! Wij houden van schrobben en boenen.

Het flikkerachtig persoon weet inmiddels niets anders te doen met zijn fallische fetish dan hem teruggeven aan de burgemeester van Brussel, z.g. als ‘eerlijke vinder’. Decoratie, fanfare, verloving! Dit alles gepaard met het door Hollanders uitspreken van het Vlaams dat door Hollandse journalisten voor Vlaams gehouden wordt.

Regisseur Haanstra stapelt klimax op kleinvondst. Op een gegeven moment zet hij de twee bronzen kereltjes vis à vis tegenover elkaar. Raad eens waar Hans Brinker het vingertje (bijna) op houdt? Haanstra, nooit gehoord hebbend van dieptepsychologie, Freud en Hidden Persuaders, zal wel niet snappen waarom het publiek dat hiervan in de regel evenmin iets afweet, maar toch een onderbewustzijn heeft, niet zit te gieren van de lach, zoals klaarblijkelijk is gehoopt, maar enigszins beteuterd op zijn stoel heen en weer wiebelt.

Willem Frederik Hermans

armando

Een lange, slanke man betrad een gigantisch gebouw in één van de wereldsteden. Hij had een katachtig en lenig lichaam, een opvallend knap gelaat en een donkere snor. Zijn koude, loerende ogen gleden even over de menigte, die hem bij de ingang stil en geimponeerd gadesloeg. Hij werd onmiddellijk gevolgd door zijn 3 wondermooie vrouwen en 4 onguur uitziende, grofgespierde mannen, die, zoals insiders wisten, onder hun dure kostuums behalve spierenbundels ook wapenen verborgen. Zij vormden de trouwe en bestbetaalde lijfwacht van de lange slanke man,

die, zelf een geducht vuist-, straat- en messenvechter, teveel vijanden had.

Het was het fenomeen Armando, dat, met zijn gevolg, binnentrad om voor een selekt publiek een van zijn eksklusieve shows te houden: nieuwe vormen, nieuwe woorden, nieuwe moorden.

Binnengekomen, wenkte het fenomeen Armando, dat zich soms ook opvallend zacht en vriendelijk kon voordoen (maar zij die hem kenden, wisten dat in hem een afschuwelijke haat woedde). Meteen kwamen de grote lichamen van de 4 bewakers met een wonderbaarlijke vlugheid in beweging. Zij sleepten een heftig snikkende, uit vele wonden bloedende man, een zekere Ad den Besten, over de dikke tapijten: de man had de euvele moed gehad het fenomeen Armando een epigoon te noemen.

Het gelaat van Armando, door wiens aderen voor een deel Italiaans bloed stroomde (Cesare Borgia?), kleurde even en hij kneep één oog bijna dicht: sadistische woede betekende dat, een redeloze woede gericht op het snikkende slachtoffer.

Een tweede bevel met zijn dwingende ogen werd onmiddellijk begrepen: 2 kinderen, proppen in de mond, werden binnengebracht, kinderen van de wanhopige man. De 4 lijfwachters, allen Italianen, grepen een sierlijk touw, bevestigden dit aan de bloedende man en trokken hem met een elegant gebaar, onder meedogenloze muziek, uit elkaar. Wat hadden zijn kinderen een verdriet, al keken zij met hun betraande ogen vol bewondering naar de met de bloederige resten van hun vader creërende Armando.

Het selekte publiek waagde het machtige, rankuneuze en waarschijnlijk hysterische fenomeen zacht toe te juichen. Maar er kwam geen lach op zijn gelaat, zijn ogen bleven loerend en halfdichtgeknepen. O, en wat had de moeder van de uiteengetrokken man een verdriet.

Maar de enige, die het fenomeen Armando uit de weg kon ruimen, was het fenomeen Armando zelf. Hij zou het doen! Hij zou het doen!

Armando

tekst
uitgesproken ter opening van de tentoonstelling van de Nederlandse Informele Groep in het Hessenhuis te Antwerpen

Een uitnodiging heeft u bereikt de opening van een tentoonstelling bij te wonen van een groep informele schilders. Kan het waar zijn? Kan iets, dat informeel is of zich informeel noemt, vormeloos, zonder vorm, een groep vormen? Hoe ziet zoiets eruit? U twijfelt. U weet het niet. Ik weet het niet. De groep weet het niet.

Er zijn andere dingen, die wij weten. Die dingen brachten u hierheen, die dingen maken u tot een geregeld bezoeker van tentoonstellingsopeningen, van het Hessenhuis. Die dingen wilt u zien samengevat onder het begrip: nieuwe visies, die twijfels wilt u daarentegen wél zien uitgesproken, en daarvoor dienen dan de sprekers met hun papiertjes, waarvan zij voorlezen op de middagen dat het woord een verbond aangaat met de verf. Woorden van verf. Waarom niet? Tenslotte is verf vlees, rottend vlees met een concentratiekampkleur, het stilleven werd vermoord - vruchtvlees gulzig en onverzadigbaar met niet te verteren pitten, graten, zenen en been. In Auschwitz en Dachau kreeg de kunst een jongemensenleeftijd geleden een watjekou, de pijn ervan dreunt nog na. Er werd geëxperimenteerd, een vrij europees liedboek van pijn en venijn - en waar is de kunst nu? Verhalen worden in Cinemascope verteld. Journalisten zijn de uitvinders van de chemische oorlogvoering.

Imbecielen schrijven romans.

Gedichten dragen hottentottenschortjes (en vraag uw gynaecoloog, wat dat betekent, ook voor de poëzie).

De donkere middeleeuwen duren voort.

Miljoenen staan onder eurovisie-hypnose.

De wetenschap dient een proefkonijn.

Mensen sterven ongeboren; en hun kunst - waarover we spreken - ligt in de stinkende luren van de realiteit.

De idioot neemt een omweg, Yves Klein voert een broodoorlog, en Matthieu danst op een slagveld.

De schilders, die hier hangen, hebben geen slagveld nodig; zij hébben het Louvre verbrand. Zie ze staan, de schijnheilige oorlogsmisdadigers, niet van u en mij te onderscheiden. Rembrandt hebben ze vermoord, ze sneden van Gogh een oor af, ze plagiëren Leonardo's wapens en ze stelden Antonin Artaud terecht.

Hun handen sidderen van wellust, hun verf staat stijf van frustraties. Het woord kunst is strengstens verboten, kunst is een ontaard formalisme. Kunst is de valsemunter en de zwendelaar, kunst is de marteldood van miljoenen en de extase van de enkeling. Ik wil wel spreken over die kunst van nu,

die verdwenen is. Opgevreten en gesmolten in de paddestoel van verlangen, die in augustus 1945 op Hiroshima viel. De kunst is dood, de kunst heeft enkele relikwieën achtergelaten, de Jugendstil-schemerlampjes van mensenhuid, het nieuwe perkament op de ruggen van Japanners, de vormeloze doodgeboren babies - hier hangt de dode kunst aan hanebalken. De kunst heeft geen vorm meer, en toeschouwers zijn er niet - in de grotten van Lascaux wordt hij, de eerste kunstminnaar, over duizenden jaren geboren, verminkt en ontzet. Hij zal Armando heten, of Henderikse. Moeizaam spelt hij zijn eigen naam. Hij zwijgt als het graf, spiegelt zich in de blinde zon. Hij is mooi in een wereld die lelijk is, hij heeft nieuwe ogen meegekregen, bevroren vergezichten. Zijn huid is van braille, tussen zijn benen groeit marihuana.

Ik zie hem hier. Ik verwelkom hem. Ik groet een foetus, een micro-orgasme. De kunst is van nu, ontegenzeggelijk. Ik ga me tegenspreken, mijn woorden onder water verbranden. De exposanten zijn geboren, de schilderijen zijn ontstaan. De schilder is een machtig dictator. Zijn enige hobby: fietsen en fotograferen. Hij fietst in de onderbuik, zijn banden slippen op drassige baarmoederwanden. Hij speelt met bloed binnenshartkamers, 70 foto's of meer per minuut. Zijn hele leven is één foto, hij mag op de foto, u mag op de foto, en hij streelt de foto van een liggende vrouw, overbelicht, bijna mansgroot, maar niet te onderscheiden: zij ligt onder. Die arme fotograaf, die povere dictator! Boven ligt hij en zweet verf van angst, een druipend negatief van wellust. Wolken ontsnappen zijn hemelse adem, hij vliegt, hoger en hoger, steeds dichter bij de aarde, een mijnwerker vol bloeddorst aan de graven.

Heter en heter wordend geeft hij titels, nummers, kleuren, maten, prijzen. Want kunst is te koop en omkoopbaar, kunst is corruptie en coöperatie. Kunst is dorst naar rijkdom en macht, glanzende auto's en luxe-verblijven. Kunst is een patser en parvenu, kunst stinkt naar haat tegen armoede, afschuw van ellende, kunst is mooi met een pruilmondje, kunst is de pooier van Brigitte, kunst is de lens van een gluurder.

Kunst heeft wapens, kunst bokst onder de gordel, een pijlsnel knipmes, een langzaamwerkend vergif dat geen sporen nalaat.

Kunst is verslaving, en bloed tussen de nagels. Kunst is misdaad. Kunst is straf.

Kunst is zelfkastijding, de geschiedenis van het martelen door de eeuwen (en ik zal geen voorbeelden noemen). Kunst is bedrog. Gezichtsbedrog, strafrechtelijk bedrog, 2-dimensionaal bedrog, bedrog naar vorm en inhoud. En dan, ten andere, zijn woorden bedrog en ik maar een onbruikbaar wapen, verzot op mijn aanwezigheid en stof tot spot.

Simon Vinkenoog

waar is de eerste morgen?

Onder hen die in Vlaanderen de moderne poëzie verdedigen, is Jan Walravens degene die in de breedste kringen een gezaghebbende stem heeft. De verschijning van een tweede, sterk uitgebreide druk van zijn bekende bloemlezing is dan ook een gebeurtenis. Iemand die de jonge vlaamse dichters niet op de voet volgt, maar er op een willekeurig ogenblik toch kennis wil mee maken, zal zich waarschijnlijk middels deze bloemlezing oriënteren. Dat legt de bloemlezer een grote verantwoordelijkheid op. Een verantwoordelijkheid die én zijn keuze, én zijn beschouwingen betreft.

Nog een andere omstandigheid maakt een inleiding die de puntjes op de i zet zeker niet overbodig. Er bestaat veel verwarring over moderne poëzie, ook onder de aanhangers. Die toestand wordt weerspiegeld in de probeersels van zwakke of debuterende dichters, in kant, noch wal rakende kritieken en recensies, en in de dikwijls onrechtvaardige publieke waardering. Helaas, Jan Walravens neemt een viertal bladzijden over uit de eerste druk, daterend van 1955, die dan nog hoofdzakelijk tot een korte historische schets werden herleid, en voegt er een paar luttele bladzijden aan toe, zo uit de pen van een vlotte journalist gevloeid. Om dit te herstellen, acht hij het voldoende een vijftal beschouwende en betogende stukken te bloemlezen, daterend van 1950 tot 1955. Zijn eigen 40 bladzijden lange Phenomenologie heeft de globale moderne poëzie als onderwerp. Tenzij men het even vernoemen van Burssens en Achterberg naast vreemde bonzen als voldoende zou aannemen, is er geen sprake van de nederlandstalige poëzie in haar bijzonderheid, dus niet van die poëzie, waaruit hij een keuze deed voor zijn bloemlezing. Dit zou trouwens nauwelijks kunnen, want zijn stuk werd in 1950 geschreven.

Het drietal bladzijden die hij in zijn inleiding aan die van de eerste druk toevoegde, zou dus een en ander moeten op punt stellen, vooral met betrekking tot de periode na 1955. Helaas,

de zaken worden voorgesteld op een simplistische, schematische en veralgemenende wijze die de waarheid uiteindelijk vervalst. Het is heel simpel, hoor. Voor de Tijd-en-Mensers geldt: ‘Doordrongen van de paradox dat de experimentele poëzie op straffe van dood poëzie moest blijven en dat zij toch een algemeen-menselijke taak te vervullen had in de tijd, hebben de dichters van “Tijd en Mens” en ook Erik Van Ruysbeek met grote moeite, zeer laborieus, met uiterste aandacht voortgewerkt.’ Gelukkige Erik, die er nog net bij mocht, want verder heet het ‘De jongeren die thans de tijdschriften “Gard-Sivik”, “Het Kahier” of “Frontaal” uitgeven, wijzen die menselijke betekenis van het gedicht niet af, maar zij willen ze nog dieper inschrijven in het vers zelve.’ Gils of Nic Van Bruggen, Snoek of De Roover, Pernath of Ben Klein, ze gaan allemaal in dezelfde zak: ze hebben allemaal de filosofische betekenis van de experimentele poëzie ofwel ontkend, ofwel tot een zuiver esthetisch ingrediënt teruggebracht, dixit Walravens. Dit laatste schijnt heel wat anders te zijn dan een experimentele poëzie die toch poëzie blijft, maar een algemeenmenselijke taak vervult in de tijd, want dat hebben de Tijd-en-Mensers gedaan. Een onderscheid waar ik kop noch staart aan krijg. Waar ik wel een verschil zie, en wel een fundamenteel, is tussen het idealistisch humanisme van een R.C. Van de Kerckhove, volkomen voorbijstreefd door de moderne inzichten, het reeds aanvaardbaarder humanisme van Ben Cami, wiens ontgoochelde nuchterheid echter een nederlaag vooronderstelt, en het humanisme (in een bredere zin van het woord) van een Hugo Claus, voor wie zich het probleem niet stelt hoe de mensen kunnen beteren, maar die het avontuur van de menselijke werkelijkheid tracht te aanvaarden in de existentie, niet in humanistische opvattingen over de existentie. Een even vluchtige typering van het menselijk aspekt bij latere dichters geeft voor Gils sociale aanpassingsmoeilijkheden, wantrouwen, pijnlijke eenzaamheid, Snoek, niet het vluchten van de mensen, maar zichzelf, Pernath, pijnlijk getekend door het geestelijk avontuur, de zorg voor het masker. Dit al te snel opsommen enkel om er op te wijzen dat de individuele verschillen, ook onder menselijk oogpunt, interessanter zijn dan een groepsnoemer.

Een groepsnoemer heeft integendeel een ergerlijk gelijkschakelend effekt. Jan Walravens wekt de indruk dat alle Tijd en Mensers onbetwistbaar zijn: over hen spreekt hij beschrijvend, typerend, niet oordelend, niet appreciërend. Maar Snoek krijgt het nadrukkelijk schouderklopje van ‘onbetwistbare réussites’ (een fijne manier om er aan te herinneren dat er nog betwisting mogelijk is), Pernath dient onderscheiden van de ‘meelopers’, en over Gils wordt in alle talen gezwegen, zodat iemand die niet op de hoogte is, hem gerust onder de meelopers kan rangschikken, en zo krijgt men in het beste geval de indruk dat deze drie dichters er op een gelukkige wijze in geslaagd zijn uiteindelijk de hoogte te bereiken van een R.C. Van de Kerckhove, Ben Cami, Marcel Wauters. Dit zou niet zo erg zijn - het gaat immers niet om een wedstrijd tussen dichters en aangehaalde drie Tijd-en-Mensers zou ik even ongaarne onderschat zien, als overschat - maar er dient rekening gehouden met een belangrijk deel van het publiek, dat helaas dient geholpen en voorgelicht, niet onbevangen gedichten leest, maar geleid en misleid door reputaties. Vandaar de behoefte aan een critiek die Caesar geeft wat Caesar toekomt. Het alternatief is een aristocratische opvatting van het cultureel leven en daar mogen we ons niet definitief bij neerleggen.

Wie zijn eigenlijk die niet nader genoemde meelopers waar Walravens het op het laatst even over heeft? Ik veronderstel niet de Gard-Sivikredakteurs, die hij in zijn bloemlezing een ruime plaats gaf, niet De Roover van de Tafelronde, niet Kruithof, ex-redakteur van het Kahier, niet Ben Klein, huidig redakteur van het Kahier (cfr. een artikel door J.W. in Podium, september 1959), niet Clara Haesaert van de Meridiaan, niet de poulains van uitgeverij Manteau, niet Frontaal, dat hij in één adem met Gard Sivik en het Kahier noemt, stilzwijgend die drie jongerentijdschriften op gelijke voet plaatsend in tegenstelling tot de grote jongens van Tijd en Mens. Neen, de meeloperij wordt vaag aan de kaak gesteld en de goede bloemlezer, blakend van humanisme, overlopend van goede wil, heeft er taktvol voor gezorgd dat iedereen zo niet tevredengesteld, dan toch getroost werd. Nu vind ik het wel erg sympathiek dat Walravens zo bezorgd is om ieder zijn pleziertje te gunnen. Hij is een te goed mens, die zijn grote intelligentie aanwendt om zonder ‘vuile handen’ (we kennen onze Sartre) toch een actie te voeren. Daarom verkiest hij een slag in de lucht boven een slag die treft, zelfs een legitieme boven de broeksriem.

Jan Walravens is een idealist, een woord dat ten onrechte nog steeds van een gunstig

vooroordeel geniet. Walravens weet met goede smaak zijn sentimentaliteit te doseren, al ontsnappen hem voor een voorkamper van moderne poëzie soms onbegrijpelijk romantische voorstellingswijzen uit de oude doos (cfr. Podium dat letterlijk opbrandde van de polemieken, de jongeren die driftig op zoek gaan naar de ‘lichamelijkheid van het gedicht’). Maar het idee-alisme neemt als denkmethode een aspekt aan dat minder gekend schijnt. Het is letterlijk een denken in pasklare ideeën, begrippen, abstracties, algemeen toepasselijke opvattingen. Deze kunnen klakkeloos overgenomen worden of als persoonlijke overtuiging verworven, maar waar het eigenlijk om gaat is dat ze, eens erkend, als een volstrekt geldig teken voor de waarheid worden gehanteerd. Het is die onbedwingbare neiging die Walravens herhaaldelijk parten speelt, hem er toe brengt de werkelijkheid op onduldbare wijze te simplifiëren, dichters gevangen te zetten in definitieve kompartimenten. Zo wordt het denken stilaan van zijn wortels afgesneden, zo ontstaat de scheiding tussen gedachte en werkelijkheid, zo wordt de waarheid een instrument in dienst van het humanistische ideaal, de poëtische schepping een zoeken van een nieuwe vorm voor een inhoud of een nieuwe inhoud voor een vorm (alhoewel poëtisch het onderscheid tussen vorm en inhoud niet bestaat, het zijn enkel achteraf toepasselijke categorieën), zo komt men er toe van de poëzie heimelijk te verlangen dat ze wortel, stam, nuttig gebladerte wordt van nieuwe ideeën, nieuwe idealen. Daarom zijn vraag: Eksperimentelen, wat nu? Ontwikkeling van de stijl in de richting van zijn waardescheppende humane doelmatigheid, antwoordt Walravens zelf. Is poëzie dan niet een volwaardige gedachte, die niet hoeft gerechtvaardigd te worden? Of ziet Walravens het ‘zuiver poëtische’ soms als een sterk verbeterde versie van de rozengeur- en maneschijnpoëzie? Is het daarom dat hij schrijft: ‘En het is duidelijk dat het zuiver poëtisch element veel meer overwicht heeft in de gedichten van Paul Snoek dan in deze van Ben Cami of Remy C. Van de Kerckhove’? En is het die beperkende, oppervlakkige opvatting over ‘poëzie die enkel poëzie is’, die hem er toe brengt wat anders van haar te vragen dan zichzelf te zijn? Een filosofische gedachte, zelfs wiskunde, kan zuivere poëzie zijn, maar enkel vóór ze als resp. filosofische gedachte en wiskunde gerealiseerd worden; daarna wordt het een weten, een verworven kennis, niet een aesthetische ervaring.

Het spijt me, maar ik verdenk Walravens ervan in onbewaakte ogenblikken een verouderde denkwijze te kombineren met moderne denkbeelden. Het spijt me dit te schrijven, omdat Walravens een sympathiek intelligent mens is, die op de hem eigen idealistische wijze heel wat doet voor de moderne denkbeelden, en die konsekwent ook diensten bewijst aan vele jonge mensen. Het is misschien de journalist, de voordrachtgever, de kontaktman, de televisie-kronikeur, de animator Walravens die de denker Walravens er toe brengt tijd te willen winnen met pasklare, algemene, oppervlakkige denkbeelden? Het zal nu wel duidelijk zijn hoe het mogelijk is dat zijn Phenomenologie een zestal kenmerken uit de internationale moderne poëzie distilleert: 1 ^o isolatie der woorden, stilte tussen de woorden, 2^o autonomie van het beeld, 3^o gesyncopeerd of Oosters ritme, 4 ^o allure van de nachtdroom, 5^o moderne verwarring tegenover het tijdsgebeuren, 6^o drang naar het absolute en naar zuiverheid, dat nergens de continuïteit met onze eigen moderne poëzie wordt aangetoond of beklemtoond, maar dat die zelfde kenmerken in artikels in Podium 58 (Jg. 59/60, nr 1) en in de Kunst-Meridiaan (april 1960) opduiken, gedeeltelijk toegepast op onze poëzie. Het zou te gemakkelijk zijn uit de bloemlezing ‘Kleine Eva uit de Kromme Bijlstraat’ te citeren om J.W. tegen te spreken. Maar ga ik nu b.v. bij Snoek kijken, dan staan de woorden vrijwel nooit geïsoleerd, dan zijn de beelden zeker niet uitsluitend autonoom, maar functioneel, is het ritme eerder vloeiend, dan is er juist geen gevoel van verwarring, wel afwisselend jeugd, overmoed, schalksheid, cynisme, sarcasme, heimwee, misprijzen etc. te bespeuren, dan is er misschien wel een drang naar het absolute, maar dan in de zin van het absolute vervullen van al zijn wereldse verlangens. Men kan hij andere dichters kontroleren: sommige kenmerken kloppen, andere niet. Maar deze kenmerken kunnen omgekeerd ook gevonden bij niet-‘experimentele’ dichters: inzonderheid de sfeer van de nachtdroom, de drang naar het absolute, de hedendaagse verwarring vindt men allicht bij andere dode of levende dichters. Is Snoek dan geen moderne dichter, is ‘experimentele’ poëzie wel of niet modern, of is moderne poëzie toch wat anders dan onze ‘experimentele’ poëzie, zo ja, waar ligt het verschil? Of is moderne poëzie niet modern? En als die 40-tal bladzijden bedragende Phenomenologie van de moderne

poëzie het essayistische zwaartepunt vormen van een bloemlezing over levende ‘experimentele’ poëzie, dan mag toch wel verondersteld dat ze in nauw verband tot elkaar staan? Welke draagwijdte mogen we dan hechten aan het feit dat de door Walravens naar voor gebrachte kenmerken eerder toevallig slaan op de elders in de bloemlezing staande poëzie? Echt naïef vind ik opvattingen als zou de psycho-analyse op zekere wijze de grond uitmaken van de moderne poëzie en als zou de oorlog oorzaak zijn van de moderne verwarring die haar stempel zou drukken op de moderne poëzie. Het dunkt me dat psychoanalyse, moderne oorlog, maar ook onze maatschappij-in-vredestijd, even goed als de moderne poëzie zelf, symptomen zijn, specifieke verschijnselen, waarvan een inderdaad gemeenschappelijke grond intuïtief wordt aangevoeld, mààr dat anderzijds de rechtstreekse invloed van die verschijnselen een andere kwestie is.

Heeft Walravens al eens bedacht dat hij eerder intellectualistisch, dan existentieel denkt? Ik bedoel zijn uitlatingen in reeds aangehaald Meridiaan-nummer. Immers, meer ‘inhoud’, meer mededeling in begripmatige zin in gedichten voorstaan, kan enkel intellectualistische winst betekenen - en een in poëzie vertaald begrip is geen existentiële gedachte. De verwijzing naar Herwig Hensen, een zin als ‘Een experimentele poëzie met geleidelijke opneming van de fascinerende wereld der moderne gedachten, is er dan ook ene die ik graag zie naderen’ versterken me in mijn mening. Wat denkt Walravens dan van Lucebert's ‘Builenbal vol meditatie’ (in de pocket ‘Losse Planken’ weer te vinden)? Als dat geen overtuigend bewijs is, dat het helemaal niet nodig is de moderne gedachtenwereld, i.c. metaphysiek, in een gedicht op te nemen, dat nl. moderne poëzie reeds een deel van die gedachtenwereld is, dan geef ik het op. ‘... het (is) eveneens een West-Europese dwaling het concept als rechtstreekse uitdrukking van de waarheid te beschouwen.’ Het zijn de woorden van Walravens (Phenomenologie van de moderne poëzie, blz. 35).

Ik denk voldoende aangetoond te hebben dat Jan Walravens niet steeds een betrouwbare gids is. Zijn kracht is dat hij dikwijls juiste opvattingen hanteert, zijn zwakte dat hij ze hoofdzakelijk intellectueel en oppervlakkig beheerst. Die dubbelzinnigheid maakt begrijpelijk dat globaal beschouwd zijn bloemlezing hoogtepunten en laagtepunten biedt, wèl kan aanbevolen worden - en ik beveel ze oprecht aan - omdat het voorlopig de enige is, waar de beste moderne vlaamse dichters ruim in vertegenwoordigd zijn, naast helaas middelmatige en zelfs would-be, maar op diegenen onder de lezers, die onvoldoende thuis zijn in de moderne poëzie om kaf van koren te onderscheiden, ook misleidend kan werken.

René Gysen

wordt vervolgd
Fem Rutke/Blauw Gras/Stols/Den Haag/1960

Wat het eerste opvalt in de verzen die Fem Rutke bundelde onder de titel Blauw Gras is de enorme invloed van Lucebert op de structuur van haar poëzie. Paradoxen, tegenoverstellingen, inversies, het gebruik van tweelettergrepige woorden waarin beide delen de klemtoon hebben (heemhond-raadschap), herhalingen, allerlei typische kenmerken van Luceberts poëzie, treft men ook bij Fem Rutke aan. Ook in haar beeldspraak lijkt ze zich vaak op Lucebert te baseren (‘Ook is hij weerzinnig de zuivere schifter.’ - ‘springt een spot vlek in het oog / van weerzin en van slaaplust’). Maar wat bij Lucebert natuurlijk is, doet bij Fem Rutke geforceerd aan. Ze overschreeuwt zich doorlopend, omdat ze ‘ook mee wil doen’; ze zoekt onverwachte metafoor-overgangen, maar inplaats dat deze het vers spanning en verrassing geven, hakken ze het in vervangbare mootjes. Er is bijna geen strofe zonder een storende regel, een uit de toon vallend woord. Ze tracht vergeefs antagonistische elementen in haar werk te verzoenen, en het lijkt mij toe dat deze manier van dichten haar niet ligt, dat ze van nature zelfs vreemd aan haar is, doch dat ze er uit modedwang aan toegeeft. Wanneer ze ‘gewoon’ blijft, schrijft ze een zuiver gedicht als ‘Vijver’, dat laat zien dat ze zeker wel het een en ander zou kunnen bereiken, wanneer ze niet bang was om te weinig te geven. Maar juist haar teveel is haar ernstigste tekort.

C.B.

C.L. Kruithof/Brigitte/Ontwikkeling/Antwerpen/1960

Zetlitanieën verzameld onder een modieuze naam.

Uitgave ervan lijkt mij alleen voor de auteur persoonlijk van belang, daar noch de structuur noch de thematiek van deze teksten waardevol zijn. Kruithof maakt het zich gemakkelijk, een lyrisch verbalist, die het niet tot het gedicht brengt. Kwestie van opvatting natuurlijk, maar dit is de soort lyrische improvisatie die een dichter bij uitgave juist zou moeten weren. Goedkope oefeningen met een woordsjibbolet als anker, variaties op ik-jij-wij, de vreugde, de vrede, de schuld en het verraad, het geloof in het heimwee, verder een paar dieren als hond en vogel om de beeldvorming te stofferen en voor de geliefden overvloed aan handen en ogen. De vormgeheimen? Jamben en trocheeën, parallellismen en een bedeesde poging tot contrapunt.

Toen men Rilke over zijn ‘Stundenbuch’ sprak, antwoordde hij sceptisch, dat hij op die manier zijn levenlang overvloedig had kunnen doordichten. Ik meen, dat er voor ‘Brigitte’ ook geen einde is. Zo gewillig. Nergens een spoor van weerbarstig materiaal. En nog een idee van die Rainer Maria uit de oude doos: het laatste waartoe men zich zal laten verleiden, is het liefdesgedicht.

W.R.

C. Winkler/Tussen twee oorlogen/Arbeiderspers/Amsterdam/1960

Stemmingslyriek al dan niet met een exotisch of erotisch accent, ‘klein geluk’ à la Criterium en politieke en sociale bekommernis in de vorm van rijmoefeningen die poëzie pretenderen te zijn, afgewisseld met vrije verzen. De schrijver - ongetwijfeld een snel te ontroeren mens vol goede bedoelingen - verwart pseudo-originaliteit met speelsheid en raffinement en heeft niet door dat de semantische inhoud maar een klein deel van de totale poëtische lading van een woord uitmaakt. Dit, gevoegd bij een taalinstelling waarmee ook cryptogrammers vaak behept zijn, heeft tot gevolg: opzettelijke rijmen en assonanties zonder expressie, die muzikaliteit moeten suggereren; gebrek aan plastiek; kwasivernuftige neologismen, die voor vondsten moeten doorgaan; ten slotte afwezigheid van een bezield ritme, in de rijmende strofen gecamoufleerd door een eentonig metrum, in de vrije verzen gedemonstreerd door het feit dat de volzin het versverloop beheerst i.p.v. aan een ritmische figuur ondergeschikt te zijn.

H.S.

Mark Dangin/Door een bij gestoken/Spatbord/Roeselare/1960

Dit blijde jaar werd, zonder dat iemand zich er zorgen over hoeft te maken, een lid van de Roeselaarse experimentele school door een tweevleugelig insekt en zeer zwarte tekeningen van Maurice Haccuria gestoken. Maar zo aanstekelijk, als de titel toch deed vermoeden, is zijn bij of haar steek niet. Mark Dangin werd hoogstens een beetje door een bij besnuffeld, want het honinggehalte van zijn dertienbladzijdenpoëzietellende oranje dichtbundel, waar ik graag het diminutief tje als onmisbaar Vandevoordianisme aan vastkleef, liet mij zeer onverzadigd, ja, ontgoocheld achter.

Er wordt nogal gedroomd in deze gedichten, sprookjes om de ganse roeselaarse bevolking met inbegrip van het omliggende tot aan Pittem, Lichtervelde en Beveren te verheerlijken. Hij vindt meisjes van de eilanden, die aanspoelen uit de zee etc, ja, zo erg gaat hij tekeer, dat ik ontdek dat hij niet door een bij, maar door mij werd gestoken. Konklusie: de titel is te mooi voor de inhoud. Beter ware geweest: door een kakkerlak gebeten of door een miereneter afgelikt. Een Spatbord-uitgave met een dikke deuk.

P.S.

Vorige Volgende

Gard Sivik. Jaargang 5

onder 1 hoedje

I am a pan-africanist congress man

kongo... protest!

brief met jazz
en andere bestanddelen: antwoord aan Willy Roggeman

wat zie ik daar?

armando

tekst
uitgesproken ter opening van de tentoonstelling van de Nederlandse Informele Groep in het Hessenhuis te Antwerpen

waar is de eerste morgen?

wordt vervolgd
Fem Rutke/Blauw Gras/Stols/Den Haag/1960

C.L. Kruithof/Brigitte/Ontwikkeling/Antwerpen/1960

C. Winkler/Tussen twee oorlogen/Arbeiderspers/Amsterdam/1960

Mark Dangin/Door een bij gestoken/Spatbord/Roeselare/1960

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

plaatsen

landen

datums

onder 1 hoedje

I am a pan-africanist congress man

kongo... protest!

brief met jazz en andere bestanddelen: antwoord aan Willy Roggeman

wat zie ik daar?

armando

tekst uitgesproken ter opening van de tentoonstelling van de Nederlandse Informele Groep in het Hessenhuis te Antwerpen

waar is de eerste morgen?

wordt vervolgd Fem Rutke/Blauw Gras/Stols/Den Haag/1960

C.L. Kruithof/Brigitte/Ontwikkeling/Antwerpen/1960

C. Winkler/Tussen twee oorlogen/Arbeiderspers/Amsterdam/1960

Mark Dangin/Door een bij gestoken/Spatbord/Roeselare/1960

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

plaatsen

landen

datums

brief met jazz
en andere bestanddelen: antwoord aan Willy Roggeman

tekst
uitgesproken ter opening van de tentoonstelling van de Nederlandse Informele Groep in het Hessenhuis te Antwerpen

wordt vervolgd
Fem Rutke/Blauw Gras/Stols/Den Haag/1960