Fumus. Jaargang 8

[p. 1]

De wonderlijke omzwervingen van Alerame en Adelasia
Marja Geesink

Keizer Otto van Duitsland had vrede gebracht in Duitsland door al zijn tegenstanders te verslaan. Zijn geluk was nog groter door het bezit van een beeldschone dochter, Adelasia. Aan zijn hof wemelde het van de prinsen en ridders, die zich bekwaamden in alles wat een prins of ridder onder de knie moest hebben. Onder hen was er één die boven allen uitstak: Alerame, Prins van Saksen. Hij was niet alleen dapper en intelligent, maar bezat ook een voortreffelijke inborst en verstand. Dit vermocht niet hem ervan te weerhouden hopeloos verliefd te worden op Adelasia. Adelasia, die voor geen enkel gekroond hoofd warm liep, werd op haar beurt, ondanks het standsverschil, hevig verliefd op Alerame. Het kwam de keizer ter ore. Deze was er niet blij mee, want hij had voor zijn dochter al een huwelijk op keizerlijk niveau in gedachten. Hij stuurde Alerame voor eeuwig van het hof en zette Adelasia gevangen op een lieflijk kasteel. Dit wakkerde de liefde alleen nog maar aan. Na ruim twee jaar hield Alerame het niet meer, en hij begaf zich in vermomming naar het kasteel, waar hij een tijdje in de buurt rondzwierf. Hij vluchtte echter toen hij van herders vernam, dat men hem in een hinderlaag wilde laten lopen.

Toen Adelasia hoorde dat hij in de buurt was, zond zij hem een brief, waarin zij hem op de hoogte bracht van haar voornemen om in vermomming te ontsnappen. Alerame wist toen zeker hoe groot haar liefde was. Hij zond een brief terug waarin hij haar uitlegde wat ze moest doen. Met zoveel mogelijk juwelen vertrok zij, in gezelschap van een dienaar en een hofdame. Ze verdwaalden echter en werden overvallen en beroofd door struikrovers. De dienaar en hofdame overleefden het niet, en Adelasia was zwaar gewond. Na een tijdje vond Alerame haar. Hij liet twee metgezellen bij haar achter en ging achter de rovers aan. Hij doodde ze en ging weer terug naar de gewonde Adelasia. Hij bracht haar naar een bevriende kluizenaar, die hen met open armen ontving. Deze genas Adelasia. Alerame deed het voorkomen dat Adelasia van een lagere rang was dan hij, en vertelde de kluizenaar dat zij Alassia heette en dat hij met haar wilde trouwen. De kluizenaar verbond hen in de echt. Drie dagen later bracht de heremiet hen naar een grot, waar hij hen op de hoogte bracht van het feit dat de keizer in zijn gehele rijk een klopjacht had uitgevaardigd op Alerame. Er waren al soldaten op weg naar de kluis van de heremiet. Daarom moesten de geliefden zich verschuilen tot de kust weer vrij was. De kluizenaar kwam er achter dat Alerame gezocht werd vanwege het ontvoeren van Adelasia. Alerame moest nu wel open kaart spelen over de status van Adelasia als dochter van de keizer. Hij drong er nu bij Adelasia op aan dat zij terugkeerde naar het hof. Zij weigerde dat evenwel in alle toonaarden: zij zou Alerame nooit verlaten. De twee gelieven vertrokken uiteindelijk, gehuld in boerenkleren, met een klein gedeelte van hun geld en juwelen. Zij zwierven door verscheidene provincies van het keizerrijk op de kleinste weggetjes en kwamen aan in Tirol. Toen zij daar in een herberg de nacht hadden doorgebracht, werden zij de volgende dag door rovers overvallen en beroofd van hun laatste bezittingen. Zij moesten voortaan bedelen. Toen zij bij Savona waren aangekomen, besloten zij in een hut te gaan wonen, waar Alerame hout ging hakken om er houtskool van te maken en te verkopen in naburige dorpen en op de markt in Savona. Zo leefden zij zestien jaar.

In die tijd trok keizer Otto met zijn leger Italië binnen, versloeg Berengarius, die de macht in Italië had verworven. De oudste zoon van Alerame en Adelasia, Wilhelmus, nam dienst in het leger en onderscheidde zich al snel. Toen zij in de buurt van Savona kwamen, vertelde Wilhelmus de keizer dat hij Duitse ouders had. De keizer, nieuwsgierig geworden, vroeg door en berekende op basis van Wilhelmus' leeftijd dat het wel eens om Adelasia en Alerame zou kunnen gaan. Hij stuurde een neef van Alerame erop uit en zo kwam alles aan het licht. De keizer, inmiddels een oud en mild man geworden, wilde eerst met zijn dochter spreken. Toen bleek dat zij Alerame niet wilde inruilen voor haar oude positie aan het hof en Wilhelmus aangaf dat hij haar vrijheid desnoods met het zwaard zou verdedigen, werd de oude keizer week en drukte hij

[p. 2]

de hele familie aan de borst. Te Savona werd feest gevierd. Alerame werd in ere hersteld en zijn zeven zonen kregen ieder een markiezaat.

Dit verhaal in proza, getiteld: Liefdens onversettelijcke Standtvastigheydt, Vertoont in de wonderlijcke Trouw-gevallen van ALERAME en ADELASIA, is in de Afrikaense Thalia opgenomen.¹ Zoals bekend is de Afrikaense Thalia door Focquenbrochs vrienden, met name door Johannes Ulaeus, samengesteld uit alles wat zij in zijn nagelaten papieren de moeite van het publiceren waard vonden. Het boek heeft vier onderdelen. Het eerste deel bevat De Aeneas, van Virgilius in sijn sondaeghs-pack, die naar alle waarschijnlijkheid van de hand van Ulaeus is.² In het tweede zijn mengeldichten, liedjes en brieven, die naar het zich laat aanzien allemaal uit Focquenbrochs Amsterdamse tijd stammen, opgenomen. Het derde dateert uit Focquenbrochs Afrikaanse periode, en het vierde bestaat uit gedichten van Ulaeus. In het derde deel, Afrikaense-Brieven, volgt, na de brieven, het prachtige, van heimwee doortrokken gedicht Gedachten, gehouden in een Canóa. Meteen daarna komt Alerame en Adelasia.

J.C. van Schaghen, Vryagie, van Alleran van Sacxen, en Adelasie (1632). Exemplaar KB Den Haag, signatuur 448 L 23

Al sinds Worp wordt het auteurschap van Focquenbroch wat betreft Alerame en Adelasia in twijfel getrokken.³ Op de vraag naar de bron van het verhaal moet Worp het antwoord schuldig blijven. Marguc gaat als eerste dieper op de zaak in.⁴ Hij wijst op een eerdere bewerking van het verhaal in het toneelstuk van Jan van Schaghen, Vryagie, van Alleran van Sacxen, en Adelasie, dochter van keyser Otto den derden.⁵ Worp heeft, drieëntwintig jaar na zijn Gidsartikel, waarin hij de bron niet kon aanwijzen voor Alerame en Adelasia, opgemerkt dat de bron voor Van Schaghens tragedicommedie wel eens de Tragedische ofte klaechlijcke historiën (eerste boek, zevende historie) van Matteo Bandello⁶ zou kunnen zijn.⁷ Hij had in die tussenliggende jaren deze hofleverancier van dramatische stof voor de toneelauteurs wel ontdekt.

1 Focquenbroch 1678, p. 176-200.

2 Helwig, Jan. ‘Vooraf.’ In: Focquenbroch 1986, p. VIII.

3 Worp1881, p. 518, op wie het ‘een vreemden indruk’ maakt. Voor B. de Ligt heeft het een luchtje, ‘dat niet naar ‘de “geurige zanggodin” van Focquenbroch riekt’ (De Ligt 1962-1963, p. 56).

4 Marguc 1982, p. 196-200.

5 Van Schaghen 1632.

6 Bandello 1650, p. 249-296. De titel van deze geschiedenis is: Vande vryagie van Aleran van Saxen, ende van Adelasie de dochter van den Keyser Otto, de derde van dien naem, hoe sy vluchten na Italien, ende hoe sy gekent werden, ende wat gheslachte van Italien van hunlieden hun afkomste hebben. Van Schaghen had in 1632 de eerdere editie J. van Waesberge (Rotterdam, 1608) tot zijn beschikking, waarin het verhaal ook in deel 1 als zevende historie was opgenomen (zie het overzicht in Verkruijsse 2007). Deze druk heb ik echter niet kunnen raadplegen.

7 Worp 1904, eerste deel, p. 377.

[p. 3]

Bandello, Vande vryagie van Aleran van Saxen, ende van Adelasie de dochter van den Keyser Otto (1650). Exemplaar KB Den Haag, signatuur 587 K3.

Marguc merkt op dat Van Schaghens toneelstuk niet de enige bron voor Alerame en Adelasia geweest kan zijn. In de noot hierbij stelt hij zelfs dat ook Bandello de bron niet kan zijn.⁸ Wel vond hij in het zevende deel van Bandello een verhaal, waarin een dochter van keizer Otto optrad, maar afgezien van overeenkomende motieven als standsverschil, ontvoering, vlucht en verzoening, ging het hier om een heel ander verhaal.

Worp had echter gelijk met zijn verwijzing naar het eerste boek van de Historiën, want het verhaal Vande vryagie van Aleran van Saxen, ende van Adelasie de dochter van den Keyser Otto is evident de bron van Van Schaghens toneelstuk. Ook met Alerame en Adelasia heeft het grote overeenkomsten. In de weergave van de gebeurtenissen zijn echter ook grote verschillen te ontdekken ten opzichte van Alerame en Adelasia, maar de hoofdrolspelers en de afloop komen overeen.

8 Marguc 1982, p. 198, noot 1. Over de aanwijzing van Bandello I, 7 zegt hij: Dies kan nicht zutreffen, un d folglich ist auch eine Vermutung, daß für unsere Erzählung aus dieser Quelle geschöpft wurde, hinfällig.

De legende van Alerame en Adelasia

Het verhaal van Alerame en Adelasia is een oorspronkelijk Italiaanse legende, waarin een aantal historische figuren optreedt. Hier zijn dat Otto II en Alerame. Volgens deze legende had Otto II een dochter met de naam Adelasia. Bij Bandello is zij daarentegen de dochter van Otto III. Otto II (955-983) was hertog van Saksen en de tweede keizer van het Heilige Roomse Rijk, waarvan zijn vader Otto de Grote (912-973) vanaf de oprichting in 962 de eerste keizer was geweest. Otto III (980-1002) was de derde keizer. Hij zou kinderloos sterven. De Otto die in aanmerking komt voor deze geschiedenis is, gezien de periode waarin ze speelt, Otto de Grote. De verwarring is waarschijnlijk ontstaan omdat in de oudste bronnen al de verschillende Otto's door elkaar werden gehaald. Adelasia's geliefde Alerame is gebaseerd op de historische figuur Aleramo (933-967), de eerste markies van Montferrat en Ligurië, wiens titels werden bevestigd door Otto de Grote in 962. Aleramo huwde in werkelijkheid Gerberga, de dochter van Berengar II, koning van Italië, en sinds 952 vazal van Otto de Grote, toen deze als koning van Duitsland Italië onder zijn invloed bracht.

De geschiedenis van Alerame en Adelasia vindt men voor het eerst in Imago mundi, het niet lang na 1334 voltooide geschiedwerk van Jacopo d'Aqui. Daarna komt het verhaal regelmatig voor in de Italiaanse geschiedschrijving. Het verhaalt hoe Aleramo de dynastie van de Aleramici vestigde in Montferrat. Allessandro D'Ancona vat in een bibliografische notitie het verhaal kort samen. Dit verhaal komt qua gebeurtenissen overeen met de versie in de Afrikaense Thalia. Hij geeft vervolgens de bibliografie vanaf Jacopo d'Aqui. D'Ancona verdeelt de bibliografie in tweeën: eerst geeft hij de literatuur van het ‘ware’ geschiedenisverhaal, daarna die van het verhaal als novella. Dit laatste is de geromantiseerde versie van het geschiedverhaal, die begint bij de Historiën van Bandello.⁹ Giosue Carducci heeft deze legende ook bestudeerd. Carducci vult de bibliografie van D'Ancona aan en geeft ook de titels van fictionele werken,

9 D'Ancona 1905, p. 123-124.

[p. 4]

waarin het verhaal een rol speelt.¹⁰ Hieronder bevinden zich toneelstukken en navertellingen. Hij vermeldt vier titels uit de zeventiende eeuw, waaronder de avonturenroman La Rosalinda van Bernardo Morando (1589-1656), een Genuees dichter, toneelauteur en romanschrijver. Zo meteen zal blijken dat voor La Rosalinda in mijn bewijsvoering een belangrijke rol is weggelegd. Daarnaast werden er in de zeventiende en achttiende eeuw toneelstukken, muziekdrama's en in 1806 een opera van Giovanni Simone Mayr¹¹ gebaseerd op de legende. Een verhaal over een standvastige liefde die de grootste rampen doorstaat en dan ook nog een gelukkige afloop kent, leent zich uitstekend voor velerlei bewerkingen.

De vertaling die in de Afrikaense Thalia is opgenomen werd later nog een keer apart uitgegeven.¹² Curieus is dat de drukker hiervan anoniem wenste te blijven en in het impressum de intrigerende mededeling doet dat het boekje is ‘Gedrukt in't kreupel-jaer van so, so, so’. So, so, so verwijst naar de kwezelachtige kwaker Reynier Adriaense in Thomas Asselijns Jan Klaaz. of Gewaande Dienstmaagt (1682), die telkens zijn zinnen begint met ‘zo, zo’. In de reacties die verschenen op dit blijspel staan overeenkomstige impressa, zoals ‘Gedrukt voor de liefhebbers: zo zo’, ‘Gedrukt voor de vrienden van Jan Klaasz. zo, zo!’, ‘Voor de Societeit van Reinier Adriaensz., zo zo’ en ‘Gedruckt voor die so, so beminnen, keerom, de klucht die sal beginnen’. Ook bij de overige reacties op het stuk was het ‘zo, zo’ niet van de lucht.¹³ Daarin ontbreken overigens ook de plaats van uitgave en de drukker/uitgever.

Er is een duidelijke lijn van Focquenbroch naar de twintig jaar oudere Asselijn. Asselijn gaf in 1692 De kwakzalver. Kluchtspel. De heer W.G.V. Focquenbroch gevolgd naar Focquenbrochs Klucht van Hans Keyenfresser uit¹⁴. De klucht ging op 12 mei 1692 in première en werd in dat jaar nog drie keer gespeeld.¹⁵ In 1696 werd een drempeldicht van Asselijn opgenomen in het eerste deel van Alle de werken van W.V. Focquenbroch, uitgegeven door de weduwe van Gysbert de Groot.¹⁶ Asselijn heeft Focquenbroch wel erg hoog zitten:

Een voesterling van al de Zanggodinnen,

Een Plautus in geleertheid, styl, en taal,

Een Nazo in volmaakt te leeren minnen,

't Is Fockenbroch, een twede Juvenaal,

Die zyn Thalie alhier op nieu laat hooren,

En moedig streeft der Dichtren Prins op zy:

De Mantuaan schynt in zyn dicht herbooren

Wanneer hy zingt den Troischen brand aan't Y.¹⁷

Het is niet onwaarschijnlijk dat Asselijn en Focquenbroch elkaar in hun beider woonplaats Amsterdam zijn tegengekomen.

10 Carducci 1937, p. 327, noot 1.

11 http://www.italianopera.org/mayr/adelasia.html, waarin men ook fragmenten kan beluisteren.

12 De wonderlijcke trouw-gevallen der liefden, dat voor gevallen is tusschen twee edele persoonen, die nae veel doolingen ten laetsten van een kluysenaer getrouwt zijn, heel raer om te leesen. Gedrukt in't kreupel-jaer van so, so, so. Deze uitgave staat niet in Helwig, Een analytische bibliografie.

13 Zie de bibliografie in: Asselijn 1925, p. XL-XLVI.

14 Asselijn 1692 en Focquenbroch 1665. In latere uitgaven wordt de klucht van Focquenbroch uitgegeven onder de titel Klucht van de Quacksalver.

15 Worp, hs. Ltk 1730, eerste doos, sub 1692, mei en september.

16 Op alle de werken van W.V. Focquenbroch, op nieuws vergadert, en in een nette rang gebracht door Abraham Bógaert (Focquenbroch 1696, fol *7r-v).

17 Focquenbroch 1696, fol *7r.

[p. 5]

De datering van deze heruitgave is moeilijk te bepalen. Buisman dateert de uitgave op ongeveer 1750.¹⁸ Het is onduidelijk waarop hij die datering gebaseerd heeft. De spelling in De wonderlijcke trouw-gevallen der liefde komt overeen met die in de Afrikaense Thalia van 1678 en met die van de daarop gebaseerde edities.¹⁹ Maar niet met de latere, door Abraham Bogaert herspelde editie van Alle de werken bij Weduwe Gysbert de Groot, 1696,²⁰ die model stond voor de daaropvolgende edities.²¹ De overeenkomst is ook al te zien vanaf de eerste regel waar een komma staat vóór dobberde²² tot en met het UYT op de laatste pagina in 1678 en de herdrukken, die allebei in 1696 en latere edities ontbreken. Men kan op grond hiervan echter niet concluderen dat de herdruk van vóór 1696 is. De combinatie met het curieuze naar de kwakers verwijzende impressum zou wellicht kunnen wijzen op een uitgave in de jaren '80 van de zeventiende eeuw. Over het tijdstip dat de zetter een exemplaar van de Afrikaense Thalia voor zich had liggen om daarop zijn heruitgave te baseren, zijn echter verder geen aanwijzingen voorhanden.

De wonderlijcke trouw-gevallen der liefden. Exemplaar KB Den Haag, signatuur 448 K 12

De legende van Alerame en Adelasia leeft tot op heden voort in Montferrat en Piemonte.²³ In Nederland is het verhaal voor het laatst verteld in een ballet van G. Lombardi, die als danser verbonden was aan de Amsterdamse Schouwburg. Hij volgde de versie-Bandello, ook al deed hij dat nogal vrij.²⁴ Het ballet werd als nastuk opgevoerd op 11, 13, 15, 16 en 18 maart 1797.²⁵

18 Buisman 1960, nr. 2269.

19 De edities BF21 en BF25 (Helwig, Een analytische bibliografie).

20 Focquenbroch 1696, p. 444-466.

21 De edities BF35, BF38 en BF46 (Helwig, Een analytische bibliografie).

22 HEt Keyserrijck van 't Westen, dobberde op de ongestuyme Golven des Oorloghs (1678)- HEt Keyserrijck van 't Westen, dobberde op de ongestuyme Golven des Oorlogs (zelfstandige herdruk) - HEt Keizerryk van't Westen dobberde op de ongestuimde golven des oorlogs (1696).

23 Toeristische trekpleisters zijn bijvoorbeeld de Torre di Adelasia boven de golf van Alassio, de Grotta dell'Adelasia in Ferrania en verschillende monumentjes gewijd aan het paar. In 2007 werd er een film gemaakt voor de schooljeugd, getiteld Munfrà. La leggenda di Aleramo, waarvan een trailer te zien is op YouTube (http://www.youtube.com/watch?v=T7cNYlAc27E).

24 Lombardi 1797.

25 Worp, hs. Ltk 1730, eerste doos, sub maart 1797.

La Rosalinda (1650)

Binnen de Nederlandse literatuurgeschiedenis is tot nu toe onbekend dat het Alerame en Adelasia-verhaal deel uitmaakt van La Rosalinda. Deze omvangrijke roman²⁶ was sinds zijn verschijning in 1650 bijzonder populair. Er verschenen vóór 1700 nog vijftien herdrukken. De

26 De eerste druk verscheen in 1650 in Piacenza. Van de herdrukken heb ik de tweede, Venetia 1652, en de zesde, Piacenza 1662, geraadpleegd. Er waren geen inhoudelijke verschillen te constateren op basis waarvan een door de vertaler gebruikte editie te bepalen is.

[p. 6]

populariteit blijkt ook uit het feit dat het boek voorkomt op een stilleven met muziekinstrumenten en bladmuziek van Evaristo Baschenis (1617?-1677). Hierbij zouden de passages waarin Morando de zangkunst van Rosalinda beschrijft, een grote rol hebben gespeeld.²⁷ H. Colin Slim vermeldt ook de muziekdrama's die op basis van La Rosalinda zijn gemaakt.

In de achttiende eeuw wordt de roman voor het eerst vertaald. De bibliofiel, lid van de Conseil d'État en hoge ambtenaar te Grenoble, markies Gaspard-Moyse de Fontanieu publiceerde een ingekorte bewerking, La Rosalinde, imitée de l'italien, die in 1730 in Grenoble uitkwam. In 1732 verscheen hiervan in Den Haag een herdruk.²⁸ Van de Franse bewerking verscheen in 1733 een Engelse vertaling.²⁹ Dankzij de uitgebreide ondertitel van die laatste vertaling, waarin Adelais, Daughter of Otho II. And Alerames, Duke of Saxony worden vermeld, ben ik op het spoor gekomen van de brontekst van Alerame en Adelasia. Het boek is opgenomen in de databank van Eighteenth Century Collections Online (ECCO).³⁰ Één blik op de aanhef was voldoende om vast te stellen, dat dit de bewerking was van het boek, waarnaar Alerame en Adelasia was vertaald. Na vergelijking met het Italiaanse origineel was deze bevinding onweerlegbaar. In het zevende van de tien hoofdstukken vertelt Padre Raffaelle het verhaal van Adelasia en Aleramo aan Conte Edemondo. Deze Edemondo is tevergeefs verliefd op Rosalinda, die haar hart had verpand aan Lealdo. Nadat hij het verhaal had gehoord, bekeerde Edemondo zich vrijwel onmiddellijk tot het katholicisme.

Eerste druk van La Rosalinda (1650). http://www.culturabarocca.com/Ro1.htm

De vertaling volgt het origineel vrijwel woordelijk, maar op twee plaatsen wijkt ze af. Wanneer verteld wordt hoe Alerame twee jaar lang rondzwerft, last Morando een passage in, waarin Edemondo zich realiseert hoezeer dit verhaal overeenkomt met wat hem overkomen is. Het laatste gedeelte, waarin de verschillende steden en streken aan de orde komen waarover Alerame en zijn zonen zouden heersen, is in de vertaling slechts kort samengevat. Het had ook weinig meer te maken met het verhaal over de trouwe geliefden.

De roman speelt in de jaren 1644-1646 tegen de achtergrond van de religieuze conflicten ten tijde van Karel I van Engeland, die in oorlog was met het katholieke Schotland. De toon is fel contra-reformatorisch. Het eerste hoofdstuk begint met een uiteenzetting van de situatie in Engeland. Maar het echte thema is de ware liefde. Deze wordt in verschillende relaties beschreven, waarvan de belangrijkste is die van de liefde van de Engelse Edemondo, graaf van Salisbury, voor de schone Rosalinda, die echter een onverwoestbare liefde koestert voor Lealdo.

27 Slim 1996, p. 570-584.

28 La Haye (Paris), chez P. Gosse et J. Neaulme (niet in de STCN).

29 Morando 1733.

30 Inmiddels is het boek ook te raadplegen via Google books (http://books.google.nl/books?id=7GRIAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_slider_thumb#v=onepage& q&f=false)

[p. 7]

De perfide baron Crisauro, ook verliefd op Rosalinda, zwoer, omdat hij haar niet kon krijgen, dat niemand haar dan zou krijgen. Hij overtuigde de graaf van Essex, neef van Edemondo, en invloedrijk aan het hof, dat Edemondo haar niet zou kunnen huwen, omdat Rosalinda rooms-katholiek was. Edemondo verdwijnt vervolgens in gevangenschap na allerlei intriges van Crisauro. Nadat haar vader was overleden, vlucht Rosalinda, met haar grote liefde Lealdo. Door rampen tijdens de zeereis verliezen zij elkaar uit het oog. Lealdo komt als slaaf terecht in een Turkse galei. Rosalinda belandt aan het hof van de Bei van Tunis en legt de belofte van kuisheid af wanneer ze denkt dat Lealdo dood is. Intussen is Edemondo haar nog niet vergeten. Nadat hij zijn gevangenschap ontvlucht is, reist hij naar Frankrijk. Hij vertrekt vervolgens per schip naar Genua. Hier verneemt hij de schipbreuk van Rosalinda en hij moet de hoop opgeven haar ooit nog terug te zien. Hij trekt naar Parijs en hoopt dat de politieke situatie in Engeland dusdanig is gewijzigd dat hij terug kan komen. Maar hij krijgt te horen dat het tegengestelde het geval is en dat hij zover mogelijk weg moet gaan. Daarom vertrekt hij weer naar Genua, waar hij bij toeval een brief van Rosalinda in handen krijgt. Daardoor weet hij dat ze nog in leven is. Hij ontdekt wat er allemaal met haar is gebeurd, en vertrekt onmiddellijk naar Tunis. Amurath, de pasja van Rhodos, die Rosalinda had ontmoet en verliefd op haar was geworden, neemt hem mee, ondanks het feit dat hij weet dat Edemondo ook verliefd op haar is. Tijdens een bruiloft ziet Rosalinda de doodgewaande Lealdo tussen de slaven. De vreugde van de hereniging is kort, want Amurath laat haar niet gaan en wil haar opnemen in zijn harem. Lealdo wordt weggestuurd. Amurath probeert Rosalinda aan te randen en diens wreedheden komen ook Edemondo ter ore. Hij gaat terug naar Genua, waar hij Padre Raffaelle ontmoet, die hem wil bekeren tot het rooms-katholieke geloof. De Padre vertelt hem het verhaal over Alerame en Adelasia, waarop Edemondo zich bekeert. Hij trekt vervolgens ten strijde tegen Amurath, doodt hem in een man tegen man gevecht, maar sneuvelt zelf ook. Na nog wat omzwervingen komen de geliefden Rosalinda en Lealdo weer bij elkaar. Maar door zoveel tegenslagen geplaagd besluiten ze uiteindelijk niet te trouwen: het is hun duidelijk niet gegund. Lealdo wordt monnik en Rosalinda wordt non.

Rosalinda. Exemplaar KB Den Haag, signatuur 185 J 36.

Wie vertaalde Alerame en Adelasia?

Het is inderdaad een merkwaardig stuk, een vreemde eend in de Focquenbrochbijt. Er valt niets te lachen in dit verhaal, het ontlokt zelfs geen glimlach. Het is een geromantiseerd geschiedverhaal in gezwollen taal over twee weggelopen gelieven, die elkaar een werkelijk eeuwige en niet-versagende liefde en trouw betonen. Op zich een prachtig verhaal voor Focquenbroch om er de draak mee te steken of om er een travestie van te maken. Maar dat gebeurde niet. Wat kan hem (of Ulaeus) hebben aangetrokken in die door en door roomse, contrareformatorische roman La Rosalinda, met daarin dit verhaal, dat nota bene de toehoorder Edemondo ertoe doet besluiten om het katholieke geloof te omarmen?

Daarnaast is het ook nog eens een letterlijke vertaling. Daaraan had Focquenbroch zich nog niet eerder bezondigd. Zie hoe hij, al dan niet samen met Ulaeus, omgaat met Vergilius in De Herders-sangen, Molière in De verwarde jalousy, Scarron in Typhon, of de Reusen-strydt en De Aeneas van Virgilius in sijn sondaegs-pack gestoocken, met Lucianus in de Tymon en met Lope de Vega in de Min in't lazarus-huys. Was het een vingeroefening, voortgekomen uit

[p. 8]

verveling in Elmina? Misschien had de vertaler plannen om er een bewerking van te (laten) maken?

De vertaler van deze novelle moet het Italiaans behoorlijk onder de knie hebben gehad. Ook al is het Italiaans van Morando niet moeilijk voor iemand die het Latijn beheerst, maar het is opmerkelijk hoe letterlijk hier vertaald is. Juist omdat de vertaling zo dicht bij het origineel staat, is het niet mogelijk om op taalkundige gronden vast te stellen of Focquenbroch wel of niet de auteur is. Marguc heeft dienaangaande een poging gedaan, zonder echter tot een conclusie te komen.³¹

Ook Ulaeus komt in aanmerking als vertaler. Gezien de plaats in de Afrikaense Thalia, na het gedicht Gedachten, gehouden in een Canóa, zou het, net als dat gedicht, een door Focquenbroch met een brief meegezonden stuk kunnen zijn geweest. Het gaat daarentegen ook onmiddellijk vooraf aan de afdeling met de gedichten van Ulaeus, en zou dan ook daarbij kunnen horen.

Het kan zijn dat Focquenbroch getroffen werd door één bepaald aspect van dit verhaal: het feit dat in Alerame en Adelasia sprake is van ware, alle tegenspoed trotserende liefde tussen twee in sociaal opzicht ongelijke partijen. Zou het dan toch weer een verwijzing zijn naar Focquenbrochs standvastige liefde voor Maria van Sypesteyn?

31 Marguc 1982, p. 199-200.

Literatuur

-	D'Ancona, Allessandro. ‘Saggio di una bibliografia ragionata della poesia popolare italiana a stampa del secolo XIX.’ In: Bausteine zur romanischen Philologie. Festgabe für Adolfo Mussafia zum 15. Februar 1905. Halle: Niemeyer, 1905, p. 118-146.
-	Asselijn, Thomas. Jan Klaaz., of Gewaande dienstmaagt. 2^e herziene uitgave bewerkt door F. Buitenrust Hettema; uitgegeven door J.B. Schepers. Zwolle: Tjeenk Willink, 1925.
-	Asselyn, T. De kwakzalver. Kluchtspel. De heer W.G.V. Focquenbroch gevolgd. Amsterdam: J. Lescailje, 1692.
-	[Bandello, Matteo]. Het eerste deel van de tragedische ofte klaechlijcke historiën. Inhoudende xviij. waerachtige geschiedenissen, welckers begin lief ende genuechlijck is, maer het eynde vol swarigheyts ende verdriets. Eerst beschreven in Italiaens, ende nu uyt de Françoysche in de Nederlandsche tale over-geset, door Isaac de Bert. Utrecht: Simon de Vries, 1650. Exemplaar UB Leiden 1223 H 1.
-	Carducci, Giosue. ‘Gli Aleramici (leggenda e storia).’ In: Carducci, Giosue. Edizione nazionale delle opere di Giosuè Carducci. Vol. 22: Scritti di storia e di erudizione. Serie seconda. [Bologna]: Zanichelli, 1937, p. 313-350, 484-485.
-	Focquenbroch, Willem G. van. Afrikaense Thalia, of Het derde deel van de geurige zang-godin. Amsterdam: Jan ten Hoorn, 1678.
-	Focquenbroch, Willem Godschalck van. Afrikaense Thalia; uitgegeven door Jan Helwig. Deventer: Uitgeverij Sub Rosa, 1986 (FELL, 5).
-	Focquenbroch, W. van. Alle de werken van W.V. Focquenbroch. Eerste deel. Verzamelt en uitgegeven door Abraham Bogaert. Amsterdam: Weduwe Gysbert de Groot, 1696.
-	Focquenbroch, W. van. Alle de werken van W.V. Focquenbroch. Tweede deel. Amsterdam: Weduwe Gysbert de Groot, 1696.
-	Fockenbroch, W.C. van. Klught van Hans Keyenfresser, zijnde een Hooghduytschen Quacksalver, dewelcke een wonderlijcken Oly getrocken heeft uyt den Aller-Keyen-Key van Amersfoort, om alle Keyen te genesen. Gerijmt door W.C. van Fockenb. Medicijnen Doctoor. Amsterdam: Jacob Venckel, 1665.
-	Ligt, B. de. ‘Aantekeningen bij een uitgave van W.G. van Focquenbrochs Afrikaense Thalia.’ In: Spiegel der Letteren 6 (1962-1963), p. 50-56.

[p. 9]

-	Lombardi, G. Adelaïde et Alemaro, ballet heroique pantomime, en quatre actes. Composé par G. Lombardi = Adelaïde en Alemaro, helden ballet pantomime, in vier bedryven. Door G. Lombardi. Amsterdam: J. Helders en A. Mars, 1797. Exemplaar UB Leiden 1099 G 30.
-	Marguc, Wolfgang. Willem Godschalck van Focquenbroch: ergänzende Prolegomena. Leuven: Acco, 1982 (Leuvense studiën en tekstuitgaven. Nieuwe reeks, 3). Dissertatie Münster.
-	Morando, Bernardo. La Rosalinda del Caualier Bernardo Morando Nobile Genovese. Spiegata in diece libri. Dedicate alla serenissima Margarite di Toscana Duchesa di Piacenza, di Parma, etc. [2^de druk]. Venetia: Guerigli, 1652. Exemplaar HAB Wolfenbüttel A: 133.11 Eth. (2).
-	idem. [6^de druk]. Venetia: Guerigli, 1662. Exemplaar KB Den Haag 185 J 36
-	Schaghen, Jan van. Vryagie, van Alleran van Sacxen, en Adelasie, dochter van keyser Otto den derden. Dordrecht: Jan Canin, 1632. Exemplaar KB Den Haag 448 L 23.
-	Slim, H. Colin. ‘Morando's La Rosalinda of 1650. Visual, dramatic, literary, and musical progeny.’ In: Musica franca. Essays in honor of Frank A. D'Accone. Edited by Irene Alm, Alyson McLamore, and Colleen Reardon. Stuyvesant, NY: Pendragon Press, 1996, p. 567-584.
-	De wonderlijcke trouw-gevallen der liefden, dat voor gevallen is tusschen twee edele persoonen, die nae veel doolingen ten laetsten van een kluysenaer getrouwt zijn, heel raer om te leesen. Gedrukt in't kreupel-jaer van so, so, so. Exemplaar KB Den Haag 448 K 12.
-	Worp, J.A. Aanteekeningen aangaande het Nederlandsch Tooneel. Handschrift, UB Leiden, Ltk. 1730.
-	Worp, J.A. ‘Focquenbroch’. In: De Gids 45 (1881), p. 499-532.
-	Worp, J.A. Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Groningen: Wolters, 1904.

Internetbronnen

-	Buisman J.Fzn., M. Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815. Romans, novellen, verhalen, levensbeschrijvingen, arcadia's, sprookjes. Amsterdam: B.M. Israël, [1960]. http://www.dbnl.org/tekst/buis006popu01_01/
-	Helwig, J. Een analytische bibliografie van het werk van Willem Godschalck van Fockenbroch. http://focquenbroch.apud.net/biblifok.php
-	Morando, Bernardo. La Rosalinda del Caualier Bernardo Morando Nobile Genovese. Spiegata in diece libri. Dedicate alla serenissima Margarite di Toscana Duchesa di Piacenza, di Parma, etc. Piacenza: Barachi, 1650. http://www.culturabarocca.com/Ro1.HTM tot en met MD319.HTM. De geschiedenis van Alerame en Adelasia is te vinden op http://www.culturabarocca.com/MD184.HTM tot en met MD204.HTM.
-	Morando, Bernardo. Rosalinda, a novel. Containing the histories of Rosalinda and Lealdus, Dorisba and Leander, Emilia and Edward, Adelais, Daughter of Otho II. And Alerames, Duke of Saxony. With a most remarkable Story of Edmund, the Gallant Earl of Salisbury, Nephew to that Earl of Essex who was General of the Parliament Army against K. Charles I. Intermix'd with a Variety of the most affecting Scenes, both of Distress and Happiness. By a man of quality. Translated from the French. London: Printed for C. Davies, and sold by John Osborn, 1733. <http://find.galegroup.com.access.authkb.kb.nl/ecco/infomark.do?&contentSet=ECCOArticles& type=multipage&tabID=T001&prodId=ECCO&docId=CW3316689145&source=gale&userGro upName=kobibli&version=1.0&docLevel=FASCIMILE>.
-	Verkruijsse, Piet. Nieuwe gedichten van Bredero en Starter. [Amsterdam 2007]. http://cf.hum.uva.nl/bookmaster/bredero&starter/