Fumus. Jaargang 7

[p. 73]

Ulaeus en Arnoldus Bornius.
Aanvulling op de bibliografie van Johannes Ulaeus
Marja Geesink

In het artikel Nieuws uit Alkmaar van Roelof van Gelder, dat in dit nummer verschijnt, wijst hij op een tot nog toe onbekend gebleven gedicht van Johannes Ulaeus op het huwelijk van Arnoldus Bornius (1614-1679), predikant te Alkmaar, met de ongeveer tweeëntwintig jaar jongere Delftse burgemeestersdochter Agatha Welhouck (1637-1715)¹. In noot 8 verwijst hij naar de Bruylofts-dichten, op het huwelijck van den erwaerdigen, godtsaligen, hoogh-geleerden D. Arnoldus Bornius, Predikant der stadt Alckmaer, met d'eerbare, deught-rijcke, wel-begaefde Juffr. J. Agatha Welhoeck. Aengevangen binnen Alckmaer, den 27 Iuly 1670 (Alkmaar: Pieter de Wees, 1670), waar op fol. B[2]r-B[3]r Ulaeus' bijdrage aan dit bundeltje onder de titel Een Ander verscheen.

In de catalogus van de UB Leiden wordt Reinerus Neuhusius² als auteur, tussen vierkante haken, opgegeven. Hij is evenwel slechts de auteur van het eerste gedicht in dit boekje. De STCN beschrijft het boekje als een anoniem. Het Leidse exemplaar is het enige overgeleverde exemplaar.³

Er zijn acht gedichten in opgenomen, twee Neolatijnse, van Neuhusius en Johannes Foeklerus, conrector van de Latijnse school, en zes Nederlandse van J. Hoornbeeck, Andr. Posthumius, Johannes Ulaeus, Jacob Crabbe Chirurgijn, Iacobus Hypositometra en één anoniem.

Het exemplaar van dit bundeltje bruiloftsgedichten in de Leidse UB, signatuur 1125 D 40:1, zit samen met nog drie andere aan Alkmaar of Alkmaarse personen gewijde werkjes in een met een lint samengebonden omslag. Het tweede en derde boekje zijn uit 1759 en 1744. Dit zijn geen unieke exemplaren. Het zijn Jan Buys, Alkmaar belegert den 21. augustus, en ontset den 8. october 1573 (Alkmaar: Abram Ylst, 1759) en een fragment van C.P. Schaghens Alckmaar lofdicht (Alkmaar: Jacob Maagh, 1744).

Het vierde boekje heeft een nogal kale titelpagina, waarop alleen ROUW / GEDICHTEN staat. In de catalogus van de UB Leiden is deze titel niet opgenomen, net zo min als de titels van de beide achttiende-eeuwse boekjes. De STCN beschrijft het wederom anoniem. Evenals de Bruylofts-dichten is dit een uniek exemplaar.

Op de laatste pagina staat in het colofon: 't Alckmaer, Gedruckt by Pieter de Wees, Boeck-Drucker inde Gekroonde Vinder vande Druck-konst, by de Vis-marckt. Het jaar van uitgave van deze gelegenheidsdruk is zonder twijfel 1679, aangezien het bundeltje is samengesteld naar aanleiding van het overlijden van Bornius op 27 juli 1679.

Het eerste gedicht,⁴ een Neolatijns gedicht, is ondertekend met Thalia Alcmariana. Reinerus Neuhusius publiceerde zijn gedichten onder de titel Thalia Alcmariana (1644, telkens uitgebreid in de drukken 1658, 1661, 1669 en 1678). In de titel van het gedicht wordt Bornius weer

1 Zie voor een beschrijving van de vijftien jaar durende affaire voorafgaand aan het huwelijk het lemma dat Els Kloek aan Agatha Welhouck wijdde in het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland op: http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/DVN/lemmata/data/Welhouck.

2 Reinerus Neuhusius (1608-1679), rector van de Latijnse school te Alkmaar van 1638 tot aan zijn dood. Bornius was curator van deze school. Zie voor hem http://www.humbio.nl/biografieen_nederlands/neuhusius_reinerus_1608_-_1.html

3 Ik heb gezocht in Picarta (NCC) en WorldCat.

4 fol. [A2]r-[A3]r.

[p. 74]

aangeduid als curator van de Latijnse school, waarvan Neuhusius rector was. Men kan dus aannemen dat Neuhusius, die in december 1679 zou overlijden, de auteur van dit gedicht is.

Het tweede gedicht⁵ is van Johannes Ulaeus, het derde⁶ van T. de Groot en Ulaeus. Op de laatste pagina⁷ staat een Graf-schrift door I.U. (Johannes Ulaeus).

Theodorus de Groot (1650-1680) was een neef van Ulaeus en één van zijn beste vrienden in Alkmaar.⁸ Zowel in het gedicht dat Ulaeus alleen schreef, als in het samen met De Groot geschreven gedicht is sprake van een vader-zoon relatie. De Groot zal als leerling op de Latijnse school met Bornius als leraar te maken hebben gehad. Dat Bornius daar ook les gaf is op te maken uit de verzen:

De eerste [= de school] weent om u, om datse uw' wetenschappen,

Waar doorge uytvorschte hoe verre een yeder Scholeling [= spruit, telg]
In Taalkunde, en verstant sijn Maets te boven ging,
Nu met uw' levens draat te samen af sag kappen.⁹

Uit Ulaeus' Treur-saang valt op te maken dat Bornius een lang ziekbed heeft gehad, waardoor het een zegen was dat hij door zijn schepper tot zich werd genomen. In april 1679 had Constantijn Huygens de beroemde arts Cornelis Bontekoe (1640-1685), geboortig van Alkmaar, gevraagd de vele kwalen van Bornius te genezen in het vierregelig gedichtje Ad archiatrum Alckmarianum (Aan de Alkmaarse arts ),¹⁰ waarvan de laatste twee regels luiden: Omne feres punctum, post Vesicam, Caput et Cor, / audos hic etiam si medeare Pedes.¹¹ Of wel, Bornius had last van zijn blaas, zijn hoofd en zijn hart, en ook nog van kreupele voeten. Vlak voor zijn overlijden moet zijn vrouw Agatha nog van een zoon zijn bevallen:

Nu hoop ick sal sijn naem herleven,¹²
Mits dat sijn andre¹³ Echt-genoot, [= tweede echtgenote]
Hem uyt haer Kuysche Schoot komt geven,
Een manlijck Spruytje voor sijn doodt,
'tgeen als een Fenix op quam luycken,
Wanneer sijn wijse Vader pas,
In 't naer, en duyster Graf ging duycken,
Gelijck herbooren uyt sijn asch,¹⁴

5 fol. [A3]v-B[1]v.

6 fol. [B2]r-[B3]r.

7 fol. [B3]v.

8 Karel Bostoen. ‘Mogelijk een vroom gelaat en een vroom gewaad, maar beslist onvrome praat. De aankomende predikant Johannes Ulaeus in zijn Alkmaars “Collegij”’ In Fumus 3 (2005), p. 22-54, met name p. 27-30 en 46-48.

9 Een ander, het door De Groot en Ulaeus samen geschreven gedicht, fol. [B2]r.

10 Constantijn Huygens. De gedichten van Constantijn Huygens, CH1679:004 op: http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Huygens/HUYG79.html. Zie ook: Constantijn Huygens. De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687). Uitg. door J.A. Worp. Deel 6: 1663-1687. Den Haag: Martinus Nijhoff, 1917, p. 415 (http://www.dbnl.org/tekst/huyg001jawo08_01/huyg001jawo08_01_0984.htm). Bontekoe had in die periode een deftige praktijk in Den Haag (C. Louise Thijssen-Schoute. Nederlands Cartesianisme. Bezorgd en van aanvullende bibliografie voorzien door Th. Verbeek. Utrecht: HES, 1989, p. 284).

11 Iedereen zal jou bejubelen, wanneer je, naast zijn blaas, hoofd en hart, ook nog eens zijn kreupele voeten geneest. ‘Omne feres punctum’ is ontleend aan Horatius' overbekende uitspraak in de Ars poetica, vers 343, ‘omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci’.

12 Er waren al twee zoontjes met de naam Arnoldus gestorven.

13 Bornius was weduwnaar, toen hij met Agatha Welhouck trouwde. Uit dit gedicht valt op te maken dat hij bij zijn eerste vrouw drie kinderen had verwekt, die inmiddels zelf ook al kinderen hadden gekregen.

14 fol. B[1]r.

[p. 75]

Als proponent was Ulaeus kind aan huis geweest bij de oude predikant. Uit Treur-saang blijkt hoezeer hij hem bewonderde. Dat leverde een tot nu toe onopgemerkt, met liefde geschreven bundeltje funeraire gedichten van voornamelijk zijn hand op.