Fumus. Jaargang 3

[p. 56]

Focquenbrochs Kwakzalver in Leiden tijdens het Rembrandtfestival
Door Frans Wetzels

‘Boeren, burgers en buitenlui, komt dat zien, komt dat horen,’ zo schalde het op zaterdagmiddag 16 juli 2005 over het plein bij de Hooglandse Kerk in Leiden. Het rijkelijk toegestroomde publiek nam in gespannen afwachting plaats op enkele strobalen of stond geamuseerd te kijken naar de drie zwijgende acteurs bij de kerk. Hun speelruimte is sober: twintig vierkante meter keien, een stoel en een tafel waarop enkele voorwerpen onder een doek liggen weggestopt. Achter de spelers is een groot doek gespannen dat een scène in een herberg verbeeldt. Dat decordoek is een impressie van een schilderij van de Amsterdamse schilder Jan Victors.

Jan de Landloper op zoek naar de ideale meester.

Het spel begint met de opkomst van Jan de landloper die meer vlooien dan geld heeft. In Hans de kwakzalver vindt hij de ideale baas die hem in nieuwe kleren steekt en, misschien nog belangrijker, op lekker eten en veel drank trakteert. De naieve boer Tewis komt tussen het publiek naar voren en zoekt iemand die zijn vrouw kan genezen. Vol vreugde hoort hij hoe Hans een lofzang afsteekt op zijn grote kennis en kunde. De boer toont de urine van zijn vrouw aan de Duitse kwakzalver en wordt het gemakkelijke slachtoffer van Hans en zijn nieuwe knecht. Meester Hans Keyenvresser bekijkt en proeft de urine, en weet onmiddellijk het probate middel om de ziekte te bestrijden. Als de boer over verschrikkelijke tandpijn klaagt, trekken de twee pseudo-tandartsen onder veel lawaai, gekreun en gekerm de pijnlijke kies. Als het op betalen aankomt, doet Tewis heel zielig en vraagt compassie. Hij heeft slechts een zakje schellingen bij zich waarmee Hans zich tevreden stelt. Maar Jan heeft de boerenslimheid doorzien; hij wil tegen een behoorlijke vergoeding Tewis een dukaat leren toveren. Daar heeft de patiënt wel oren naar en zegt Jans toverspreuk woord voor woord na: ‘O Plantinus, Baldewinus, Almanac.’ Natuurlijk is 't hem tijdens al die commotie ontgaan dat Jan hem ondertussen een dukaat in zijn broekzak heeft gestopt. Slechts één keer per dag mag de ‘snuggere’ boer die wonderspreuk uitspreken. Lachend betaalt hij met een goedgevulde beurs voor die les in toveren. Hans en Jan nemen afscheid van het publiek dat de moraal allang begrepen heeft: Pas op voor mensen in mooie kleren en met vlotte praatjes!

Dat was nog eens genieten zowel van het vrolijke toneelspel als van de ambiance op het zonnige plein. Ik vraag me echter af of het genoegen ook zo groot zou zijn geweest als de spelers hun acteerkunsten in een druilerige regen hadden moeten vertonen. Zou er dan ook zoveel publiek zijn toegestroomd? Nam men dan ook met een dankbaar applaus afscheid om twintig meter verder te gaan genieten van Lichte Klaartje, een klucht van J. Noozeman(s)?

[p. 57]

Tijdens het Rembrandtfestival van 15 t/m 17 juli 2005 kon het publiek kennismaken met diverse kluchten uit de zeventiende eeuw. Ik heb me kostelijk geamuseerd met de opvoering van Hans Keyenvresser, Lichte Klaartje en de Boere-klucht van Samuel Coster. De teksten waren uit het zeventiende-eeuws hertaald en bewerkt. Daardoor waren de kluchten heel toegankelijk gemaakt voor het grote publiek.

Jan en boer Tewis

Van die kleine aanpassingen in de tekst zal ik een voorbeeld geven uit het eerste toneel (scène). Jan is op zoek naar een werkgever en merkt dan plotseling de kwakzalver op:

Maar, wat zie ik, wat komt daar voor schijtvalk aangevlogen?
Hoe slaat hij met z'n wieken, elke slag lijken er wel tien.
Zo'n rare snoeshaan heb ik van m'n leven niet gezien!

In de Amsterdamse versie van de Thalia (By David Lindenius en Andries Vinck uit 1679) staat het als volgt

Maer, holla, wat komt daer voor een Schijtvalck aengestooven?
Hoe giert hy met sijn wiecken; elck stap is'er biget ien, [p.182]

Een grotere aanpassing is de verwijzing naar hedendaagse toestanden. Zo voelt de Hoogduitse kwakzalver zich niet thuis onder de Hollanders, die pheffer sacken, die das oprechten respectum personarum missen. Johan Volkers, de tekstbewerker van deze klucht en tevens regisseur, die wel degelijk rekening houdt met zijn publiek, weet heel knap een brug te slaan van de zeventiende eeuw naar de actualiteit van 2005. Zo laat hij Hans de kwakzalver, die een verwijt aan onze landgenoten niet goed begrepen heeft, de volgende verhaspelde uitspraak doen: ‘In welk land ik nu ben, is makkelijk te raden. Dit is het broekenland - zonder wormen en maden!’ Waarop Jan tegen het publiek schampert: ‘Wat een sukkel. Hij bedoelt natuurlijk normen én waarden!’

Niet alleen het publiek kwam bij die opvoering van de kwakzalver -de première van het stuk in een moderne hertaling- behoorlijk aan zijn trekken, ook de spelers genoten zichtbaar van de tekst en de vele mogelijkheden tot komisch spel. Ik vond de scène van het trekken van de rotte kies onvergetelijk: het wonderlijk medisch duo leefde zich met een enorme nijptang vreselijk uit ten koste van de gekwelde boer. En wie moet er niet lachen om het Duits getinte dialect van de kwakzalver? Natuurlijk iedereen, want den ganschen welt kent den grossen Hans Keyenvresser wol. Och, een mof op het toneel die keien vreten kan, is om te lachen. Hans had gelijk toen hij beweerde: ‘Stultorum omnia plena.’