De Franse Nederlanden / Les Pays-Bas Français. Jaargang 1978

[p. 245]

Kroniek 1977
Erik Vandewalle

Izegem (B)

Een bij uitstek gecentraliseerd land als Frankrijk is al een lange traditie rijk aan talloze regionalistische bewegingen. De ene zijn of waren in hoofdzaak taalkundig of kultureel gericht, andere meer politiek getint of de nadruk leggend op sociaal-ekonomische eisen. De hele geschiedenis door, vanaf de 19e eeuw, hebben deze bewegingen hoogtepunten en periodes van wegebbing gekend. Mei 1968 betekende een nieuwe, intussen al weer wegdeinende stimulans. Er waren en er zijn bijwijlen nog spektakulaire gebeurtenissen. Bretagne en Korsika beleven op geregelde tijdstippen plastieknachten. In andere regio's gaan alle bewegingen, van welke kleur of strekking ook, op een meer vreedzame wijze tewerk.

De waarnemer van dit bonte regionalistische bewegingsleven dat zich in hoofdzaak afspeelt in de gewesten met een taal- of kultuurminderheid, kan niet buiten de frappante vaststelling dat het in de Frans-Vlaamse regio opvallend rustig is.

Maar wat is die Frans-Vlaamse regio in feite, als men over regionalisme spreekt? Wie de aandacht toespitst op de nog overblijvende taal- en kultuurminderheid, beperkt zich tot de Frans-Vlaamse Westhoek, altans het agrarisch gebleven gedeelte tussen Leie en Noordzee, tussen A-rivier en de Belgisch-Franse grens. De oorspronkelijke taal is hier ondanks de meest ongunstige taalpolitiek, biezonder lang blijven standhouden. Zelfs tot op vandaag de dag, maar dan alleen in gesproken en dialektvorm en bij een oudere generatie. Die generatie zelf reageert niet meer op het verdwijnen van de volkstaal. Zij is onmondig en apatisch. Waar zich nu de laatste tijd stemmen verheffen ten gunste van de volkstaal, komen die van jongeren die uit de apatie en het sociaal immobilisme losgekomen zijn via en met, of ondanks, het Frans, dat haast hun moedertaal geworden is.

Binnen de hele Frans-Vlaamse regio vormt de Westhoek evenwel maar een kleine minderheid. Daarbuiten zijn nauwelijks regionalistische geluiden met kulturele inslag te horen. Het besef van historische gebondenheid met de oude Nederlanden, in deze tijd met de Beneluxlanden, komt wel eens in een woord tot uiting op een akademische zitting, maar men heeft niet de indruk dat dit begrip nog sterk levend is in brede lagen van de bevolking. Bovendien is het de gewoonte geworden de ruimte van dit verbondenheidsbesef uit te breiden tot het begrip Noord-West-Europa.

[p. 246]

Het is duidelijk dat een Frans nationaal gevoel - of minstens een behoefte om dat geregeld te affirmeren - veel sterker is dan een regionaal bewustzijn. Oud-rektor Pierre Deyon van Rijsel III sprak in verband daarmee eens van patriottische en zelfs nationalistische trekken.

Het ligt ook in de lijn daarvan dat de departementale omschrijving als een realiteit aanvaard en ervaren wordt. Het departement is met de Franse Revolutie de oude historische indeling in provincies en gewesten komen vervangen. De ‘nieuwe’ entiteiten, Noorden en Nauw van Kales, groeperen sterk uiteenlopende gewesten met vooral toen, maar ook op vandaag de dag nog, uitgesproken verschillen. Maar dit nu al bijna twee eeuwen oude kader heeft heel wat oude sporen uitgewist. We kunnen ook stellen dat de administratieve omschrijving de groei van een kultureel minoriteitsbesef doorkruist en tegengewerkt heeft.

Men zou kunnen verwachten dat de regionalizering van 1972 de evolutie naar volledige integratie in het Franse kulturele bestel en het verdwijnen van de Nederlandse volkstaal, verder gaat aksentueren.

Door de wet van 5 juli 1972 kreeg de regio van de Franse Nederlanden als afbakening het grondgebied van de twee departementen Noorden en Nauw van Kales. De benaming van de regio greep niet terug naar historische banden (zoals elders wel gebeurde), maar werd het zielige en beslist inspiratieloze ‘Nord-Pas-de-Calais’.

Deze gewestvorming is in hoofdzaak van sociaal-ekonomische aard. De bevoegdheden van de Regionale Raad liggen vooral in het vlak van planning en ruimtelijke ordening. De financiële middelen zijn wel reëel, maar erg beperkt. Deze regionalizering heeft dan ook blootgestaan aan allerlei kritiek, vooral, maar niet uitsluitend van de oppositie, die in de Frans-Vlaamse regio de meerderheid uitmaakt.

Normalerwijze zou men kunnen verwachten dat de Regionale Raad slecht funktioneert, gezien de principiële houding van de lokale meerderheid ten overstaan van de instelling, of zelfs als vrij nutteloos wordt ervaren. Dat is het juist niet geworden.

Niet dat zich een wonder heeft voltrokken, maar de 5 jaar oude Raad is een gezagvol orgaan geworden. Het is niet tot onophoudende konflikten gekomen tussen de Raad en de uitvoerende macht, verpersoonlijkt in de regio-prefekt. De vergaderingen zijn een forum waarop de regionale verzuchtingen aan bod komen. Men kijkt ook wel breder dan het zuiver sociaal-ekonomisch kader. Een bewijs daarvan is de werking van het Office Culturel Régional.

De persoon van de voorzitter van de Regionale Raad, de Rijselse burgemeester en volksvertegenwoordiger Pierre Mauroy, is een gezaghebbende figuur, ook buiten de regio. Toen Le Monde in juli 1977, n.a.v. het vijfjarig bestaan van de Franse regionalizering, zowel meerderheid als oppositie hierover aan het woord liet, deed zij voor deze laatste een beroep op Pierre Mauroy. Het was niet meer de louter afwijzende toon die alle kommentaar uit de linkse hoek gekenmerkt had voor de wet totstandkwam. Hij hield weliswaar de traditionele eisen aan van een rechtstreeks verkozen raad en ruimere financiële middelen. Maar de pozitieve benadering woog bijna even zwaar. De grote regionalistische golf is weer aan het wegebben en enkele jaren ervaring met de - weliswaar beperkte - macht, laten ook sporen na.

Terugblikkend op vijf jaar regio ‘Nord-Pas-de-Calais’ is de eerste indruk dat de Regionale Raad het regionaal bewustzijn en samenhorigheidsgevoel op sociaal-ekonomisch gebied versterkt heeft. Maar is men een probleem

[p. 247]

als dat van de Frans-Vlaamse taalminderheid niet voorzichtigheidshalve uit de weg gegaan?

Toch is via het Office Culturel Régional, een initiatief van de Regionale Raad, een belangrijk gebeuren in de Frans-Vlaamse Westhoek mogelijk geworden. Begin september 1977 had er, te Hazebroek, de eerste Vlaamse Volkshogeschool plaats. Voor wie de Westhoek kent, is dit een klein beetje een revolutionaire daad geweest. De term ‘volkshogeschool’ alleen al verwijst naar een model van buiten het gewest. De realizatie was uitsluitend het werk van jongeren. Het initiatief was niet gepatroneerd door de kerkelijke overheid, maar door de Regionale Raad. Het taal- en kultuurprobleem werd niet doodgezwegen, stond integendeel in het centrum van de belangstelling en werd geïntegreerd in het geheel van de streekproblematiek. Kan men van een breuk met het verleden spreken? In heel wat opzichten wel, in andere niet. Zo kwam in het vlak van de taal een sterke minderheidsstroming aan het woord die het plaatselijke dialekt op school aangeleerd wil zien, en dus niet het Nederlands, en dat op een ogenblik waarop de plaats van het onderwijs van dat Nederlands nog praktisch nul is. Het zoeken naar antagonismen tussen het (Frans-Vlaamse) dialekt en de algemene taal (het Nederlands) kan de buitenstaander - en de betrokkene! - alleen maar in verwarring brengen. Net als het dialekt van Champagne of Touraine ontegensprekelijk Frans is, net zo is het dialekt van de Frans-Vlaamse Westhoek Nederlands. Het werk van Prof. W. Pee, Dialectatlas van West- en Frans-Vlaanderen (1946) heeft dat eens en voor goed vastgelegd.

Het is een bij voorbaat verloren zaak het Frans-Vlaams dialekt naast het Frans te willen invoeren in het onderwijs (nog afgezien van de vraag of inspanningen terzake ooit enige kans op slagen zouden hebben!) Alleen een onderwijs van het algemeen Nederlands zal de bewoners van de Frans-Vlaamse Westhoek baat bijbrengen: het kan het nog bestaande maar ontzettend verarmde dialekt weer voeden en geeft toegang tot de hele Nederlandse kultuur en biedt kontaktmogelijkheden met bijna 20 miljoen Nederlandssprekenden die aan de deur wonen.

De Eerste Vlaamse Volkshogeschool is niet zonder rezultaat gebleven. In december kwam in dezelfde geest en met dezelfde mensen een vereniging tot stand onder de benaming Menschen lyk wyder - Décider vivre et travailler en Flandre.

Het is opvallend dat de vereniging een aantal dingen bij hun naam noemt (‘l'assassinat hypocrite et silencieux de notre langue multiséculaire’), terwijl men vroeger liever de ogen sloot voor zulke realiteiten. Na een eerste individueel politiek optreden van het regionalisme (J.P. Sepieter bij de kantonnale verkiezingen van 1976 in Steenvoorde), ziet het ernaar uit dat via jonge krachten het politieke leven en het regionalisme elkaar in de Westhoek nu gaan ontmoeten en beïnvloeden.

Enkele initiatiefnemers van de Eerste Vlaamse Volkshogeschool hadden zich trouwens al in het politieke leven geëngageerd en zijn met de gemeenteraadsverkiezingen van 1977 op het voorplan gekomen. We kunnen moeilijk het politieke leven buiten deze kroniek houden. Het jaar 1977 was er een van een intense politieke bedrijvigheid. Er waren allereerst de gemeenteraadsverkiezingen van 13 en 20 maart 1977. Ook tegenstanders van de linkse unie gaven toe dat deze heel wat dynamisme gemobilizeerd had, hoge verwachtingen bij de massa gewekt had en dat de socialistische partij nieuwe groepen in de maatschappij aangetrokken heeft. Het rezultaat is daarmee min of meer in overeenstemming geweest. Overal hebben de linkse partijen hun pozities versterkt. Ze zijn doorgebroken in steden

[p. 248]

en gemeenten waar zij nooit aan de macht kwamen. Ook in de Westhoek. Belle is daarvan een sprekend voorbeeld.

En toch is die linkse unie in de Frans-Vlaamse regio verre van feilloos verlopen. De tegenstellingen tussen socialisten en kommunisten bleken springlevend te zijn en hebben het sukses in aanzienlijke mate getemperd. Vandaar ook dat zich hier meer dan in andere regio's talrijke ‘homogene’ i.p.v. ‘unitaire’ lijsten aangediend hebben.

Toen in september het nieuws wereldkundig gemaakt werd van de breuk in de linkse unie, ging het al slecht in een aantal socialistisch-kommunistische gemeentelijke huishoudens. Het leek wel of nu op een aantal plaatsen het startsein gegeven was om ekstra hard met de deuren te klappen. Zelfs in de Rijselse Agglomeratieraad was dit het geval.

Het politieke gebeuren heeft de belabberde ekonomische toestand niet doen vergeten. Maar tussen twee verkiezingen in (gemeentelijke en nationale) waren beide gegevens meer dan ooit met elkaar vermengd. Typisch was dat op een kolloquium over de tekstielsektor te Robeke de vertegenwoordigers van de ondernemers verstek lieten gaan op wat men een manifestatie met puur politieke bedoelingen noemde.

Al naargelang van hun kleur en overtuiging brachten de bladen uiterst sombere, minder sombere of licht optimistische berichten over de ekonomische toestand. Maar allerlei aanwijzingen laten weinig ruimte om een optimistisch beeld op te hangen.

Het eerste rapport over de regio in 1977 dat het INSEE (Institut National de la Statistique et des Etudes Economiques) in januari 1978 publiceerde, was ronduit somber.

Met een gelijklopende koopkracht van de loontrekkenden is de binnenlandse vraag gaan afzwakken. Maar ook de buitenlandse vraag volgde dezelfde trend.

De regio is vooral gespecializeerd in sektoren die zwaar getroffen zijn door de internationale ekonomische krizis. De metaalnijverheid ging verder bergaf, evenwel nog niet gepaard met zulke massale afdankingen zoals in Lotharingen. Ook in de tekstielindustrie moest men een steeds verder dalende tewerkstelling noteren. Men schat het aantal werklozen op 6,1% van de aktieve bevolking, tegen 5,3% eind 1976. Op demografisch gebied was er een licht herstel van het geboortecijfer: 63.500 (62.600 in 1976). Sedert 1971 was dit cijfer alsmaar in dalende lijn gegaan. Op het gebied van de kindersterfte, waarvoor de streek nog altijd een triestig rekord hooghoudt, is er een duidelijk beter wordende beweging: van 18,8 per duizend (in 1974 en 1975), naar 16,6 (in 1976) en 15,1 (in 1977). Maar dit laatste cijfer blijft nog altijd een eind boven het Franse gemiddelde liggen. En dat zegt veel over het welzijnsniveau in de regio.

Industriële welvaart is er enorm geweest, en is er nog, ondanks de ekonomische krizis. Als indikator voor het welzijn kan het kulturele leven gelden. En dat is, ondanks het feit dat de streek rijk heet te zijn aan verenigingsleven, niet zo denderend. Men kan niet ontkennen dat de regionale verantwoordelijken in de laatste jaren overal inspanningen doen, o.m. in het vlak van uitbouw en aanpassing van de kulturele infrastruktuur. Soms lijkt het op de spreekwoordelijke druppel op de gloeiende plaat. Want ondertussen blijft het leefmilieu verknoeid, is de wanorde op het gebied van ruimtelijke ordening blijvend, denkt het grootste deel van de bevolking louter in termen van materiële behoeftenbevrediging, wekken ekologische problemen alleen in beperkte kringen belangstelling, blijft het traditionele terrein van de schone kunsten een aangelegenheid van een zeer kleine

[p. 249]

toplaag, is de demokratizering van het hoger onderwijs - in de zin van doorstroming naar - stilgevallen...

In een vroegere kroniek heb ik telkens de vraag gesteld naar het kontakt tussen de Franse Nederlanden en het Nederlands taalgebied: Vlaanderen en Nederland. De E3 die in Frankrijk A1 heet, is wel een drukke verkeersweg geworden. Maar beide bevolkingen snorren langs elkaar voorbij. Waar blijft het overleg tussen regionale instellingen aan weerszijden van de grens? Waar blijven de uitwisselingen in het kulturele vlak? Waar blijft een vaste korrespondentie met geregelde informatie in de pers? Wat voor oprechtheid steekt er in Europese geloofsbelijdenissen van lokale en nationale bewindslieden die in vervoering raken voor een verre Europese toeristische uithoek, maar het wantrouwen en de onwetendheid op en bij de grens, tussen buren, welig verder laten tieren.

Het mag ons niet beletten oog te hebben voor kleine initiatieven, zoals die van het Nieuwpoortse stadsbestuur, het Waregemse Komitee voor Frans Vlaanderen, de Volksuniversiteit te Rijsel die in oktober H. Brugmans uitnodigde om over de Europese verkiezingen te komen spreken, artistieke manifestaties in het Rijselse die hedendaagse Vlaamse kunst (V. Gentils, L. Peire, Y. Theys) voorstelden, een krant als La Voix du Nord die herhaaldelijk en uitvoerig de aandacht vestigde op de toeristische aantrekkelijkheden in het Nederlandse taalgebied.

Wederzijdse kennis van elkaars taal, via het onderwijs, is natuurlijk van wezenlijk belang. In Nederland heeft het onderwijs van het Frans een laagtepunt bereikt, terwijl het in Vlaanderen zijn pozities handhaaft. Jammer dat zelfs niet van een klein tegengewicht kan gesproken worden in de Franse Nederlanden. Het Nederlands moet men er nog zoeken als een speld in een hooiberg. Toch is 1977 niet ontgoocheld geweest. Zonder de zaak te overschatten, mogen we besluiten met verheugend nieuws, namelijk dat men sedert het akademiejaar 1977-1978 begonnen is met een licentie Nederlands onder leiding van Prof. W. Thys, aan de universiteit van Rijsel III. Hopelijk wordt dit de start voor een redelijke en dus veel betere pozitie van het onderwijs van het Nederlands in de Franse Nederlanden.