Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 161]

[Francis Bulhof]

Voorwoord

Dit themanummer - onder het gastredactieschap van H. Beelen, E. Ibsch en U. Langner - bevat de bijdragen aan een colloquium dat ter gelegenheid van het emeritaat van prof. dr. Francis Bulhof, hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Carl von Ossietzky Universität Oldenburg (Duitsland) op 9 juni 1995 in Oldenburg heeft plaatsgevonden.

Francis Bulhof (geboren op 19 september 1930 in Den Haag) studeerde in de jaren vijftig Romaanse Filologie in Groningen. Tijdens zijn daaropvolgende werkzaamheid als leraar Frans schreef hij zijn proefschrift over Thomas Manns Zauberberg, waarop hij in 1966 te Utrecht bij prof. dr. H.P.H. Teesing promoveerde.

In datzelfde jaar kreeg hij een aanstelling als Assistant Professor in het Department of Germanic Languages van de University of Texas at Austin, om het Nederlands als vak te introduceren. Vijftien jaar later verliet hij Austin als gewoon hoogleraar om in 1981 de nieuwe leerstoel voor ‘Niederlandistik’ aan de Carl von Ossietzky Universität Oldenburg in Duitsland te gaan bezetten.

Deze biografie is tegelijkertijd de geschiedenis van een comparatistische wetenschapsopvatting. Ondanks zijn ‘zijsprongen’ is alleszins een rode draad in de wetenschappelijke belangstelling van F. Bulhof herkenbaar. Kijkt men namelijk naar zijn favoriete onderzoeksobjecten, dan begint het beeld langzamerhand duidelijker omtrekken te krijgen: J. Joyce, Th. Mann, E. du Perron, M. ter Braak, P. van Ostaijen. Achter die namen gaan teksten schuil die in het interbellum thuishoren. De literatuurwetenschappelijke discussie over deze periode is niet los te koppelen van het modernisme - een term die vooral door D.W. Fokkema en E. Ibsch in de jaren tachtig is aangescherpt.

De bovenstaande profielschets correspondeert met de opzet van het colloquium, die door twee componenten werd bepaald: het interbellum en zijn nauwe verband met het modernisme enerzijds en de comparatistische component anderzijds. Uit de laatste vloeit in zekere zin een derde component voort (en tegelijkertijd ligt ze eraan ten grondslag), n.l. de extra-murale, die retereert aan het perspectiet van de Neerlandicus buiten het Nederlandse taalgebied. Deze opzet vindt zijn neerslag zowel in de bijdragen als in de auteurs ervan.

Op het eerste gezicht lijkt het misschien alsof ook de bijdragen aan dit themanummer niet aan de dominantie van Forum, m.n. Ter Braak ontkomen. Maar er is bij de conceptie getracht daar het nodige tegen in te brengen.

In zijn bijdrage met de intrigerende titel Bruegel en Van Ostaijen als Alpenjagers zet P. Hadermann wereldbeeld en kunstopvatting van de Vlaamse expressionist uiteen. Het ‘Alpenerlebnis’ fungeert daarbij als gemeenschappelijke noemer tussen de dichter en de schilder. De gedichten ‘Malheur’ en ‘Alpejagerslied’ refereren aan een dergelijk ‘Alpenerlebnis’. Beiden - Van Ostaijen en Bruegel - ervaren de natuur, namelijk het berglandschap, als organische totaliteit, terwijl het menselijk bestaan als nietig en betrekkelijk wordt opgevat. Deze wanverhouding

[p. 162]

Prof. Francis Bulhof

[p. 163]

wordt in het kunstwerk d.m.v. ironische distantie uitgebeeld. Dit is tenminste de uitkomst van Van Ostaijens interpretatie van Bruegels oeuvre, die door Hadermann wordt geanalyseerd. Hij gaat na hoe Van Ostaijen van de Bruegelstudie van Karl Tolnai uit 1925 gebruik maakt om zijn eigen wereldbeeld en poëtica onder woorden te brengen.

Ton Anbeek stelt de vraag in hoeverre Ter Braak een voorbeeldig criticus genoemd zou kunnen worden. Het is evident dat Ter Braak literatuur op willekeurige en anachronistische criteria beoordeelt. Vooral zijn ‘persoonlijkheids’-concept blijkt niet verifieerbaar te zijn. Volgens Anbeek bestaat echter een nauwe samenhang tussen dit ‘persoonlijkheids’-concept en Ter Braaks voorkeur voor beschouwend proza, d.i. het essay, met de auteur waarvan Ter Braak het debat zoekt. Anbeeks these luidt dan ook dat het de criticus-essayist Ter Braak niet om het te recenseren boek te doen is, maar dat dit veeleer de aanleiding vormt tot eigen beschouwingen.

Evenals bij Anbeek staat Menno ter Braak in de bijdrage van E. Ibsch centraal. Tegen de achtergrond van de ontwikkeling van het nationalisme-concept, met name het nationaalsocialisme van de jaren dertig in Duitsland, wordt Ter Braak - naast Th. Mann, R. Musil, J. Joyce, M. Proust e.a. - als vertegenwoordiger van het modernisme geschetst, dat niet te rijmen valt met de deterministische grondslagen van het nationalisme-concept. Ter Braak heeft dit concept, dat door Hitler in Mein Kampf onder woorden is gebracht, als rancune-concept ontmaskerd. Alhoewel Ibsch niet verzwijgt dat Ter Braak zich in zijn éénduidige tegenspraak niet zeer modernistisch opstelt, laat zij zien dat zijn modernistische denkbeelden in Politicus zonder partij overwegen. Deze zijn beïnvloed door Nietzsche en Carry van Bruggen, wier opvattingen door relativisme en epistemologische twijfel zijn gekenmerkt. Aan de laatstgenoemde, Carry van Bruggen, besteedt Ibsch veel aandacht, wat een zeker tegenwicht vormt tegen het sterk door mannen gedomineerde modernisme-discours. Carry van Bruggens relativistisch waarheidsbegrip komt dan ook in het motto tot uitdrukking dat aan het colloquium werd meegegeven: De enige realiteit is het contrast (Prometheus).

Een tweede ‘vrouwelijke’ component voegt K. Snoek aan het beeld van het interbellum toe. Hij legt zich toe op de boekbesprekingen van Elisabeth de Roos. Als echtgenote van Du Perron staat zij in de schaduw van een van de grote forumianen. In een vergelijkende beschouwing maakt Snoek zowel de overeenkomsten als ook de verschillen tussen Du Perron en De Roos duidelijk: terwijl ze alle twee de ‘persoonlijkheid’ achter het werk zoeken, distantieert De Roos zich van de forumiaanse afkeer van formele experimenten. Door De Roos centraal te stellen werpt Snoek enig licht op het schijnbaar alleen door Ter Braak en Du Perron bevolkte toneel van het interbellum. Hij levert daarmee een bijdrage aan de retouchering van dit verstarde beeld.

Ook F. De Rover onfermt zich in zijn artikel over twee - in zekere zin - buitenbeentjes van de Nederlandse literatuur: F.C. Terborgh en J.J. Slauerhoff. Hun positie in de literatuurgeschiedenis is volgens hem in tweeërlei zin als ‘extramuraal’ gekenmerkt: ten eerste in de letterlijke zin van het woord, want beiden kiezen voor het isolement buiten Nederland; ten tweede in meer figuurlijke zin. Alle twee de schrijvers zijn weliswaar tot het interbellum te rekenen maar als

[p. 164]

romantici in de tijd van het modernisme nemen zij een tweede keer de positie van buitenstaander in. Terwijl het interbellum de tijd is waarin Slauerhoff zijn oeuvre voltooit, staat Terborgh in de jaren dertig pas aan het begin van zijn romantisch schrijverschap. Hij zou na de Tweede Wereldoorlog Slauerhoffs literaire erfgenaam worden.

In zijn germanistische bijdrage onderzoekt M. Dierks de relatie tussen O. Spengler en Th. Mann, in het bijzonder hun tijd-conceptie. Beide schrijvers reageren op hun persoonlijke en de wereld-crisissituatie van de jaren tien met wat Dierks ‘tijdgevoeligheid’ noemt. De tijd zelf wordt in hun teksten aangegrepen als interpretatieformule voor het menselijk bestaan in het algemeen en de individuele ervaring in het bijzonder. Opvallend is daarbij dat de ontbinding van het subject gethematiseerd wordt, terwijl daar de constructie van eenheid en geslotenheid in de tekst tegenover staat - aldus Dierks. In een korte excursie over Heidegger legt Dierks bovendien verbanden tussen hem en Spengler. Ondanks alle filosofische verschillen ziet hij vooral één overeenkomst tussen hen: hun interpretatie van tijd en tijdelijkheid.

Terwijl de voorafgaande artikelen telkens ‘persoonlijkheden’ uit het interbellum centraal stellen, neemt Francis Bulhof het modernisme-begrip zelf onder de loep. Hij werpt een kritische blik op het modernisme door het debat erover in de Nederlandse literatuurwetenschap te reconstrueren en trekt daarbij een lijn van M. Bradbury/McFarlane, via J.C. Brandt Corstius, A.L. Sötemann en D.W. Fokkema naar de baanbrekende studie van D.W. Fokkema en E. Ibsch Het modernisme in de Europese letterkunde. Twee theses liggen aan Bulhofs betoog ten grondslag. Ten eerste: dat het tot nu toe niet gelukt is het Nederlandse modernisme onder de internationale aandacht te brengen. Ten tweede: dat in de huidige Nederlandse literatuurwetenschap de tendens bestaat het modernisme-begrip als verstard wetenschapsprincipe te hanteren. Bulhof tracht in zijn bijdrage verschillende modernisme-concepten uit het Nederlandse debat vanuit een comparatistisch perspectief te belichten.

Namens de gastredactie,

Ute Langner