Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 78]

Gesignaleerd

Degrés 22 (1994) 77 stelt zich vragen over diverse aspecten van de relatie tussen semiotiek en pedagogiek in een speciaal nummer rond het thema ‘Enseigner la sémiologie’. Winfried Nöth (Kassel) verkent het terrein in een artikel waarin hij verschillende facetten van het onderwerp bestudeert, van de semiotiek als wetenschappelijk paradigma om de pedagogische interactieprocessen te bestuderen - een onderwerp dat ook aan de orde is in de bijdrage van Gérard Deledalle (Perpignan) - over inzichten uit de semiotiek die aangewend worden bij het (taal)onderwijs tot de positie van de semiotiek als universitaire discipline. Bij deze laatste topic sluiten de bijdragen aan van Thomas Sebeok (Bloomington) en Roland Posner (Berlijn) die respectievelijk schrijven over de geschiedenis en de uitbouw van het curriculum ‘semiotiek’ in de Verenigde Staten, en over de organsatie van het derde-cyclusprogramma ‘semiotiek’ aan de Technische Universität van Berlijn. Solomon Marcus (Boekarest) onderstreept het ‘transdisciplinaire’ karakter van de semiotiek dat een uitdaging vormt voor een klassiek disciplinair demarcatiecriterium, met name de aard van het studieobject.

Degrés 22 (1994) 79 en 80 maken de balans op van het semiotisch onderzoek in België onder de titel ‘Semiologies en Belgique’. Uit een aantal algemeen-theoretische bijdragen spreekt de voorkeur voor een pragmatische oriëntatie van het onderzoek naar de constructie van betekenis. Jean-Pierre Meunier (Louvain-la-Neuve) stelt in een historisch overzicht vast dat de semiotische modellen om het fenomeen ‘communicatie’ te conceptualiseren verschoven van een eenzijdige aandacht voor het semiotische teken naar de studie van de cognitieve operaties die bij communicatie in het geding zijn. Een pragmatische benadering is ook het uitgangspunt voor Léon Somville en David Gullentops die zich kritisch uitlaten over modellen die poëzie bestuderen op grond van de ‘afwijkingen’ met gestandaardiseerde communicatie. René Jongen (Leuven) en Sylvain Keuleers (Brussel) wijzen op de constitutieve rol van reticenties (les ‘silences’) in het tot stand komen van betekenis. Ze gaan uit van het autoreferentiële karakter van fictie om te stellen dat zij niet rechtstreeks aan de buitentekstuele realiteit refereert maar slechts langs de omweg van de fictie. De fictionele tekst zegt op een andere manier (un ‘autre dire’) wat hij verzwijgt. Deze ingesteldheid is ook aanwezig in de bijdrage van Elsa Dehennin (Brussel), die de meta-discursieve dimensie in verhalen belicht, zoals de verhouding tussen interventies van de verteller in een verhaal en de passages in directe rede van de personages. Ze verwijst naar fragmenten van o.m. Don Quichotte en Cortazar. De case-studies die in deze speciale nummers staan, geven een beeld van diverse deelgebieden van de semiotiek in België. Op het gebied van de tekstanalyse situeren zich de bijdragen van Albert Mingelgrün (Brussel) over een Kafkafragment en van René Poupart (Mons) over poëzie van Claire Lejeune. Luk Van den Dries (Antwerpen) tracht greep te krijgen op het vluchtige karakter van een theateropvoering met een analysemodel dat steunt op de begrippen ‘context’ en ‘focus’. Hiermee verwijst hij respectievelijk naar de verwachtingshorizon van een produktie, en de selectieve blik van de toeschouwer die zelf een betekenissstructuur construeert. Op het terrein van de iconologie vindt de lezer artikels van Roland Tefnin en Nicole Desmedt (Brussel), die een politieke karikatuur in Le Monde analyseert.

Journal of Literary Studies/Tydskrif vir Literatuurwetenskap 9 (1993) 1 publiceert de tekst van zeven referaten die werden gehouden ter gelegenheid van ‘The First Conference on Women in Africa and the African Diaspora: Bridges Across Activism and the Academy’ in juli 1992 in Nigeria. Aan de twee componenten uit de titel wordt aandacht besteed: Pamela Ryan (University of South Africa) wijst op de koloniserende strategie van blanke feministische critici in hun constructie van een monolithisch begrip van de ‘Third World Woman’, en wijst op nieuwe wegen voor de postcoloniale feministische kritiek om te ontsnappen aan de ‘matrix of domination’, die werkt met binaire tegenstellingen als blank/zwart, onderdrukte/onderdrukker. In aansluiting hierbij houdt Annemarié Niekerk (Vista University) een pleidooi voor een genuanceerde kijk op de categorie ‘woman’, die ook componenten als klasse en ras omvat. De kloof tussen het activisme van de zwarte vrouwen en de blanke feministische academische cultuur in Zuid-Africa

[p. 79]

is aan de orde in de bijdrage van Gertrude Fester (Hewatt College). Verder bevat dit nummer nog analyses van literaire teksten van Zuid-Afrikaanse schrijfsters, waarin de spanning tussen de wil tot emancipatie enerzijds en de feitelijke dominantie van het racistische discours en institutionele bevoogding anderzijds literair is gecodeerd.

Lili (Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik) 24 (1994) 93 is een speciaal nummer dat gewijd is aan ‘Interkulturelle Kommunikation’. Dit nog jonge wetenschapsgebied wordt verkend door Martina Rost-Roth (Berlijn), die een overzicht geeft van de Duitstalige vakliteratuur ter zake. Aan bed komt o.m. het onderzoek naar interculturele communicatie binnen diverse institutionele kaders (onderwijssysteem, medische verzorging, overheidsinstanties) en naar cultuurspecifieke verschillen in bepaalde discursieve aspecten (aansprekingsvormen, redeneerstijl). Volker Hinnenkamp (Augsburg) bespreekt kritisch twee onderzoeksmodellen, de kontrastieve pragmatiek en de interpretatieve sociolinguistiek zoals die door John Gumperz werd uitgewerkt. Aan de hand van een onderzoek naar de wijze waarop gesprekken worden beëindigd in uiteenlopende culturele contexten, wijst Helga Kotthoff (Konstanz) op de beperkingen van het empirische conversatieanalyse-model van Emanuel Schegloff. Een beeld van empirisch veldwerk krijgt de lezer in twee case-studies, respectievelijk een onderzoek van informele gesprekken tussen Duitse en Chinese academici (Susanne Günthner, Konstanz) en een analyse van de communicatie tussen Duitse artsen en anderstalige patiënten (Jochen Rehbein, Hamburg). In beide gevallen besluiten de auteurs hoe verschillende conventies en verwachtingen inzake het communicatiepatroon het wederzijds begrip kunnen bemoeilijken.

Lili (Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik) 24 (1994) 95 draagt de titel ‘Die politische “Rechte”: Literatur, Theater, Film’. Tegen de achtergrond van van de implosie van het communisme en de heroplevende nationalistische tendensen in het westen buigt dit speciale nummer zich over de pertinente vraag: ‘Wat houdt (politiek) “rechts” vandaag in?’. De medewerkers aan dit speciale nummer proberen genuanceerd antwoorden op deze vraag te formuleren via een confrontatie met historische vertegenwoordigers van ‘intellectueel rechts’ sedert het einde van de vorige eeuw. Günter Helmes (Siegen) duidt Annie Bocks roman Der Zugnach dem Osten (1889) als een literaire legitimatie van de ‘Ostpolitik’ van het Duitse keizerrijk. Het blijkt hier te gaan hier om een esthetisch verpakt pleidooi voor cultuurimperialisme, dat Darwinistische argumentaties niet schuwt om de onderdrukking van de Poolse cultuur te verdedigen. Tijdens het interbellum werden de grensconflicten aan het oostfront met Polen, en later met de Sudeten-Duitsers (na het niet-aanvalspakt met Polen in 1934) en in het westen met grootmacht Frankrijk gethematiseerd in de zgn. ‘Grenzlandroman’. In zijn bijdrage hierover merkt Wolfgang Reif (Oberhausen) op hoe vanaf de jaren dertig de noodzaak van een Frans-Duitse entente werd verdedigd in de ‘Verständigungsroman’. Alexander Ritters (Hamburg) receptieanalyse van het ‘Auslanddeutsche Schrifttum’ (literatuur van Duitse minderheden in het buitenland) in Weimar-Duitsland toont aan hoe die literatuur ten dienste werd gesteld van de nationaal-socialistische cultuurplitiek, o.m. via initiatieven van Hugo Grothe in de ‘Deutsche Kulturpolitische Gesellschaft’ en de programmatische teksten van de literatuurwetenschapper Heinz Kindermann. In tegenstelling tot Duitsland had het nationalistisch appel op de Franse literaire scène in de literatuur zijn aantrekkingskracht verloren sinds de 19de eeuw, enkele pogingen tot revitalisering van Barrès en Maurras niet te na gesproken. Tegen deze achtergrond schrijft Drieu La Rochelle de Bildungsroman Gilles (1939/1942) om politiek engagement in dienst van de Franse natie een nieuw élan te geven (Heinz Thoma, Keulen). Een beeld van de manier waarop de nationaal-socialistische cultuurpolitiek op de bühne tot uiting kwam, biedt de bijdrage van Evelyn Deutsch-Schreiner (Wenen), die het beeld van de vrouw in ensceneringen van het Weense ‘Deutsche Volkstheater’ tussen 1938 en 1944 onderzocht. In het kader van Stalins greep op het regime (rond de jaren '30), leverde de Amerikaanse filmindustrie met de ‘quality film’ een bijdrage aan de consensus vorming rond de stalinistische cultuurpolitiek. William Uricchio (Utrecht) besteedt in zijn bijdrage hierover o.m. aandacht aan de succesfilm ‘Chapayev’ (1934) van Georgi Vasiliev.

Littérature (1994) 95 viert de hondertste geboorteverjaardag van Tynjanov (1894-1943) met een speciaal nummer ‘Récit et rhétorique.

[p. 80]

Tynianov’. Origineel zijn de bijdragen van Tynjanovs schoonbroer Veniamin Kaverin (1902-1989) en de Moscouse criticus Vladimir Novikov. Uit de Tynjanov-monografie die beiden publiceerden in 1988 vertaalt Marc Weinstein enkele fragmenten die een veelzijdig portret schetsen van Tynjanov: zijn familiale relaties, contacten met het literaire leven in Sint-Petersburg, zijn tragische ziekte. Novikovs bijdrage valt op door de toegewijde toon waarmee hij toelichting geeft bij het onderscheid materiaal/procédé (‘une loi naturelle’) en de acht ‘wetten’ van Tynjanov, zoals die o.m. uitgewerkt zijn in ‘Het literaire feit’. Marc Weinstein onderstreept hoe Tynjanov het dilemma van een subjectivistisch of objectivistisch literatuurbegrip kan vermijden met het ‘gelijktijdigheidsbeginsel’ (‘sovremennost’): literariteit is telkens een contemporain produkt van een synchrone laag van lezers en schrijvers. Jean-Claude Lanne (Lyon) wijst erop hoe in Tynianovs oeuvre kritische stellingnamen m.b.t. de actuele literaire produktie (futurisme) en literatuurtheoretische reflectie voortdurend samengaan en elkaar wederzijds conditioneren. Naast het dossier ‘Tynianov’ groepeert Littérature een drietal bijdragen met eigentijdse reflecties over de problematiek materiaal/discours en literariteit. We vermelden de bijdrage van Peter Poiana (Sydney) die probeert aan te tonen hoe de categorieën ‘style’ en ‘figure’, hoekstenen van Genettes theorie van de literaire produktie, eigenlijk wortelen in een lezer-georiënteerde esthetica.

New Literary History 25 (1994) 2 bundelt onder de veelomvattende titel ‘Writers on Writers’ een aantal uiteenlopende bijdragen. Blikvanger is de publikatie van Hélène Cixous' theaterstuk Voile Noire/Voile Blanche (1988) in een (eerste) Engelse vertaling van de hand van Catherine A.F. MacGillivray (Trenton State College, N.J.), een stuk waarin het leven van de Russische dichteres Anna Akhmatova in de jaren na Stalins dood en haar reflecties over de toekomst van het nieuwe Rusland worden gedramatiseerd. Brenda Deen Schildgen (Californië) confronteert Augustinus' visie op de interpretatie van het geschreven woord, met name in de Heilige Schrift, met Derrida's kritiek op de ‘aanwezigheidslogica’ waarop het traditionele interpretatiemodel stoelt. Om Bakhtins oeuvre historisch adequater te kunnen duiden, publiceert Nicholas Rzhevsky (New York) een deel van het interview dat hij in 1992 had met Vadim Kozhinov, één van Bakhtins naaste medewerkers. De auteur wijst op de relevantie van Kozhinovs reflecties voor de hedendaagse discussie over het auteurschap en de religieuze overtuiging van Bakhtin. Mark A. Sanders (Emory University) schrijft over autobiografieën die geschreven zijn door zgn. ‘ghost-writers’ en concentreert zich - aan de hand van o.m. The Autobiography of Malcolm X - op de spanning tussen de mondeling (in een interview) meegedeelde pragmatische biografische gegevens (‘orality’) van de opdrachtgever de schriftelijke narratieve ordening (‘literacy’) door de schrijver. Hoe John Ashbery deconstructieve interpretatietechnieken uit het literaire establishment in zijn poëzie thematiseert, komt aan bod in het artikel van Martin Kevorkian (Los Angeles).

Arnoud Wils (Literatuurwetenschap, Leuven)