Forum der Letteren. Jaargang 1991

[p. 241]

Inleiding
Jan van Luxemburg, Arie Verhagen

Mondeling en schriftelijk taalgebruik, oratuur en literatuur, gesproken woord en schrift. Deze tweedelingen lopen door de hier aangeboden teksten. Deze teksten zijn nogal verschillend, maar de fascinerende wisselwerking van beide polen - die ook telkens een hiërarchie blijkt te zijn - vormt bij zeer uiteenlopende zaken een interessante constante. En meer nog, de problematiek van de relatie tussen schrift en gesproken woord blijkt zowel voor taal- als letterkunde, zowel voor synchroon als historisch onderzoek, zowel voor literatuur als voor filosofie relevant te zijn. Het zijn auteurs uit zeer uiteenlopende disciplines - daartoe uitgenodigd door de redactie van Forum der Letteren - die over deze intrigerende relatie kunnen en willen schrijven.

Dit themanummer biedt bijdragen van een taalfilosoof, van een classicus-latinist, van een literatuurwetenschapster en van een taalkundige. Periode en terrein van onderzoek zijn zeer ruim. Groots artikel begint bij Plato en eindigt voorbij Derrida. Leemans bijdrage betreft de klassieke oudheid. Het taalkundig-historische artikel van Noordegraaf heeft als terrein een linguïstische discussie in de late negentiende en vroege twintigste eeuw. Hoving bespreekt twee zeer recente Caribisch-Britse romans. Voor allen is de tweedeling schriftelijk-mondeling een vruchtbaar uitgangspunt om opvattingen van zeer uiteenlopende aard over mensen en hun taal, over teksten en de makers/gebruikers ervan, aan een verhelderend onderzoek te onderwerpen.

Het blijkt in deze artikelen dat de richting van de hiërarchie: schrift boven gesproken woord, of omgekeerd: spraak als norm, ook steeds te maken heeft met verstrekkende filosofische en maatschappelijke opvattingen, idealen of ideologieën. Bij de prioriteit van het mondelinge speelt het postulaat van een door het individu, niet door het collectivum bepaalde taal of het verlangen naar een zelfstandig betekenisgevend subject; anderzijds zien traditionele westerse cultuur- en literatuuropvattingen het schrift, schriftelijke literatuur, als teken van een meer geavanceerde cultuur of zelfs van een superieure beschaving.

Ger Groot gaat de wisselende waardering voor schrift en gesproken woord na. Hij gaat uit van de befaamde veroordeling van het ‘verweesde’ schrift in de Phaedros van Plato - tegenwoordig een locus classicus in literatuurwetenschap en filosofie - een veroordeling waar ook Hoving kort op ingaat. Plato's veroordeling is het begin van een langdurige hiërarchische voorsprong van de gesproken op de geschreven taal, een hiërarchie die men sterk terugvindt bij De Saussure, die de mondelinge taal als het eigenlijke studieobject van de linguïstiek ziet en zoals bekend emotioneel tegen het schrift uitvaart. In zijn zowel analytisch als historisch betoog betrekt Groot ook de verhouding tussen de begrippen ‘schrift’ en ‘boek’.

[p. 242]

De constatering - met name bij Derrida - van de schriftuurlijkheid en herhaalbaarheid van elke tekst heeft vergaande gevolgen voor de praktijk van de interpretatie, vooral voor de literaire interpretatie. Maar Groot signaleert ook een tegenbeweging. In een slotbeschouwing gaat hij zelfs bijna aan Derrida voorbij. Hij vraagt aandacht voor de ook aanwezige betekenisfixatie en suggereert een nieuwe plaats voor de stem als model: niet meer als garant van aanwezigheid maar als element van beweeglijkheid, waarin het schrift, door spatiëring, door interpunctie - de fixatie aanbrengt. Dat brengt voor even betekenis, voor even waarheid. Maar het is slechts een momentane waarheid; het spectrum van onuitputtelijke zingevingen blijft bestaan.

In het betoog van A.D. Leeman over aspecten van stijl van de Griekse en vooral Romeinse literatuur en van het ‘klassieke’ mondelinge taalgebruik is sprake van een opmerkelijke wisselwerking. Het schriftelijke bepaalt, via het onderwijs, de stabiliteit van het orale, maar de geschreven literatuur is weer sterk schatplichtig aan de orale poëzie en de redevoering. Leeman gaat uit van een passage bij de Latijnse schrijver en redenaar Cicero die zijn pen (stilus) de beste bewerker van welsprekendheid noemt. Uitvoerig staat hij stil bij de opmerkelijke eeuwenlange stabiliteit van het ons bekende Latijn en Grieks. Hij zoekt de verklaring in de invloed van het geschreven taalgebruik op het mondelinge. Het gaat daarbij om de invloed van de canonieke literaire teksten op de normen van het dagelijks taalgebruik, maar ook - een geheel andere zaak - om de invloed van (individuele) ervaring in schriftelijk taalgebruik op eigen mondeling taalgebruik.

In het tweede deel van zijn betoog constateert Leeman een sterke invloed van poëzie op kunstproza. Hij ziet die invloed in de impact van Homerus op de prozaliteratuur of in het doorwerken van oude orale rituele teksten in de Latijnse literatuur. In een korte nabeschouwing bekijkt hij de bevruchtende werking die vertalen op eigen taalgebruik kan hebben. Hij gaat daarbij uit van Cicero's praktijk de grote Griekse redenaars in het Latijn weer te geven.

Noordegraaf bespreekt in zijn bijdrage het geheel van opvattingen dat werd aangehangen door de oprichters van het tijdschrift Taal en Letteren (1896-1906), en waarin het motto ‘Taal is klank’ een prominente rol vervulde. Noordegraaf stelt dat de opvatting van Taal en Letteren over het primaat van de spreektaal in oppositie staat met en parallel geschakeld is aan andere specifieke taalkundige gedachten van de tijd: het primaat van de spreektaal dient er bijvoorbeeld toe om het ‘abstracte’, ‘dode’ idee van taal als uitdrukking van een collectieve, normerende, volksgeest te vervangen door dat van het concrete, levende, niet aan externe normen onderworpen bezit van het individu. Uiteindelijk concludeert Noordegraaf dat het succes en het falen - we zouden kunnen zeggen: de betekenis - van een motto als ‘Taal is klank’, evenals dat van andere als wetenschappelijk-taalkundig gepresenteerde inzichten, gezien moet worden tegen de achtergrond van het gevecht tussen verschillende maatschappelijke idealen, waarvoor die taalkundige inzichten als strijdmiddelen werden ingezet.

De geschiedenis van de inferioriteit van het schrift, zoals Derrida die analyseert,

[p. 243]

heeft een merkwaardig spiegelbeeld in traditionele literair-historische en literair-kritische opvattingen over orale literatuur. Oraliteit bijvoorbeeld in vroeg-Europese of in zwart-Amerikaanse, Afrikaanse en Caribische literatuur is vaak bestudeerd vanuit een al dan niet verzwegen vooronderstelling dat het schriftelijke een hoger beschavingsstadium markeert dan het louter orale. Oraliteit staat daarmee in oppositie met schriftuur en is van die schriftuur de mindere.

In haar bijdrage over twee Caribisch-Britse romans ‘Schrijven voor luisteraars’ benadert Isabel Hoving oraliteit als een andere, niet als een mindere of primitievere vorm. Oraliteit analyseert ze als een vorm van intertekstualiteit. Sporen van oraliteit kunnen in een geschreven tekst begrepen worden als een teken. Ze wil het orale niet louter interpreteren in oppositie met het geschrevene.

Hoving bespreekt twee romans van Caribische schrijfsters en onderzoekt de esthetiek van die romans. Bij de analyse van Angel van Merle Collins gebruikt ze de term ‘speakerly’ tekst van de zwarte Amerikaanse criticus Henry Louis Gates. ‘Speakerly’ doelt op een retorische strategie die de fonetische, grammaticale en lexicale patronen van gesproken taal nabootst en die zo de illusie van oraal vertellen produceert. Spreken en schrijven worden in Angel niet tegenover elkaar gesteld, ze worden op dezelfde wijze beluisterd en becommentarieerd. Luisteraars treden in dialoog met beide. Angel ontmantelt daarmee de oppositie mondeling/schriftelijk. Wat anders is de rol van oraliteit in Whole of a Morning Sky van Grace Nichols. Het creools in deze roman speelt een rol in het thematiseren van het contrast tussen verschillende sociaal gemarkeerde talen met als exponenten het standaard Engels van de autoritaire vader en het ‘vrouwelijke’ creools.

In de rubriek recensies tenslotte, besteedt Irene de Jong aandacht aan een controversiële studie over oraliteit in de antieke Griekse cultuur.

De bijdragen maken, zeker in combinatie, duidelijk dat met de begrippen ‘schriftelijk’ en ‘mondeling’ allerlei associaties omtrent andere belangrijke onderscheidingen verbonden zijn, waarvan we ons lang niet altijd bewust zijn. Het is dan ook niet verwonderlijk dat discussies over deze begrippen, en over een hiërarchisch opgevatte verhouding ertussen, telkens weer opduiken, ook blijkens kopij die met een zekere regelmaat aan de redactie van Forum der Letteren wordt aangeboden. Het leek de redactie daarom interessant die complexiteit eens in een themanummer aan de orde te stellen.