Forum der Letteren. Jaargang 1987

Acht, zes of twee tempora?
Theo A.J.M. Janssen

1. Inleiding

In de Nederlandse schoolgrammatica's staan doorgaans acht werkwoordstijden of tempora vermeld. Twee ervan, het presens en het preteritum (/imperfectum), zijn morfologische vormklassen. De zes andere, de zogenaamde samengestelde tijden, zijn morfo-syntactische vormklassen. Het laatste type betreft werkwoordcombinaties waarin het finiete werkwoord op zijn beurt steeds lid is van een van beide morfologische vormklassen van het eerste type. Het onderstaande overzicht brengt dit in beeld.

(1) De temporal/werkwoordstijden in de schoolgrammatica's van het Nederlands
tempus/werkwoordstijd		finiete vorm	hulpww. van tijd	hulpww. van tijd	hoofdww.
			zullen	hebben/zijn
A		presens
presens	/o.t.t.	werkt			~
perfectum	/v.t.t	heeft		~	gewerkt
futurum	/o.t.t.t.	zal	~		werken
futurum exacxtum	/v.t.t.t.	zal	~	hebben	gewerkt
B		preteritum
preteritum	/o.v.t.	werkte			~
plusquamperfectum	/v.v.t.	had		~	gewerkt
-	/o.v.t.t	zou	~		werken
-	/v.v.t.t	zou	~	hebben	gewerkt
o.: onvoltooid v.-: voltooid -t.-/: tegenwoordig(e) -v.-: verleden -t.-: toekomende -t.: tijd

Met behulp van dit schema wil ik laten zien hoe de zogenaamde tempora van het Nederlands worden behandeld in de ANS, eerst als samenstel van vormcategorieën en vervolgens als complex van gebruikscategorieën. Hierbij zal de vraag naar voren

[p. 90]

komen of het te motiveren is dat een stelsel wordt onderscheiden van meer dan twee als tempora aan te duiden grammatische categorieën.

2. ‘Vormcategorieën’

‘Er bestaan in het Nederlands zes werkwoordstijden’, zo wordt in de ANS (p. 428) gesteld. Omdat de werkwoordcombinaties die in ‘sommige Nederlandse grammatica's’ te boek staan als onvoltooid verleden toekomende tijd en voltooid verleden toekomende tijd, ‘zelden temporele betekenis hebben [...], worden ze in dit boek niet tot de categorie van de werkwoordstijden gerekend’ (p. 429). Hebben de werkwoorden en werkwoordcombinaties die als werkwoordstijden zijn onderscheiden, dan wel altijd of meestal ‘temporele betekenis’? En waardoor komt het dan dat zij die ‘temporele betekenis’ hebben of kunnen hebben? De problematisering is niet ten onrechte. Immers, waar in de ANS (p. 453-479) het gebruik van de werkwoordstijden aan de orde komt, wordt uitvoerig gedemonstreerd dat de werkwoordstijden afzonderlijk uiteenlopende en onderling soms overeenkomende ‘verhoudingen tussen werking en spreekmoment’ kunnen ‘uitdrukken’ (terminologie van de ANS). Ligt het dan niet voor de hand de vormcategorieën louter naar hun vorm te benoemen en de traditonele, functioneel georiënteerde benamingen te reserveren ter aanduiding van bepaalde temporele toepassingen van die vormcategorieën?

De nomenclatuur in de ANS verdient dus alle aandacht. De aanduidingen van de werkwoordstijden geënt op de Latijnse spraakkunst spelen er de hoofdrol. Dit lijkt op zich een goede keus omdat ze aansluiten op een grammaticacultuur voor een reeks andere talen dan het Nederlands. Maar doordat in de ANS aan het terminologisch systeem uit de Nederlandse spraakkunsttraditie slechts een bijrol is toegewezen, is de wijze waarop de werkwoordstijden geformeerd zijn, er minder inzichtgevend aangeboden dan wenselijk is, ook voor een referentiegrammatica. Weliswaar staat bijvoorbeeld systematisch vermeld dat de finiete vorm ofwel presens is, in schema (1) de sectie A, ofwel preteritum, in schema (1) de sectie B. Maar alleen met de eigenaardige Nederlandse terminologie wordt in de aanduiding van beide categorieën aan die correspondentie recht gedaan met het element tegenwoordig tegenover het element verleden. Hetzelfde is het geval waar in het bijzonder de af- en aanwezigheid van het zogenaamde hulpwerkwoord van tijd hebben/zijn correspondeert met de af- en aanwezigheid van de elementen onvoltooid, respectievelijk voltooid in de aanduidingen. En een soortgelijk verband is er in het optreden van het zogenaamde hulpwerkwoord van tijd zullen binnen de werkwoordcombinaties en het element toekomend in de aanduidingen.

De onderscheidingen van de acht werkwoordstijden zoals in schema (1) wordt in de spraakkunsten nauwelijks of niet gemotiveerd. Bij een behandeling van de werkwoordstijden als vormcategorieën zou op basis van de traditie eventueel nog volstaan kunnen worden met een loutere opsomming. Maar zodra aan de standaardlijst gemorreld wordt, doet de wens tot onderbouwing ook van het resterend geheel zich te sterker gelden. Met nevenschikking onder een adverbiale tijdsbepaling kan de relevantie van een onderscheiding in een reeks vormcategorieën nog verdedigbaar lijken. Zie de zinnen van (2-3).

[p. 91]

(2)	v.t.t. + o.t.t. + o.t.t.t.
	a. Nu is Jan vertrokken, vertrekt Piet en zal Klaas vertrekken.
	b. ?Nu was Jan vertrokken, vertrekt Piet en zal Klaas vertrekken.
	c. ?Nu is Jan vertrokken, vertrok Piet en zal Klaas vertrekken.
	d. ?Nu is Jan vertrokken, vertrekt Piet en zou Klaas vertrekken.
(3)	v.v.t. + o.v.t. + o.v.t.t.
	a. Toen was Jan vertrokken, vertrok Piet en zou Klaas vertrekken.
	b. ?Toen is Jan vertrokken, vertrok Piet en zou Klaas vertrekken.
	c. ?Toen was Jan vertrokken, vertrekt Piet en zou Klaas vertrekken.
	d. ?Toen was Jan vertrokken, vertrok Piet en zal Klaas vertrekken.

Omdat alleen de twee a-zinnen goed zijn, is binnen elk van beide verwantschap aannemelijk tussen de drie finiete vormen. Bij zin (2)a betreft het steeds het tempusfacet tegenwoordig, bij zin (3)a het tempusfacet verleden. Op de tijd aangeduid door nu, resp. toen kan bij de a-zinnen de ‘werking’ aangeduid met vertrokken worden opgevat als voltooid, de ‘werking’ aangeduid met vertrekt en vertrok als onvoltooid en de ‘werking’ aangeduid met vertrekken als toekomend.

Op grond van zinnen als (4-5) zouden ook een v.t.t.t. en een v.v.t.t. verdedigd kunnen worden.

(4)	Nu Jan eenmaal is vertrokken, zal ook Klaas spoedig vertrokken zijn.
(5)	Toen Jan eenmaal was vertrokken, zou ook Klaas spoedig vertrokken zijn.

Het vertrek van Klaas is al voltooid wanneer de tijd als met spoedig aangeduid verstreken is, en is toekomend op de tijd aangeduid door de als vrije relativa toegepaste bijwoorden nu en toen of, zo men wil, op de tijd aangeduid door het finiete werkwoord in de bijzinnen, dus na Jans vertrek.

3. ‘Het gebruik van de werkwoordsvormen’

De presentatie in de ANS van de diversiteit van de ‘temporele functies’, overigens vaak met uitstekende voorbeelden verhelderd, zal rommelig blijven, zolang er a. geen systematisch onderscheid gemaakt is tussen betekenis en interpretatie (zie bijv. Janssen 1986) en er b. geen zicht is op een betekenisbepaling van de twee finiete vormklassen en een betekenisbepaling van de relevante werkwoordcombinaties. Vormt een analyse als van de zinnen (2-5) dan wel een voldoende grondslag voor het aannemen van een stelsel van tempora, waar toch makkelijk te demonstreren is - wat in de ANS (p. 543-479) ook ruimschoots is gedaan - dat de tempora afzonderlijk uiteenlopende en onderling soms overeenkomstige relaties tussen ‘werking’ en ‘spreekmoment’ kunnen ‘uitdrukken’?

Wanneer de temporele uitleg aan de zinnen van (2-5) begrepen wordt als een interpretatie en niet als de betekenisbepaling van de werkwoorden, dan moet worden nagegaan of er een betekenis te formuleren is waarmee de interpretatie verenigbaar is. Daarbij de interpreteerbaarheid van andere deiktische woorden als hier en nu voor ogen hebben is erg nuttig. Want een spreker kan zulke woorden betrekken op plaatsen en tijden zonder dat zijn positie er ook maar iets meer toe

[p. 92]

doet dan het ‘spreekmoment’ ten aanzien van de ‘werking’ bij sommige toepassingen van de tempora. Bijvoorbeeld.

(6)	Karel is gisteren in Montreal aangekomen. Hier wonen zijn ouders.
(7)	De vorstin was gearriveerd. Nu zou het feest dan eindelijk beginnen.

De spreker hoeft zich niet in Montreal te bevinden voor een adequate toepassing van hier in tekst (6). En verder hoeven de tijd waarop tekst (7) geuit wordt en de tijd waarop nu betrekking heeft elkaar niet in het minst te overlappen. Sprekers point of view, zijn origo (Bühler 1934), kan bij deiksis verschuiven. Te verwachten is dat niet per se sprekers positie constitutief is voor zijn origo maar de positie vanwaaruit de spreker zich zaken en standen van zaken ten opzichte van zichzelf voorstelt, in de concrete werkelijkheid of in zijn verbeelding. Een verschuiving die daarbij kan optreden, is een referentiële, dus interpretatieve, zaak en geen kwestie van betekenisverschil. Analoog aan hier en nu in zin (6) en (7) kan het zogenaamde presens historicum begrepen worden in, bijvoorbeeld. Gisteren komt me daar ineens een buldog op me af. En zo kan bleef in de zin Als ik nu niet binnen een minuut vertrek, zal hij straks vragen waar ik toch bleef, een situatie betreffen op de tijd waarop ook de zin geuit wordt, terwijl het preteritum niettemin gemotiveerd is omdat de origo voor bleef gedacht kan worden op de tijd dat er vragen zullen kunnen komen.

Binnen dit bestek kan maar op een enkele interpretatieve variant worden ingegaan, zodat ik het hierbij zal laten. Als betekenisomschrijving van de vormklasse van het presens en de vormklasse van het preteritum heb ik elders (Janssen, te verschijnen) de volgende formuleringen voorgesteld.

(8)	Een werkwoord in het presens betekent dat de aangeduide situatie wordt gepresenteerd als liggend binnen de voortgaande stroom van aan de gang zijnde en komende situaties gezien vanuit de relevante oorsprong.
(9)	Een werkwoord in het preteritum betekent dat de aangeduide situatie wordt gepresenteerd als niet liggend binnen de voortgaande stroom van aan de gang zijnde en komende situaties gezien vanuit de relevante oorsprong.

Zo kan binnen omschrijving (8) een presens ook worden toegepast ter aanduiding van een serie geregeld voorkomende situaties, een situatie in de toekomst of, bij een andere oorsprong, van een situatie in het verleden. En zo is met omschrijving (9) de irrealis-interpretatie voor toepassingen van het preteritum bestreken naast het gebruik bij rolverdeling door kinderen met Ik was moeder en jij was vader, in beleefdheidsformules als Zou u me even willen helpen? en bij vragen als Wat was uw naam ook al weer? of Wie dronk er koffie? in de interpretatie ‘wie heeft er koffie besteld’.

Zoals al door Paardekooper (1957) - en bijvoorbeeld voor het Engels door Joos (1964) - verdedigd, zijn de vormklassen aangeduid met presens en preteritum ook naar mijn oordeel de enige tempora in het Nederlands. Met betrekking tot de categorie werkwoordcombinaties die als ‘samengestelde tijden’ traditioneel eveneens tot de tempora gerekend worden, heb ik elders (bijv. Janssen 1983; te ver-

[p. 93]

schijnen) uiteengezet dat het inzichtgevender is ze niet te zien als collocaties, maar ze per werkwoord te analyseren. Want dan valt te verklaren dat allerlei bepalingen lastig louter aan de ‘vervoeging’ toe te schrijven interpretatieve verschillen laten zien tussen presens en perfectum (Jan vertrekt al een uur versus Jan is al een uur vertrokken.) en tussen preteritum en perfectum (Was jij al eens in India? versus Ben jij al eens in India geweest?). En dan valt ook uit te leggen dat in beginsel elk werkwoord van de ‘samengestelde tijd’ temporeel gemodificeerd kan worden. Zo specificeert nu in het eerste conjunct van zin (2) de tijd van is, toen in het eerste conjunct van zin (3) de tijd van was en in het derde conjunct de tijd van zou. Zie daarentegen de volgende zinnen.

(10)	Toen is Jan vertrokken.
(11)	Toen was Jan vertrokken.
(12)	Morgenvroeg zou Jan vertrekken.

In zin (10) kan toen uitsluitend de tijd van het vertrek zelf specificeren, net als morgenvroeg in zin (12), terwijl dit voor toen in zin (11) een interpretatie is alternatief aan die van zin (3), welke uiteraard hier ook tot de mogelijkheden behoort.

4. Slot

Alleen de finiete werkwoorden zelf worden in het voorafgaande in aanmerking genomen als twee grammatisch te funderen categorieën, helaas misleidend aangeduid - gelet op (8) en (9) - als tempora: presens en preteritum. Zowel de term ‘tempus’ als de termen ‘presens’ en ‘preteritum’ zullen, zo valt te vrezen, bronnen van misverstand blijven. Het beste wat ik in plaats van presens en preteritum weet aan te bieden, is eerste/primaire, resp. tweede/secundaire presentatievorm of puur formeel eerste, resp. tweede finiete vorm; vergelijk Paardekoopers (1957) ‘eerste’ en ‘tweede hoofdvorm’. Wil een spraakkunst ook dienstig zijn als vergelijkingspunt voor een andere taal, dan kan een reductie tot twee tempora problematisch lijken. Maar het stelsel van acht of zes tempora verhindert een goed inzicht en blijkt telkens opnieuw een bedrieglijk beeld te geven van de relatie tussen werkwoord, tempus en tijd.

Vakgroep Taalkunde, Vrije Universiteit Amsterdam

Bibliografie

Bühler, K. (1934), Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache, Jena.

Janssen, Th. A.J.M. (1983), ‘Het temporele systeem van het Nederlands: drie tijden en twee tijdscomposities’ in GLOT 6, 45-104.

Janssen, Th. A.J.M. (1986), De betekenis van het Nederlands, Amsterdam [inaug. rede]; ook in Forum der Letteren 28 (1987), 1-23.

Janssen, Th. A.J.M. (te verschijnen), ‘Tense and temporal composition in Dutch: Reichenbach's “point of reference” reconsidered’ in H. Vater en V. Ehrich (eds.) Temporalität, Tübingen.

Joos, M. (1964), The English verb, Madison/Milwaukee.

Paardekooper, P.C. (1957), ‘De tijd als spraakkunstgroep in het ABN’ in De nieuwe Taalgids 50, 38-45; ook in J. Hoogteijling (ed.) Taalkunde in artikelen, Groningen 1968, 282-289.