Forum der Letteren. Jaargang 1979

[p. 198]

Woord vooraf

Het is nog maar de vraag of degene voor wie deze bundel opstellen bestemd is, bijzonder ingenomen zal zijn met zo'n openbaar huldebetoon. Dresden staat er immers om bekend dat hij de bijzonderheden van zijn persoonlijk leven liever niet aan de grote klok hangt - het heeft mij bijv. jaren gekost er achter te komen wanneer hij nu precies jarig is. Zelfs verdenk ik hem er van dat hij, in 1914, met opzet tijdens de academische vacantie ter wereld is gekomen, om tenminste vanaf 1947 zijn verjaardag in stilte te kunnen vieren. Aan deze toestand van betrekkelijke rust maakt de verschijning van deze bundel op wrede wijze een einde: zij geeft immers op landelijke schaal bekendheid aan het feit dat Dresden deze zomer 65 jaar is geworden...

Of hij dat nu helemaal leuk vindt of niet, de redactie van Forum der Letteren heeft in ieder geval gemeend dat Dresden niet mocht worden toegestaan deze mijlpaal in het geheim te passeren. Daarvoor zijn verschillende redenen te noemen. Om te beginnen natuurlijk het feit dat hij jarenlang deel heeft uitgemaakt van de redactie van Forum der Letteren, en het ook nu nog, zij het wat meer op een afstand, begeleidt als lid van de redactieraad.

Maar er zijn ook redenen van wat algemener aard om Dresden, nu hij zo'n mooie leeftijd heeft bereikt, eens flink in het zonnetje te zetten. Daarbij denk ik natuurlijk allereerst aan de rol die hij aan de Leidse Universiteit heeft gespeeld. Hij is daar nu meer dan dertig jaar hoogleraar, langer dan hij zelf bij zijn benoeming in 1947 heeft voorspeld. Het terrein waarop hij werkzaam was, heeft zich in de loop der jaren gestadig uitgebreid: eerst was het de moderne Franse letterkunde, later de Franse letterkunde, nu de Algemene Literatuurwetenschap. Op bestuurlijk gebied heeft hij zich o.a. verdienstelijk gemaakt als decaan van de literaire Faculteit en daarna als rector magnificus. Het aantal leerlingen dat hij heeft opgeleid is aanzienlijk; de gastredactie van dit speciaalnummer is daarvan slechts een flauwe afspiegeling. Toen onlangs, in een geheel ander verband, een telling werd uitgevoerd van het aantal promoties per kroondocent, bleek hij met gemak kampioen van de Faculteit der Letteren te zijn.

Dit alles is natuurlijk maar een greep uit een groot aantal activiteiten, die eigenlijk stuk voor stuk vermelding zouden verdienen. Bezien we de zaak nu op landelijk niveau, dan wordt het panorama nog indrukwekkender. Om me enigszins te beperken, noem ik slechts Dresden's rol in de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, de Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek en het Prins Bernhard Fonds. Een voorzichtige conclusie uit dit alles zou kunnen zijn, dat Dresden een zeer belangrijke rol heeft gespeeld en, naar men hopen mag, zal blijven spelen op verscheidene wetenschapsgebieden en in de organisatie van de wetenschapsbeoefening in Nederland. Mag aan iemand met zo grote verdiensten nu misschien een kleine hommage worden gebracht?

De bundel opstellen waarin het zojuist gerechtvaardigde huldebetoon vorm heeft gekregen bestaat uit drie afdelingen. In de eerste vindt men algemene beschouwingen over de

[p. 199]

rol van lezen en interpreteren in de literatuurwetenschap; in de tweede een aantal interpretaties van literaire teksten; in de derde bijdragen over het probleem van de interpretatie in andere wetenschappen. Om de jubilaris vóór te zijn, haast ik mij op te merken dat deze indeling uiteraard betrekkelijk willekeurig is. Zo worden in de eerste sectie, bij wijze van illustratie, een aantal concrete voorbeelden geanalyseerd; de interpretaties in de tweede leiden soms tot conclusies van algemener strekking; in de eerste en tweede komen ook andere wetenschappen ter sprake; in de derde wordt soms de literatuuronderzoekers een helpende hand gereikt; sommige bijdragen hadden ook in andere rubrieken dan waarin ze nu staan een uitstekend figuur geslagen, enz. enz. De indeling is kortom gebaseerd op accentverschillen, en wie dat een bedenkelijke gang van zaken vindt moet maar bedenken dat, esthetisch gesproken, een schijnbare orde altijd nog te verkiezen is boven een evidente chaos.

In de eerste afdeling is niet gestreefd naar een volledige en systematische behandeling van alle problemen die met lezen en interpreteren samenhangen. Wie daar plezier in heeft, kan tussen de dertien medewerkers zelfs opmerkelijke verschillen van inzicht vaststellen. Zo blijken de twee auteurs die zich het meest expliciet op een wetenschapstheoretisch gezichtspunt stellen het al niet eens te zijn over de vraag welke status aan het lezen moet worden toegekend. Terwijl Mooij met een aantal reserves bereid is het als een vorm van waarnemen te beschouwen, vindt Verdaasdonk het een weinig plausibel postulaat dat de lectuur een proces van directe en correcte waarneming zou zijn. Anderzijds zien Guépin (‘literatuur en bloc is een ironisch genre’), Steinmetz en Varga het lezen en interpreteren van literaire teksten als een individueel spel, waarbij we de eigen leefwereld tijdelijk inruilen voor iets onbekends, of althans een verband leggen tussen het bekende en het onbekende. Kummer en Grivel daarentegen leggen sterk de nadruk op de invloeden waaraan de lezer is blootgesteld; zij bestuderen de verschillende vormen van ideologische manipulatie en de rol van het ‘collectief geheugen’ waarbinnen schrijver, lezer en tekst functioneren. Gomperts, Schmitz en Stutterheim houden zich bezig met de vraag in hoeverre een individuele ervaring navoelbaar of overdraagbaar is in de relatie tussen schrijver en lezer of tussen de ene en de andere lezer; terwijl de Meyer en Oversteegen zich afvragen of er meer algemene modellen opgesteld zijn en in hoeverre deze dan universele geldigheid bezitten. De laatstgenoemde vindt ‘het geheel’ waarvan zo vaak sprake is in interpretaties een problematische aangelegenheid, terwijl Meeuwesse juist mogelijkheden ziet die eenheid op verschillende niveaus te vinden. Kortom, wie deze tegenstellingen op de spits drijft zou met gemak dertien verschillende lezersportretten kunnen schetsen.

Maar door zo de verschillen te benadrukken doet men de auteurs onrecht. Het bovenstaande is zeker niet bedoeld als een samenvatting van hun zeer genuanceerde beschouwingen; er zijn slechts een aantal punten uit gelicht. Wie de dertien opstellen aandachtig leest zal ook genoeg punten van overeenkomst bespeuren. Een aantal bekende problemen uit de interpretatieleer keert zelfs herhaaldelijk terug: wat dient men onder lezen en interpreteren te verstaan, waarom leest iemand, zijn er methodische regels voor het interpreteren op te stellen, in hoeverre is de juistheid van een bepaalde lectuur aantoonbaar, zijn er verschillende niveaus van interpretatie, wat is de rol van de auteursintentie?

In de tweede serie bijdragen valt op dat de meeste auteurs teksten bespreken waarin een zekere mate van ‘reflexiviteit’ aanwezig is, doordat er allerlei vragen omtrent de literatuur zelf in worden gesteld. Dit is al heel duidelijk het geval in de door Kamerbeek

[p. 200]

behandelde tekst, Over het verhevene, waarvan bovendien de stijl is aangepast aan die van de besproken schrijvers en de bestudeerde stijlfiguren door de anonieme auteur zelf worden toegepast. In Shakespeare's The Taming of the Shrew (Bachrach) wordt een verband gelegd tussen de toeschouwer van het toneelstuk-in-het-toneelstuk en het geïntendeerde publiek: beide kunnen lering trekken uit wat ze gezien hebben. In sommige romans van Balzac worden de codes die in deze werken functioneren door de verteller of door de personages expliciet beschreven (van Rossum-Guyon). Spiegelstructuren vindt men ook in de romans van Marguerite Duras, maar in een meer verhulde vorm (van der Starre). André Breton geeft in een van zijn surrealistische teksten een lectuur van een van zijn eigen gedichten: daaruit leidt Drijkoningen een surrealistisch leesmodel af, dat hij vergelijkt met dat van Lotman. Het gedicht van Ponge dat Mw. Kingma-Eijgendaal bespreekt handelt niet alleen over het onderwerp dat in de titel wordt aangekondigd, maar ook over zijn eigen ontstaan: het verhaal van het mos (‘la mousse’) is tevens het verhaal van La mousse.

Slechts in twee teksten van deze afdeling ontbreekt dit reflexieve element. De Deugd werpt nieuw licht op de bekende controverse over de waarde van Poe's geschriften, door te laten zien hoe de poëtica waarop Ulalume gebaseerd is precies aansluit bij een stroming die in Europa een belangrijke maar in Amerika geen rol heeft gespeeld. Fehr bespreekt n.a.v. de Cahiers en de Dossiers van Valéry de problemen waarvoor de criticus komt te staan, wanneer de tekst die hij in handen heeft (en het is al de vraag of hij daartoe het recht heeft) slechts een fragment is van wat een werk had kunnen of moeten worden.

In de bijdragen aan de derde afdeling gaat het om de rol van de interpretatie in enkele andere wetenschappen, nl. de geschiedenis, de taalwetenschap, de musicologie en de kunstgeschiedenis.

In de drie historische bijdragen staat centraal de vraag wat het waarheidsgehalte is van een bepaald ‘beeld’ van het verleden, en hoe het zich verhoudt tot de geraadpleegde bronnen. Den Boer laat zien hoe Isocrates' geschiedschrijving in functie staat van een ideaal, waarvan deze redenaar zijn gehoor bij bepaalde gelegenheden wilde overtuigen. Mw. Visser verklaart waarom historische romans een prikkel kunnen zijn voor historici: ondanks hun vrijmoedige omgang met het bronnenmateriaal, schrijven de auteurs daarvan vanuit een totaalvisie, hoe aanvechtbaar deze vaak ook is, en verder kunnen zij door hun betere vormgeving nog een voorbeeld zijn. Hugenholtz onderzoekt hoe Huizinga's Herfsttij ontstaan is vanuit een ‘beeld’ dat de begenadigde historicus door de ‘historische sensatie’ is opgegaan, en hoe hij zijn bronnen enigszins naar de aldus verkregen Waarheid toe interpreteert.

Twee van de vier linguïsten (Uhlenbeck en Mok) gaan in op de verschillen tussen gesproken en geschreven taal; zij geven aan op welke manier een schrijver het ontbreken van gegevens die bij mondelinge communicatie het interpreteren vergemakkelijken, kan compenseren door toevoeging van bepaalde talige elementen. Ook Al komt de literatuurwetenschap te hulp, door na te gaan in hoeverre literatuur beschouwd kan worden als een afwijking van ‘normaal’ taalgebruik, en hoe deze ‘norm’ dan gepreciseerd dient te worden. Zijn omschrijving van interpreteren als het reconstrueren van het taalvermogen van de betreffende schrijver doet enigszins denken aan de opvatting van Couprie: deze probeert zich voor te stellen hoe een kunstenaar bezig is geweest een vormentotaal tot stand te brengen. Ook in zijn bijdrage is trouwens sprake van afwijkingen, in zoverre nl. Cézanne van de groep der Impressionisten verschilt door zijn

[p. 201]

verfbehandeling en door de manier waarop hij ruimte weet te suggereren op een plat vlak. De musicoloog van der Veen heeft met de eerder genoemde linguïsten gemeen dat hij zich interesseert voor de verhouding tussen de op schrift vastgelegde partituur en de uitvoeringspraktijk; daarbij brengt hij o.a. de mate van vrijheid die in verschillende periodes aan de interpretatie gelaten is ter sprake. Hij onderscheidt twee aspecten aan interpretatie: enerzijds het terugvertalen van de schriftelijke fixatie van het muziekwerk naar de klank, anderzijds het tot uitdrukking brengen van een visie op de bouw van dat werk. Ook de linguïst Zwanenburg gaat in op de dubbelzinnigheid van de term ‘interpretatie’; in de transformationeel-generatieve grammatica heeft deze, naast een courante ook een technische betekenis; verwaarlozing van dit onderscheid leidt zijns inziens tot onjuiste beschrijvingen van het verschijnsel lexicale ambiguïteit.

In het bovenstaande zijn enkele lijnen getrokken, die althans een aantal onderdelen van een bont geheel enigszins met elkaar kunnen verbinden. Uiteraard staat het de lezer vrij, geheel andere verbanden te leggen. Over de problemen van lezen en interpreteren zal ook met de verschijning van dit speciaalnummer van Forum der Letteren, die mogelijk is gemaakt door een genereuze subsidie van het Prins Bernhard Fonds, het laatste woord niet gezegd zijn. Het minst zal dat wel betreurd worden door degeen aan wie deze bundel is opgedragen; in een beschouwing over De zin der literaire critiek heeft hij immers de troostrijke opmerking gemaakt: ‘men is nooit klaar met een kunstwerk’.

E. van der Starre