Forum der Letteren. Jaargang 1975

[p. 168]

Blauwbaard nader aan de tand gevoeld
D.J.M. ten Berge

Samenvatting. - Hoe gevaarlijk een symbolische benadering van poëzie kan zijn, bewijst de analyse van het gedicht Blauwbaard door De Smit en Pepplinkhuizen. Zij laten sommige tekstgegevens onaangeroerd, met name r. 8-10, springen onzorgvuldig om met sommige gegevens zoals ‘uitweg’, ‘verblind’ en ‘staren’ en komen tot een optimistische conclusie die tegenover de laatste versregel onhoudbaar is. In deze nieuwe, structurele analyse worden op de ‘atomistische’ wijze van W. Drop en J.W. Steenbeek (Indringend lezen 1) alle onderdelen van de tekst zoveel mogelijk verantwoord. De ‘idee’ van het gedicht blijkt dan heel wat anders te zijn dan de vorige analyse heeft verondersteld, hoewel ik niet wil beweren ‘het laatste woord’ over dit gedicht gesproken te hebben. Wellicht ben ik te concreet gebleven in mijn abstrahering van de inhoud van elk der drie strofen en hun integratie tot éen geheel. Het voordeel van mijn interpretatie is, dat ze verdere abstrahering niet persé in de weg staat, terwijl de analyse van mijn voorgangers op een zo hoog abstractieniveau is gebracht, dat de deugdelijkheid ervan nauwelijks meer aantoonbaar is. Mij althans heeft hun analyse niet overtuigd. (Schr.)

In het gespleten onderaardse woud
Van zijn zeven vrouwen
Heeft Blauwbaard (Zoals hij op hen te paard
Heeft iemand ooit gepaard)
Zijn zeven honden losgelaten

Hoor het hooglied dat hij in hun vouwen
Op zijn horen blaast

Zoals hij en ik en gij
In een aquarium in een cel of in een bos
Bij paarden dode vrouwen of kinderen van dertien jaar
11 Een uitweg vinden en naderhand
Verblind naar onze handen staren.

Het gedicht Blauwbaard van Hugo Claus uit de bundel Een huis dat tussen nacht en morgen staat (1951) geeft zijn inhoud niet gemakkelijk prijs J.F.P. de Smit en L. Pepplinkhuizen hebben in afl. 4, jaargang 15, van dit tijdschrift geprobeerd erin door te dringen met een symbolische interpretatie. De eindconclusie van hun onderzoek dwaalt naar mijn mening zover van Blauwbaard af, dat ik het graag op mij wil nemen dit gedicht structureel te analyseren.

[p. 169]

Allereerst constateer ik, dat het gedicht uit drie strofen bestaat, die elk precies één zin bevatten. De eerste strofe geeft een mededeling, de tweede een aansporing, kennelijk tot de lezer gericht, en de derde een zoals-zin met bijzinsvorm en hoofdzinsbedoeling (zie het slot van dit onderzoek).

Het ‘onderaardse woud’ (r. 1) brengt ons in de sprookjeswereld die door de titel beloofd is. Het ‘gespleten’ wordt duidelijk door r. 2. Blauwbaard verschijnt in r. 3-5 als een ruiter die in het woud (van r. 1) op wild jaagt. Dat hij het wild op de hielen zit blijkt uit het loslaten van de honden (r. 5). De intercalatie (r. 3-4) onthult ons ondubbelzinnig wat voor ruiterij Blauwbaard bedrijft: de jachtpartijen die in het sprookje van Charles Perrault genoemd worden zijn hier erotisch bedoeld. Het merkwaardige van deze jacht is, dat de ‘zeven vrouwen’ (r. 2) als paarden (‘op hen te paard’, r. 3) komen opdraven, terwijl ze tevens het gejaagde wild lijken te zijn, waarop de zeven honden losgelaten worden. Deze dubbelzinnigheid wordt later opgelost.

Het blazen op de horen (r. 7) verkondigt aan wie het horen wil de vangst van het wild. Wat er verkondigd wordt, is ‘het hooglied’ (r. 6), een erotisch signaal van de verrukking die de liefde brengt. De jachtbuit, waarop ruiter Blauwbaard aast, lijkt erotisch orgasme te zijn. Zijn ‘zeven honden’ (r. 5), verbeeldingen van zijn mannelijke attributen, zijn losgelaten op zijn ‘zeven vrouwen’ (r. 2), bij wie hij vindt wat hij zoekt, vandaar zijn ‘hooglied’.

De inhoud van strofe 1 is: de sprookjesfiguur Blauwbaard wordt als een merkwaardig soort vrouwenjager voorgesteld. De vrouwen (7 betekent hier zeer veel) fungeren voor Blauwbaard als paarden die bereden moeten worden tijdens de jacht op erotisch genot. Dit paardrijden als verbeelding van erotische ervaringen is voor de lezers van G.K. van het Reve (bv. De taal der liefde) niet onbekend. De inhoud van strofe 2 is: de ruiter Blauwbaard (‘hij’ in r. 6 verwijst naar ‘Blauwbaard’ in r. 3) bereikt het doel van zijn erotische jacht.

Nu de moeilijkste strofe.

Opvallend is de enumeratie in r. 8-10:3 keer 3 zaken: drie onderwerpen, drie plaatsbepalingen en drie bepalingen van omstandigheid. Opvallend is ook het verschil in enumeratie: de onderwerpen worden in aaneenschakelende nevenschikking genoemd, de zes bepalingen in tegenstellende nevenschikking.

De drie onderwerpen omvatten ‘iedereen’ (de eerste, tweede en derde persoon enkelvoud; wat op individualisering duidt), met als beperking:

[p. 170]

iedere man. De of-rangschikking duidt op keuzemogelijkheid voor de mannen. Nu is het niet uitgesloten, dat elk van de drie mannen uit de drie mogelijkheden er steeds één kiest. Maar aangezien de onderwerpen door ‘en’ verbonden zijn aan elkaar (ook via ‘onze’ in r. 12), laat het gedicht voor elk der mannen de keuze geheel open. Toch ga ik straks proberen de drie rijtjes te verdelen; Claus zal toch niet voor niets een zo opvallende driedeling aangebracht hebben.

Onder ‘hij’ moeten we Blauwbaard verstaan, onder ‘ik’ de lyrische ik die in het Blauwbaard-sprookje iets vindt, waarin hij een ‘gij’ (vermoedelijk de lezer-interpretator, tot wie ook de aansporing in r. 6 gericht is) betrekken wil. Dat ‘iets’ is dan een algemeen-mannelijke karaktertrek, die via ‘zoals’ (r. 8) te begrijpen is als het erotische jachtinstinct.

De plaatsbepalingen vertonen overeenkomsten en verschillen. ‘Aquarium’ en ‘cel’ zijn besloten ruimten, die gevangenschap suggereren, ‘bos’ is via ‘woud’ (r. 1) een vrije, ‘open’ ruimte. Via het ‘onderaardse woud’ (r. 1) wordt het aquarium een onderaardse ruimte (een diepzee bijvoorbeeld), cel en bos zijn bovengronds; de cel wordt dan een woudkluis, van een kluizenaar bijvoorbeeld. Ik moet de plaatsbepalingen even met rust laten, omdat ze iets verderop in het gedicht nader bepaald kunnen worden.

Nu komt de opsomming van de middelen, waarmee de mannelijke jagers hun doel bereiken. De ‘paarden’ zijn via ‘te paard’ (r. 3) de bereden vrouwen, de lustobjecten bij wie Blauwbaard zijn doel bereikt. De ‘dode vrouwen’ zijn ‘levenloze’ vrouwen, die hun erotische aantrekkelijkheid verloren hebben. De belangstelling van de jager voor hen is verdwenen, is ‘dood’. De bereden vrouwen zelf zijn voor de jager ‘als dood’. Natuurlijk herinneren wij ons hier Blauwbaard als vrouwenmoordenaar. Tegenover de volwassen vrouwen staan de kinderen, de meisjes: via de enumeratie en het thema van de erotische jacht moeten ‘kinderen’ worden opgevat als meisjes die net (geslachts)rijp geworden zijn en dus als jonge verse paardjes verwelkomd kunnen worden. Ik hoef er niet op te wijzen, dat alle drie vrouwentypen op de sprookjesfiguur Blauwbaard betrokken kunnen worden.

Willen we nu toch relaties leggen tussen de onderdelen van r. 8-10, dan hebben we r. 11 nodig. Daar wordt aangegeven, welke diepere zin aan de jachtlust van de man gegeven kan worden. De mannen van r. 8 ‘vinden een uitweg’, zij het dan niet uit de in r. 9 genoemde ruimten. Integendeel, zij vinden die juist in die ruimten: driemaal wordt ‘in’

[p. 171]

gebruikt in r. 9. Aangezien we met ruimteaanduidingen te maken hebben die deels gevangenschap suggereren, moeten we begrijpen, dat de mannen in een vrijwillige, zelfgekozen (ik denk aan de of-funktie in r. 9) gevangenschap hun doel bereiken. Die ‘gevangenschap’ zie ik als een beperking van leefruimte, niet als een isolering uit de gemeenschap. Het doel, dat ‘hij en ik en gij’ bereiken willen, is ‘een uitweg vinden’. Opvallend is, dat de lyrische ik spreekt van ‘vinden’, niet van ‘zoeken’. Aangezien niet vermeld wordt, waaruit een uitweg gezocht is, slaat het lijdend voorwerp bij ‘vinden’ geheel terug op het meervoudige onderwerp. Ik lees daarom in ‘een uitweg’ een weg ter bevrijding uit eigen isolement, uit existentiële eenzaamheid; vandaar de grammatikale enkelvoudigheid van de gebruikte personen. De bevrijding wordt gevonden bij vrouwen, maar dan wel - zoals in r. 12 duidelijk wordt gemaakt - op een bijzondere wijze.

Nu dan nog de aangekondigde relaties tussen de onderdelen van r. 8-10. ‘Hij’ (Blauwbaard) mag geassocieerd worden met ‘bos’ (via het ‘woud’ uit r. 1) en met ‘paarden’ (via ‘te paard’, r. 3); de lyrische ik met de vrijwillige afzondering in ‘een cel’ (de kluizenaarachtige ik is immers de persoon die aan het Blauwbaard-motief een nieuwe interpretatie geeft) en met de ‘kinderen van dertien jaar’, de jongere vrouwen die het jachtterrein onbevangen betreden en met wie ‘het hooglied’ te zingen is.

De ‘gij’ lijkt me een door de lyrische ik veronderstelde burgermanslezer, die in ‘een aquarium’ woont, een zelfgekozen woning met een doorzonkamer, waarin hij met zijn gezin te kijk zit als een stel vissen in een aquarium. ‘Aquarium’ kan nader worden geïnterpreteerd als flat of eengezinswoning voor de burgerman, een besloten ruimte die als een gevangenis voorgesteld wordt door de lyrische ik met zijn ‘cel’ in het bos of woud. Bij ‘gij’ horen ‘dode vrouwen’, de vrouwen die zich in datzelfde aquarium bevinden en dus niet meer in het jachtbos; ‘dode vrouwen’ zijn ‘uitgebluste’ burgerlijke vrouwen.

Wie deze interpretatie van ‘ik-cel-kinderen’ en ‘gij-aquarium-dode vrouwen’ te gewaagd vindt, moet in andere gedichten van Hugo Claus eens op zoek gaan naar de motieven burgerlijk bestaan, opgeslotenheid in zo'n bestaan, de jeugd die de toekomst heeft, zij het dan niet altijd een rooskleurige. Ik denk bv. aan Dag uit Tancredo infrasonic (1952); zie Gedichten, p. 116. Over de erotiek, de vrouw en de kinderen handelen ook de meeste gedichten uit de bundel waarin dit gedicht Blauwbaard opgenomen is.

[p. 172]

De laatste versregel bevat de bezinning van de lyrische ik op wat ‘hij en ik en gij’ eigenlijk gedaan hebben. ‘Naderhand’ (r. 11) is een tijdsbepaling, die de bezinning plaatst na het vinden van een uitweg en na het blazen van het hooglied, dus na de erotische jachtpartij. ‘Onze handen’ kunnen we begrijpen als het werk van onze handen, dus onze daden. Nu wordt ons duidelijk waarom de dichter ‘vinden’ heeft gebruikt in plaats van ‘zoeken’: het gaat om de feitelijke handelingen, niet om voorbereidende werkzaamheden. De daden zijn inmiddels wel bekend geworden uit het voorafgaande.

Dat de mannen ‘verblind staren’ duidt op een of andere innerlijke crisis. Het ‘staren’ komt bij mij over als een verloren raken in een verkregen inzicht. We kunnen de crisis ‘lijfelijk’ verklaren, en komen dan op verdriet over wat de veroverde vrouwen aangedaan is; de ogen zijn dan door tranen verblind. We kunnen ook denken aan ‘niet meer zien’, dus aan een algehele verwarring, de triestheid ‘post coitum’. Nog dieper - aansluitend op een uitweg vinden uit existentiële nood - denken we aan een radeloosheid die het gevolg is van een jacht-om-dejacht, waarbij de vrouw alleen als lustobject ervaren is, als een middel tot een doel dus, in plaats van als een doel dat met behulp van de erotische jacht bereikt kan worden. De uitweg blijkt dan te voeren naar ‘verblinding’. Met andere woorden, de eenzaamheid van de jager kon niet worden doorbroken. De lyrische ik ervaart dan de nadelen van de onpersoonlijke behandeling die hij de nagejaagde vrouwen gegeven heeft. Hij voelt zich een Blauwbaard, een ‘vrouwenmoordenaar’.

De derde strofe laat zich nu als volgt samenvatten: iedere man jaagt op zijn eigen manier achter vrouwen aan, in de hoop bevrijd te kunnen worden uit de gevangenis van zijn eenzaam bestaan, maar in zijn erotische belustheid komt hij niet tot het inzicht, dat hij middel en doel door elkaar gehaald heeft.

Betrekken we nu de drie strofen op elkaar, dan constateren we de volgende ontwikkeling in dit gedicht: in de eerste strofe wordt Blauwbaard als erotische jager voorgesteld, in de tweede strofe volgt de beloning van zijn jachtpartijen en in de derde strofe wordt deze handelwijze (via ‘zoals’) op persoonlijke wijze (via ‘ik’ en ‘gij’) ervaren als een schijnoplossing voor een zeer belangrijk (mannelijk) bestaansprobleem. Het moordenaarswerk van Blauwbaard kan dan misschien psychologisch als een wanhoopsdaad opgevat worden.

Ik kan de eindconclusie van J.F.P. de Smit en L. Pepplinkhuizen, die een optimistische ‘bevrijding’ in dit gedicht lezen, beslist niet delen.

[p. 173]

Het gedicht eindigt somber. Daar sluit het ongeluksgetal 13 (r. 10) bij aan. De jongere meisjes zullen niet ontkomen aan het lot van de andere vrouwen, met wie zij ‘nevenschikkend verbonden’ zijn; de mannen zijn er trouwens niet beter aan toe, zij staan aan de uitweg verblind te staren. Van een werkelijke ‘bevrijding’ van wat dan ook is geen sprake.

U ziet, lezer, mijn interpretatie wijkt op aardig wat plaatsen af van die van J.F.P. de Smit en L. Pepplinkhuizen. Ik geloof dat ik dichter bij de tekstuele feiten gebleven ben, en de structurele problemen niet uit de weg ben gegaan. Die zijn bij de symbolische analyse van mijn voorgangers wat verwaarloosd. Dat is mijns inziens het grootste potentiële gevaar van hun methode.

Rheden, december 1974.