Forum der Letteren. Jaargang 1971

[p. 53]

Boekbespreking

Studia Neerlandica. Driemaandelijks tijdschrift voor neerlandistiek. Redaktie: W. Blok, W.M.H. Hummelen, A. Kraak, E. Th. G. Nuijtens, A. Sassen, M.C. van den Toorn. Uitgever: Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam. Jaargang 1970, afl. 1-2, resp. 93 en 109 blz.

In ‘Forum der Letteren’ wordt de inhoud van tijdschriften niet vermeld en besproken. Voor de in 1970 verschenen eerste afleveringen van ‘Studia Neerlandica’ moet echter een uitzondering worden gemaakt. Wij leven in een welvaartsstaat, maar de tijdschriften varen daar slecht bij. Het getuigt, ook al is de abonnementsprijs ƒ 60, -, van moed en idealisme, als een uitgever zijn fonds met een tijdschrift voor neerlandistiek belast. Gezien het niveau van de eerste 200 bladzijden is er alle reden, de uitgever, de redaktie en ook de neerlandistiek geluk te wensen. Maar waarom is een latijnse titel gekozen voor iets dat met Latijn nog minder te maken heeft dan het neologisme ‘universalium’ op blz. 82 v. van afl. 2?

Er zijn vier letterkundige en vier taalkundige artikelen; de verdeling over de twee gebieden had niet rechtvaardiger kunnen zijn. W. Blok gaat in zijn ‘Over Hij-, Ik- en, vooral, Jij-romans’ uit van de primaire onderscheiding ‘het verhaal en zijn wereld - de verteller - de lezer’, verfijnt deze in de loop van zijn betoog tot ‘verteller-stem - verteller-samensteller - personage - lezer-actualisator - lezer-interpretator’ en geeft een systematisch overzicht van de relaties die zich tussen de leden van dit vijftal voor de drie soorten verhalen kunnen voordoen. De door hem onderzochte jij-romans zijn: Chantage op het leven van Harry Mulisch, Zelfportret of het galgemaal van Herman Teirlinck en La modification van Michel Butor. Het onderzoek van de laatste voert tot de interessante onderscheiding ‘lezing-herlezing’.

Van dezelfde hand is ‘Onbekende fragmenten uit de nalatenschap van P.C. Boutens’, aanvullingen en correcties op de Verzamelde Lyriek, i-ii (Amsterdam, 1968). Een der (welkome) aanvullingen is ‘Een Weerzien’, waarschijnlijk een van de laatst geschreven ongepubliceerde gedichten (fragmenten). Het vergroot ‘... ons klein en sterfelijk aandeel/Aan der schoonheid onverkort geheel’. De laatste alinea van het artikel begint met: ‘Het Boutens-onderzoek is nog maar pas begonnen. Er is nog heel veel te doen. Vóór alles moet er een lijst van varianten komen en moeten de gedichten zo nauwkeurig mogelijk worden gedateerd.’ Moge het bij het voldoen aan deze eisen niet blijven. De poëzie van Boutens heeft veel verklaring nodig. Wie dit niet gelooft moet maar eens onderzoeken, wat

[p. 54]

studenten in de nederlandse taal- en letterkunde van Sonnet ii terecht brengen of wat zich in hun geest afspeelt als ze lezen (Sonnet xxxviii): ‘... hoe de leeuwrik rukte/Aan 't snijdend snoer haar korten krachteduur’, enz. Hij mag de proef ook nemen met doctorandi en doctores. Zou de verklaring op de datering moeten wachten?

Voor zijn betoog over ‘De principes van Van Eycks literaire kritiek’ gaat H.A. Wage uit van het intrigerende feit, dat zowel Gomperts in zijn oratie als Oversteegen in zijn daartegen gerichte artikel Van Eyck als kroongetuige oproepen. Dit is voor hem aanleiding, diens in verscheidene publikaties niet altijd even duidelijk geformuleerde opvatting(en) te analyseren. Zijn conclusie luidt: Van Eyck sluit in methode nauw bij ‘Merlyn’ aan. ‘Ergocentrisch was de gang die evenwel naar een ander doel moest leiden.’ Dit doel is dan: de dichter. ‘En die is bij Van Eyck méér dan het gedicht.’

Een uitvoerig (geïllustreerd) artikel van W.M.H. Hummelen handelt over ‘Typen van toneelinrichting bij de rederijkers. De opvattingen van Endepols en Kernodle kritisch onderzocht, en geconfronteerd met conclusies op grond van werken van Jacob Duym en Willem van Haecht.’ De auteur hanteert de gegevens met de grootst mogelijke voorzichtigheid. Deze gegevens zijn: de tekst van toneelstukken; de aan de scènes voorafgaande toneelaanwijzingen; in een enkel geval (Duym) een beschrijving van de mise-en-scène buiten het spel om; afbeeldingen van toneelstellages, blijde inkomsten, enz. Voor de spelen van Duym blijken drie typen van toneelinrichting onderscheiden te moeten worden. Het onderzoek voert tot de hypothese: ‘De rederijkers passen hun toneelinrichting in hoge mate aan bij het karakter van het spel, dat moet worden opgevoerd. Hoe abstracter het spel, des te abstracter en eenvoudiger de toneelinrichting.’ Van de onderwerpen die in dit artikel ter sprake komen noem ik nog: de betekenis van toneelaanwijzingen als ‘Millete binnen’, ‘Roma veur’ bij Van Haecht, de vraag naar het ogenblik en de wijze waarop changementen werden aangebracht en de relatie tussen simultaneïteit en successiviteit.

De vier letterkundige bijdragen hebben niets anders met elkaar gemeen dan dat ze ‘letterkundig’ zijn. Maar als men ter typering van de vier taalkundige bijdragen ‘Chomsky’ zegt of ‘linguïstiek en logica’, komt men een heel eind. M.C. van den Toorn schrijft ‘Over de functies van het werkwoord zijn’. Hij komt tot de conclusie, ‘dat de traditionele onderscheiding van zijn in een existentiële, een copulatieve en twee hulpwerkwoordelijke functies door een logische analyse grotendeels bevestigd wordt. Slechts bij de copula maakt de logica meer onderscheidingen dan de grammatica; dat de taalkunde dit heeft nagelaten is verklaarbaar daar de taal geen opvallende middelen ontwikkeld heeft om deze onderscheidingen te honoreren.’ Wat voor Van den Toorn een contrast is tussen logica en grammatica is door anderen beschouwd als een contrast tussen

[p. 55]

de moderne logica (de logistiek) en de vroegere logica, die misleid door gelijkheid van taalvorm geen oog had voor bepaalde logische verschillen (zie b.v. E.W. Beth, Inleiding tot de wijsbegeerte der wiskunde (1940), blz. 83 v.). Komen alle logici wel tot dezelfde onderscheidingen? Waar is intussen de subtiele logische onderscheiding gebleven, die H.J. Pos (Zur Logik der Sprachwissenschaft, blz. 21) reeds een halve eeuw geleden in zinnen met dezelfde taal-vorm heeft aangebracht? Dat grammatici het niet met elkaar eens zijn over de in het artikel genoemde termen ‘lidwoord van categoraliteit, lidwoord van onbepaaldheid, enkelvoud, meervoud’ blijkt als we de daarop betrekking hebbende uitspraken van Van den Toorn vergelijken met die van W.H.M. Mattens (De indifferentialis (1970) blz. 129 vv.). Met de wijze waarop de S. de etymologie van ‘zijn’ in verband brengt met de betekenis van dit verbum in ‘Amsterdam is de hoofdstad van Nederland’ kan ik me niet verenigen. Voorts heb ik me afgevraagd, of naast ‘Alle mensen hebben vaders’ niet ‘Alle mensen hebben een vader’ mogelijk is. Vgl. ‘Alle mensen hebben bloedvaten’/‘Alle mensen hebben hoofden’ met ‘Ieder mens heeft bloedvaten’/‘Ieder mens heeft een hoofd’. Moet een logische analyse die dit verschil verwaarloost niet onvolledig blijven?

In ‘De relevantie van logische operatoren voor de analyse van temporele bepalingen’ legt H.J. Verkuil een aantal relaties tussen velerlei taalverschijnselen, brengt nieuwe onderscheidingen aan en legt deze terminologisch vast. In verband met de temporele bepalingen en in verband met elkaar komen o.a. verba, preposities, substantieven en bij substantieven behorende bepalingen ter sprake. Het is hem o.a. gelukt, de overeenkomsten en de verschillen tussen ‘tijdens’ en ‘gedurende’ te beschrijven. Een van zijn conclusies is, ‘dat de analyse van Den Hertog die leidde tot het opnemen van urenlang en gedurende deze oorlog in één categorie herzien moet worden’. Tot een dergelijke conclusie kan men ook komen (en is men reeds gekomen) op grond van totaal andere gegevens en op grond van een totaal andere redenering.

Uit ‘Passieve zinnen en het geïmpliceerd logisch subject’ van T. Pollmann citeer ik: ‘passieve zinnen kunnen zonder door-bepaling corresponderen met geen enkele actieve zin’. Dit betekent, dat noch ‘Men heeft de melk opgedronken’ noch ‘Iemand heeft de melk opgedronken’ het actieve correlaat is van ‘De melk is opgedronken’. In dergelijke passieve zinnen verwijst het geïmpliceerde subject naar menselijke wezens, maar het is indifferent t.o.v. het grammaticale getal. Teneinde de moeilijkheden te boven te komen, veronderstelt de S. in het lexicon de aanwezigheid van een fonologisch niet gedetermineerd lexicaal element, gesymboliseerd door Ø, dat z.i. waarschijnlijk een pronominale status heeft. Hij vindt het handig, in sommige gevallen voor zinnen als Er wordt gezongen en Er wordt gelachen de volgende notaties te gebruiken: ØzingenØ en Ølachen. Hierin kan ik hem moeilijk volgen.

[p. 56]

Over het getal van ‘men’ verschil ik met hem van mening. Dat in ‘De bomen werden ontworteld’, als men deze zin beoordeelt geheel los van een kontekst, slechts menselijke subjecten in aanmerking komen als aanstichters van de schade, waag ik te betwijfelen.

Formuleringen als ‘De symbolen prep, det en subst duiden abstracte dieptestruktuurelementen aan die zich optioneel kunnen ontwikkelen tot morfologisch gerealiseerde vormen’ (Pollmann, blz. 14) en ‘Op grond van de betekenis van deze zinnen - (61) De dood komt dikwijls onverwacht, (62) Kennis maakt macht, (63) Het leven is een schouwtoneel-zou men vermoeden dat in (61) velen en in (62) en (63) allen subject in de dieptestructuur is geweest, welke constituenten in het transformatie-proces zijn verdwenen’ (Verkuil, blz. 48) bewijzen, dat men uitgaande van de logica in beeldspraak terecht kan komen. Een signifische analyse van dit taalgebruik is misschien niet ongewenst.

Het artikel van R.P. Botha, ‘Methodologische aspecten van de transformationeelgeneratieve fonologie’, een bespreking van The Sound Pattern of English van Chomsky en Halle (1968), kan bezwaarlijk tot de neerlandistiek gerekend worden. Maar dit is niet belangrijk. Ook neerlandici kunnen (en moeten) hun voordeel doen met het scherpzinnige betoog over een aantal fundamentele problemen. Het bestaat uit een oriënterend-verklarend en een kritisch deel. In het laatste wordt o.a. de empirische status van de TG-fonologie aan de orde gesteld. De wijze waarop Chomsky en Halle van historische criteria gebruik maken, geeft de S. de zin in de pen: ‘Het is voor de hand liggend dat historische gegevens, in principe, geen betrouwbare evidentie kunnen zijn voor de controle van de juistheid van beweringen over de mentale structuren van hedendaagse taalgebruikers’. Dat dit, gedurende de laatste halve eeuw in verschillende varianten verkondigde ‘voor-de-hand-liggende’ nog steeds niet is doorgedrongen tot de leiders van een linguïstische school, mag een wonder heten. Interessanter is de vraag naar de ‘realiteit’ van de door hen aan het woord ‘compensatory’ toegekende accentstructuur: 4-1-5-3-(×). Ze beroepen zich daarvoor op ‘phoneticians trained in the same system of conventions’. Botha stelt naar aanleiding hiervan o.a. de vraag, ‘of evidentie die bestaat uit datgene wat geschoolde fonetici “horen” relevant kan zijn voor de toetsing van beweringen over datgene wat de taalkundig ongeschoolde taalgebruiker moet horen, maar waarschijnlijk niet hoort.’ Dit is dan een der door mij bedoelde fundamentele problemen. Ik duid het kort aan als ‘het beroep op de taalgebruiker’. Het is in elk taalwetenschappelijk onderzoek op de een of andere wijze aanwezig, ook al willen we het vaak niet zien.

Mijn oordeel over Studia Neerlandica vat ik samen met behulp van twee latijnse imperatieven: Tolle, lege.

C.F.P. Stutterheim