Forum der Letteren. Jaargang 1970

[p. 141]

Boekbespreking

Jacob Burckhardt. Briefe. Vollständige und kritische Ausgabe mit Benütziuig des handschriftlichen Nachlasses bearbeitet von Max Burckhardt. Band vii: Grosse Galeriereise nach London und Paris 1879; Erholungstour durch Piemont, Ligurien und Toscane nut Rückweg über Bologna und Mailand 1881; Gutachtertätigkeit für Karlsruhe 1880; zweite Auflage des ‘Constantin’; erste Vorboten des Alters - 1879-1881. Schwabe & Co. Verlag, Basel/Stuttgart 1969.

Het zevende deel van de voorbeeldige, door naamgenoot Max verzorgde uitgave der brieven van Jacob Burckhardt bestrijkt, evenals deel ii indertijd, slechts drie jaren maar is in tegenstelling tot dit tweede deel bijna twee maal zo omvangrijk (560 blz., inclusief apparaat). De jaren 1879 t.e.m. 1881 vormen overigens geen begin van een nieuwe levensfase zoals dat wel het geval was met de direct voorafgaande periode (zie mijn bespreking van deel vi der brieven in F.d.L. viii, i, 63-64 - 1967). Leefwijze, habitus, vriendschappen, ideeën blijven ongeveer dezelfde als voorheen en al beginnen de oude-dagkwaaltjes een lichte schaduw vooruit te werpen, Burckhardt is nog in staat zijn naar onze begrippen voor een zestigjarige bijzonder zware onderwijstaak (5 uren college geschiedenis, 3 uren kunstgeschiedenis en nog 4 uren in de hoogste klasse van het zgn. Pädagogium) te volbrengen. Hij is ook nog sterk genoeg tot de in het Duits geheten ‘Galeriereisen’, waarvan die naar Londen in 1879 zo dadelijk wat meer aandacht krijgen zal. Voor de rest speelt Burckhardts leven zich geheel om en nabij Bazel af. Tot voordrachten buiten zijn vaderstad laat hij zich al lang niet meer lokken. Zijn enige ontspanningen zijn: pianospel op zijn ‘Klimperkasten’ in de latere avonduren, wandeltochten in de buurt van Bazel des zondags, soms met een of meer vrienden, en bijeenkomsten met deze meestal veel jongere vrienden een of twee avonden per week in het café geheten: ‘Veltliner Halle’ (vandaar dat de vriendenbent de bijnaam krijgt van ‘Die Halle’). De vriendenband blijkt bestand tegen de vrijwel permanente afwezigheid van een van hen, de architect Max Alioth, die in Parijs werkt, maar dan ook het leeuwedeel van Burckhardts brieven krijgt (35 van de 150), en ook tegen het huwelijk van een ander en nog wel degene die Burckhardt zonder twijfel het naast aan het hart heeft gelegen, Robert Grüninger (‘Grien’, door B. aangesproken als ‘Lieber Grien’ en niet als ‘Lieber Herr und Freund’ zoals de anderen). Grien en Alioth krijgen de kostelijkste brieven, van een speelse eruditie die zeldzaam mag

[p. 142]

heten, en daarbij treft men soms zeer fundamentele uitspraken die Burckhardts smaak en inzicht verraden, als bij voorbeeld:... ‘bei den bedeutesten Malern unserer Zeit werde ich in der Regel ballotirt zwischen Bewunderung fur das Können und Abscheu gegen das wirkliche Machen. Seit Eugène Delacroix muss man bei vielen Malern Frankreichs und auch Europens zuerst eine persönliche Beleidigung des Schönheitssinns einstecken und dann keine Miene verziehen und zum Darstellungstalent das Beste sagen. In dieser Weise affrontirt mich von den grossen Meistern der Vergangenheit Niemand als etwa Rembrandt’ (p. 246). Prachtig is ook de beschrijving van Burckhardts audiëntie bij groothertog Friedrich van Baden, aan wie hij expertisediensten verleende voor de verzameling in het schilderijenmuseum te Karlsruhe: ‘Gestern punct 12 “zur Audienz befohlen”, mit neugekauftem Cylinder und grauen Glacéhandschuhen per Droschke vorgefahren. (...) Ich wartete eine Viertelstunde im Vorsaal - dann kam der Hofmarschall und benachrichtigte mich freundlich, ich würde im Moment vorgelassen werden. Gleich daraufging die Thür wieder auf und Serenissimus erschien und führte mich auf das Huldvollste in einen köstlichen innern Salon; eine 2te Thür war schon offen, er ging hinein und führte auch Es (sc. de groothertogin) herbei und nun folgte eine ¾stundige Conversation à trois und consultirt bin ich worden. Es war die Liebenswürdigkeit selbst, und von Serenissimus bekam ich zuletzt noch die sanftesten Vorwürfe dass ich nicht die nähere Hospitalität angenommen’ (d.w.z. dat B. bedankt had, op het paleis te logeren).

Voor de rest weet Burckhardt, wiens brieven in het algemeen van een opmerkelijk adaptatievermogen aan de geest van de geadresseerde getuigen, zich wonderwel aan de hofstijl aan te passen: zijn brieven aan de groothertog, met name een bedankbrief voor een dure map met reproducties als beloning voor bewezen diensten, ademen een geest van onderdanigheid die bijna Byzantijns aandoet: Burckhardt is er beschaamd onder zo rijkelijk beloond te worden voor zulke onvolmaakte diensten (p. 209). De ware gevoelens komen in een brief aan Alioth uit de mouw (p. 213): men wil geen nieuwe directeur van het museum meer benoemen en zal Burckhardts diensten nog nodig hebben voor een catalogus - vandaar het geschenk. ‘Sie können denken mit welchen tiefen Reverenzen ich geantwortet habe’ voegt B. er aan toe. En zelfs tegenover zijn vriend von Preen, hoge regeringsambtenaar in Badische dienst, laat B. iets van zijn ironie doorschemeren: ‘ein höchst prachtvolles Geschenk; 25 grosse Photographien nach den Hauptbildern der Galerie in wahrhaft monumental prächtiger Mappe <ist> bei mir eingelangt. Sie können denken dass ich umgehend gedankt habe! Meine Leute bestaunen nun das superbe Ding’. Von Preen blijft de correspondent tegenover wie Burckhardt vooral aan zijn politieke gevoelens lucht geeft, gevoelens die nog steeds voortspruiten uit angst voor toe-

[p. 143]

nemende democratisering en socialisering en, op het internationale vlak, voor een dreigend nabij geachte, grote oorlog. De irrationaliteit van Burckhardts overtuigingen vindt bevestiging in duidelijke sporen van antisemitisme, maar gecompliceerd als hij is, gaat dit allerminst met Germanenverheerlijking gepaard.

Interessant is zijn reactie op Engeland, of liever op Londen, waar hij enige weken lang met het notitieboekje in de hand de musea doorloopt om door eigen aanschouwing der kunstwerken zijn kennis levend te houden voor het kunsthistorisch onderwijs, dat hem in deze jaren blijkens de inhoud van zijn brieven nader aan het hart schijnt te liggen dan het historische. Het moderne Londen, metropolis van roet en rook, lijkt geen aanlokkelijk verblijf voor een die de massa en het moderne industrialisme verfoeit, maar het valt wat mee. Zonder er zich echt happy te voelen berust hij in de gedachte dat men verzamelingen als die van de National Galery, het British Museum en het South Kensington Museum alleen kan bezichtigen door voor enige tijd medeburger van 4½ miljoen mensen te worden. Burckhardt doet dit laatste symbolisch door een Engelse bolhoed te kopen (een goedkope, want te Bazel wil hij hem niet dragen). In zijn hotel waarvan leiding en personeel niet-Engels waren, voelt hij zich toch wel op zijn gemak; het is er bovendien niet duur, vertelt de zuinige Zwitser herhaaldelijk. Maar met zijn gebrekkige Engels en mede daardoor zonder die aansluiting aan de bevolking, die hem in de Italiaanse wijnhuizen zo gemakkelijk gelukte, ging de assimilatie toch bijzonder weinig ver. De kunstschatten (ook tot enkele particuliere verzamelingen kreeg hij toegang) zijn echter uniek en de museumdirecties zorgen voortreffelijk. En op Bank holiday wordt Burckhardt vertederd door Engelse kinderen die speelden ‘mitten zwischen Phidias und Poliklet ...Denken Sie einmal: was würde der grosse alte Phidias gesagt haben, wenn man ihn geweissagt hätte: nach 2000 und etlichen Jahren wird ein Gesandter des Staates Thule mit grosser Mühe per fas et nefas von einem scythischen Barbarensultan, der dennzumal über Hellas regieren wird, die Reste deiner Sculpturen erwerben und nach Thule bringen (1811); dann werden Leute derselben Insel, die an und für sich nicht wissen was sie aus deinen Sculpturen machen sollen, dennoch an einem der 4 einzigen Freien Tage im Jahr mit Kind und Kegel kommen und die Kinder werden poltern und toben und dann wird's wieder stille werden bis zum nächsten Bank Holiday’ - (p. 47).

De nieuwste architectuur wekt gemengde, en dus niet alleen negatieve gevoelens: ‘Dem Backstein gewinnt man das Unglaubliche auf bisweilen ganz geniale Weise ab’ (p. 45). Maar huilen moet Burckhardt over het nieuwste utiliteitsproduct dat het gezicht van Londen bedorven heeft: ‘Man hat nämlich eine hohe, infame, gradlinige Gitterbrücke mitten durch den schönsten Hauptaspect gezogen und eine Haupteisenbahn drauf gelegt und einen grässlichen Damenkoffer (den Kopfbahnhof von

[p. 144]

Charing-cross) dran gebaut’ (p. 43). In dit tegelijk aantrekkelijke en afstotende milieu, waar alleen de happy few de vrije tijd hebben tot contemplatie en de rest de business vóór laat gaan, voelt Burckhardt zich toch eigenlijk niet thuis. In Parijs, waarheen hij na Londen nog gaat, reeds veel meer. Maar alleen in Italië, waarheen hij in 1881 nog een keer reist en nu voornamelijk voor ontspanning, kan hij zeggen: ‘die Hauptsache ist, noch in Italien zu sein’. Het zien is blijkbaar niet meer zo belangrijk. ‘Und doch sehne ich mich zugleich sehr nach Hause’, vervolgt de brief (aan ‘Grien’, p. 287), waaruit weer eens te meer die merkwaardige ambivalentie, ook jegens zijn eigen Heimat, blijkt bij een man, die zichzelf wel eens herhaalt maar die de rechtlijnigheid mist waardoor mensen vervelend plegen te worden.

Leiden

Th. J.G. Locher