Forum der Letteren. Jaargang 1968

[p. 257]

Boekbespreking

Helmut Brackert. Beitrdge zur Handschriftenkritik des Nibelungenliedes. Walter de Gruyter & Co., Berlin, z.j.

De ‘Nibelungenforschung’ is gedurende bijna geheel de 19e eeuw bijna geheel beheerst door Karl Lachmann (1793-1851). Wel bestond er, ondanks Goethe's ‘keinen Schuss Pulver werth’, vóór en na 1800 een levendige poëtische belangstelling voor het Nibelungenlied en andere middeleeuwse poëzie, maar voor het wetenschappelijk literatuuronderzoek èn de tekst- en de handschriftenkritiek ligt de primeur, behalve bij Jacob en Wilhelm Grimm, vooral bij Lachmann, zeker niet weinig romantisch geïnteresseerd, maar bovendien geschoold in de toenmalige methoden der klassieke filologie. Zijn opvattingen over het ontstaan van de middeleeuwse heldenepiek, in het voetspoor van F.A. Wolf's Prolegomena ad Homerum, en over de hiërarchie van de klaarblijkelijk belangrijkste handschriften zijn ondanks kritiek vele decennia lang toonaangevend gebleven.^1. Omstreeks de eeuwwisseling is er echter op de beide genoemde gebieden fundamentele kritiek gekomen, die op haar beurt (wederom: met velerei aanvechting) van welhaast kanonieke betekenis is geworden. Andreas Heusler^2., zijnerzijds in het voetspoor van W. P. Ker's Epic and Romance, verving de theorie van het samengroeien van liederen tot een epos door die van het uitdijen van één lied tot een epos (of eposgedeelte), Wilhelm Braune zette het handschriftenonderzoek van onderaf op de helling en verblufte de toenmalige (en toch ook nog de huidige) lezers van zijn eigen, met Hermann Paul uitgegeven tijdschrift ‘Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur’ door zijn omvangrijke publikatie ‘Die Handschriftenverhältnisse des Nibelungenliedes’, 1900, blz. 1-222, waarin het chaotisch lijkend materiaal van de bewaarde (en de niet bewaarde!) Nibelungenhandschriften geleerd en vernuftig werd geëtaleerd en tot een indrukwekkende stamboom ‘aufgearbeitet’. Op dit klassiek geworden en lange tijd onweerlegbaar lijkende werk van W. Braune heeft thans Helmut Brackert in zijn Beitrdge zur Handschriftenkritik des Nibelungenliedes nieuw licht laten schijnen en wel bepaald niet tevergeefs. Men moet de Hamburgse hoogleraar Ulrich Pretzel prijzen omdat hij zijn leerling aan het werk heeft gezet, om het langzaamaan groeiend maar eerst nog slechts impressionistisch en globaal onbehagen te staven, en de leerling zelve vooral omdat hij niet geschroomd heeft, in het kader van zijn filologisch onderzoek de grondslagen van Braune's werkwijze en deze werkwijze zelf onverbiddelijk te kritiseren en zodoende de stamboom omver te halen. Het is op dit algemene facet (men kan niet zeggen: gedeelte, want fundamentele kritiek wordt niet slechts in het eerste en het laatste hoofdstuk van het boek gegeven, maar leidt de auteur bovendien op iedere bladzijde van zijn detailonderzoek), dat wij hier in het bijzonder de aandacht willen vestigen. De minutieus gedokumenteerde tekst te doorworstelen en overwegingen en uitkomsten te verifiëren, moet aan de lezer worden overgelaten.

Wij citeren: ‘Braunes Handschriftenstammbaum beruht entscheidend auf drei Grundvoraussetzungen (...). Zum einen steht für ihn am Anfang der Hss.-Verzweigung ein deutlich erkennbarer Archetypus, der - wenn auch schon im begrenzten Umfange fehlerhaft - das Nibelungenlied repräsentiert (...). Von diesem Archetypus aus - und das ist die zweite Voraussetzung - zweigen sich in lückenloser schriftlicher Tradition die einzelnen Handschriften ab, deren Ver-

1. Zie o.a. H. Sparnaay, Karl Lachmann als Germanist. Bern 1948.

2. Een ‘Übersicht über Andreas Heuslers wissenschaftliches Werk’ nu in: S. Sonderegger, Andreas Heuslaer und di Sprach, Basel 1967.

[p. 258]

wandtschaft daher durch einen “exact durchgeführten” Stammbaum dargestellt werden kann; denn - und damit kommen wir zur dritten Voraussetzung - mit Kontamination zwischen den Hss.-zweigen ist im wesentlichen nicht zu rechnen.

Auf dem Fundament dieser drei Voraussetzungen errichtet Braune das Gebäude seines reich verästelten Stemmas in einem methodischen Vorgehen, das er selbst für objektiv hält und dessen Ergebnis, nämlich die genaue Rekonstruktion der Abstammungs- und Verwandtschaftsverhältnisse “unter substituierung der nötigen zwischenglieder” er für einen “beweis der richtigkeit” seiner Handschriftenbeurteilung ansieht.

In der Schlüssigkeit des Stemmas, das er über der Grundlage seiner dre Prämissen errichten kann, sieht Braune also eine Bestätigung seiner Methode. Diese Bestätigung gibt ihm eine ungewöhnliche, bis in den Wortlaut seiner Formulierungen hinein spürbare Zuversicht, die so überaus verwickelte Überlieferung des Nibelungenliedes entwirren zu können; sie hindert ihn jedoch daran, die Grundvoraussetzungen seines Ansatzes selbst kritisch zu überprüfen. Gerade diese Überprüfung aber wäre nötig gewesen, um die Gefahr eines Zirkelschlusses auszuschließen, in dem Voraussetzungen und Ergebnisse von vornherein aufeinander zugeschnitten sind.

Es wird ihm an keiner Stelle bewußt, daß schon die erwähnte, in der Fehlerhaftigkeit des Archetypus liegende Einschränkung seiner ersten Voraussetzung die vermeintliche Objektivität stark gefährdet. Sind nämlich erst einmal Verderbnisse zugestanden, die dem Anfang der Überlieferung vorangehen, so ist damit zugleich eine Textentwicklung zugegeben, die vor dem aller Textkritik noch erreichbaren Archetypus erfolgt sein muß. Es erhebt sich dann notwendig die Frage nach Art und Umfang dieser Fehlerhaftigkeit.’ (blz. 6-8).

Nog sterker dan de auteur zouden wij willen beklemtonen, dat Braune de gebreken van zijn Archetypus tegelijk toegeeft en bagatelliseert. Van een ‘relativ fehlerfreie’ oertekst te spreken, is een teken niet alleen van zwakte maar ook van wetenschappelijke onbetrouwbaarheid. Vluchtigheid was al eerder als een van de feilen van Braune's filologisch werk aan het licht gekomen - ook Brackert: ‘sorglos’, ‘vorschnell’ -, (zelf)bedrog was er tot nu toe niet bij. Zoals gezegd, Brackert schroomt niet dat te demaskeren.

Er zijn dus feitelijke bezwaren tegen het aannemen van een ‘Archetypus’ tussen het exemplaar van de dichter en de ons nog ten dienste staande handschriften aan te voeren. De auteur had hier steun kunnen vinden bij B.A. van Groningen, Traité d'histoire et de critique des textes grecs,^3. blz. 103 vlgg. en vooral op blz. 110: ‘Les lignes de tradition sont souvent définissables; les archétypes le sont beaucoup plus rarement. Parler d'archétypes (...) revient souvent à forcer la portée des affinités et à simplifier ce qui, en réalité, est un enchevêtrement confus. Pour ma part, je serais assez porté à mettre au ban pour un certain temps le terme d'archétype et me borner, le cas échéant, à parler d'ancêtre commun d'une groupe de manuscrits’. Trouwens, een hoofdje ‘Textkritik’ zou in het overigens gedetailleerde ‘Literaturverzeichnis’ niet misstaan hebben, en daaronder o.a.: de praefatio van Lachmann's editie van Lucretius; Louis Havet, Manuel de critique verbale; A. Dain, Les manuscrits; Pasquali, Storia della tradizone e critica del testo; niet te vergeten S. Timpanaro, La genesi del metodo del Lachmann, dat misschien evenals v. Groningen's monografie te laat verscheen (1963) om nog in Brackert's boek verwerkt te worden.

Maar dan is daar ook nog de hier vitale kwestie van de handschriftencontaminaties, waarvan Paul Maas aan het einde van zijn fefaamde boekje ‘Textkritik’ slechts ten dele terecht schreef: ‘Gegen die Kontamination freilich ist kein Kraut gewachsen’. Ze wordt hier afdoende aangetoond. En tenslotte het begrip van de ‘geschlossene Texttradition’, dat in zekere zin een uitwerking

3. Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel lxx, No. 2. Amsterdam 1963.

[p. 259]

van de term ‘Archetypus’ is, hier nog verhevigd door de volgens Brackert op vrijwel ieder vertakkingspunt van Braune's stamboom aan te nemen inwerking van mondelinge traditie: een in de Nibelungenfilologie algemeen erkende kwestie, waarmee echter bij het handschriftenonderzoek nog nooit rekening was gehouden.

Vooral dit laatste punt verklaart dat Brackert niet zo iets spektakulairs in de plaats van Braune's stamboom kan stellen. De overlevering van het Nibelungenlied is in geen enkele grafische voorstelling uit te beelden. Er is in de chaos enige orde te brengen; op te heffen is hij niet. Een toekomstig uitgever zal zich ‘bescheiden müssen und lediglich den unterschiedlichen Text der verschiedenen Redaktionen gleichmäßig herstellen. Zu fordern wären mit anderen Worten parallele kritische Ausgaben der verschiedenen Redaktionen’. - Braune is onttroond, een weemoedig maar onontkoombaar feit. Zijn reeds begonnen ontmythologisering is door wetenschappelijke analyse voltrokken en daarmee definitief. Misschien zal een latere generatie weer eens bekoord worden door het bouwwerk van 1900. Maar die zal dan blind moeten zijn voor Brackert's argumenten. Voor ons zijn ze overtuigend.

Leiden

J.H. Waszink, C. Soeteman