Forum der Letteren. Jaargang 1963

[p. 228]

Vrouwen en kinderen in Pylos
De interpretatie van de Myceense kleitabletten en haar resultaten

§ 1. Algemene inleiding: de methoden der mycenologie

Nu sinds de eerste publicatie van de ontcijfering van het Lineair B, het artikel van M. Ventris en J. Chadwick in de Journal of Hellenic Studies van 1953,^1. tien jaar zijn verstreken, is het wellicht de moeite waard een voorbeeld te geven van de werkwijze, die men volgt bij de interpretatie van de Myceense kleitabletten, en aan de hand daarvan vast te stellen, in hoeverre linguïsten, philologen en historici gebruik kunnen maken van de resultaten van deze tak van wetenschap.

In het algemeen-oriënterende artikel Huidige stand van de Mycenologie^2. hebben we er reeds op gewezen, dat L.R. Palmer in zijn critiek^3. op het handboek der Mycenologie van Ventris en Chadwick^4. twee methoden tegenover elkaar heeft gesteld: de etymologische en de combinatorischanalytische. De eerstgenoemde houdt in, dat men zoveel mogelijk elk Myceens woord met behulp van het latere Griekse lexicon en de Griekse grammatica tracht te verklaren op basis van de spellingsregels van het Myceense lettergreepschrift; Palmer meent weliswaar, dat het noodzakelijk is geweest haar toe te passen in het stadium der Mycenologie, dat onmiddellijk op de ontcijfering volgde, maar verwijt Ventris en Chadwick, dat zij hiervan in het handboek een te veelvuldig gebruik hebben gemaakt, hetgeen, gezien de polyvalentie der schrifttekens, geleid zou hebben tot talloze onzekere, onwaarschijnlijke en zelfs onhoudbare interpretaties; dikwijls zouden namelijk de met behulp van het lexicon gevonden Griekse woorden onderling onverenigbaar zijn binnen het kader van de tekst. De tweede methode impliceert, dat men globaal de inhoud van de tekst tracht vast te stellen op grond van de ruimtelijke indeling van de tekst op één tablet of in een hele serie tabletten door rekening te houden met de plaatsing van woorden, ideogrammen en cijfers, verder met het verschil in grootte en de wisselende verzorgdheid van het schrift, en tevens op grond van de onderlinge relaties tussen verschillende tabletten of series tabletten, bijv. gemeenschappelijke woordverbindingen. Palmer meent, dat men laatstgenoemde methode zo lang mogelijk dient te volgen en zich eerst daarna mag afvragen, welke Griekse woorden bij de aldus gevonden inhoud passen: alleen de op deze wijze verkregen interpretatie zou wetenschappelijk verantwoord

1. Evidence for Greek dialect in the Mycenaean archives, JHS 73 (1953), 84-103.

2. Forum der Letteren 2 (1961), 65-83, met name p. 76-77.

3. Gnomon 29 (1957), 561-581.

4. Documents in Mycenaean Greek (Cambridge 1956).

[p. 229]

zijn. Daar na zijn voor breder publiek bestemde boek^5. eindelijk ook het al enige jaren aangekondigde werk is verschenen,^6. waarin Palmer zijn interpretaties van de Myceense teksten tegenover die van Ventris en Chadwick stelt, kunnen thans beide werkwijzen vergeleken worden. Men constateert dan, dat in de practijk de verschillen niet essentieel zijn: enerzijds hebben Ventris en Chadwick de combinatorisch-analytische methode ook regelmatig toegepast, maar dan in voortdurende wisselwerking met de etymologische werkwijze, anderzijds acht Palmer de Griekse interpretatie van verscheidene Myceense woorden, soms zelfs van een hele tekst ‘self-evident’ en bewandelt zodoende in werkelijkheid dus de zozeer door hem gelaakte etymologische weg. Bij vergelijking van de concrete resultaten kan men vaststellen, dat Palmer in verscheidene gevallen een acceptabeler interpretatie levert, hetgeen niet verwonderlijk is, wanneer men bedenkt, dat Documents ... drie jaar, Palmer's boek tien jaar na de ontcijfering is uitgekomen; in vele andere gevallen echter hebben de Griekse woorden, die Palmer passend acht bij de a priori vastgestelde globale inhoud, een verwrongen vorm of betekenis en zijn dus onaanvaardbaar: het is blijkbaar onmogelijk de wezenlijke inhoud van een tekst vast te stellen zonder daarbij althans een aantal woorden ‘etymologisch’ (in feite wordt met deze denigrerend gebruikte term ‘linguïstisch’ bedoeld) te interpreteren. Philologen zal deze constatering wel niet verbazen. De conclusie is dus, dat Palmer's schijnbaar exacte methode in de practijk niet rigoureus kan worden toegepast en dat de eclectische methode, gebaseerd op wisselwerking tussen etymologische en combinatorisch-analytische benadering van de teksten, de voorkeur verdient; intuïtie zal, zoals in zovele gebieden der philologie, ook hier een belangrijke rol blijven spelen.

Voordat we er toe overgaan een voorbeeld van de toepassing dezer eclectische methode te geven, moeten eerst nog enkele feiten betreffende het schrift en de taal in herinnering geroepen worden. Het lineair B heeft slechts tekens voor open lettergrepen; in verband hiermee worden vóór medeklinkers en aan het woordeinde niet-occlusieve medeklinkers (ρ, λ, μ, ν, σ) benevens ι in tweeklanken niet uitgedrukt in het schrift; anderzijds worden occlusieven vóór medeklinkers genoteerd met behulp van de eerstvolgende klinker. Tussen ρ en λ wordt geen onderscheid gemaakt, evenmin tussen stemloze en stemhebbende medeklinkers (uitgezonderd δ), tussen niet en wel geaspireerde medeklinkers (ook de later door de spiritus asper genoteerde h wordt niet weergegeven). Tussen ι of υ en volgende klinker wordt doorgaans de phonologisch niet relevante overgangsklank j resp. w genoteerd. Voorbeelden: ko-wa κόρϝᾱ ‘meisje’, ki-ni-di-ja Κνίδιαι ‘Cnidische vrouwen’, pu-ro Πύλοι ‘te Pylos’, si-to-ko-wo σιτοχόϝος lett. ‘graanstorter’. Wat het phonologisch systeem betreft dient eraan herinnerd te worden, dat de ϝ in alle posities nog intact is (bijv. ko-wa κόρϝᾱ) en dat de labiovelaire occlusieven nog

5. Mycenaeans and Minoans: Aegean prehistory in the light of the linear B tablets (London 1961).

6. The interpretation of Mycenaean Greek texts (Oxford 1963).

[p. 230]

niet met de dentale of labiale zijn samengevallen (bijv. o-pi-ro-qo ὀπίλοικ^wοι, Attisch ἐπίλοιποι ‘overigen’, cf. Latijn linquō, Gothisch leihwan). De Griekse contracties hebben nog niet plaats gehad (bijv. gen. plur. ki-ni-di-ja-o Κνιδιᾱ́ων; cf. -ᾱ́ων bij Homerus). Voorts bedenke men, dat het Myceense dialect de ᾱ bewaard heeft, die in het Ionisch-Attisch η geworden is (ko-wa κόρϝᾱ, Ion. κούρη, Att. κόρη).

§ 2. De series Aa, Ab, Ad te Pylos: de eerste problemen

Een drietal series tabletten uit Pylos, waar vrouwen en kinderen gecatalogiseerd worden, kunnen als object dienen voor onze interpretatie^7.; ze hebben alle de vorm van een palmblad en bevatten in principe elk één regel tekst. Voorbeelden^8.:

Aa 792
ki-ni-di-ja mulier 21 ko-wa 12 ko-wo 10 da 1 ta 1
Ab 189	frumentum 6 ms 7 ta da
pu-ro ki-ni-di-ja mulier 20 ko-wa 10 ko-wo 10 ni 6 ms 7
Ad 683
pu-ro ki-ni-di-ja-o ko-wo vir 5 ko-wo 4

De verdeling der Myceense tabletten in series berust op de ideogrammen, die erop voorkomen. De teksten zijn immers in hoofdzaak lijsten van personen, dieren en goederen, die door een ideogram, d.w.z. een min of meer gestyleerde tekening worden aangeduid, waarop dan het cijfer volgt, terwijl de mededeling in lettergreepschrift hierbij de nodige toelichting geeft. In de transcriptie geeft men de ideogrammen zo mogelijk met in klein kapitaal geschreven woorden in het Latijn of een moderne taal weer. De met A aangeduide series bevatten de ideogrammen voor ‘man’ of ‘vrouw’. De onderverdeling berust op de verder in de tekst voorkomende ideogrammen of woorden. Zo worden in de serie Aa op elk tablet vrouwen, meisjes en jongens geteld: ko-wa κόρϝᾱ ‘meisje’, ko-wo κόρϝος ‘jongen’ (Att. κόρος, Ion. κοῦρος)^9.. In de serie Ab worden dezelfde categorieën gevonden; daarna heeft de klerk het tablet door een lijn in tweeën verdeeld om erboven een hoeveelheid graan,^10. wellicht tarwe, te vermelden en eronder dezelfde hoeveelheid van een materie, die door het als ideogram gebruikte lettergreepteken ni wordt aangeduid, vermoedelijk vijgen.^11. In de serie Ad vindt men het ideogram vir en ko-wo ‘jongen’. Volgens Bennett^12. zijn de series Ab en Ad elk door één klerk geschreven (resp. hand 21 en 23), terwijl in de serie Aa twee handschriften onderscheiden kunnen worden, één voor de tabletten met inventarisnummer beneden 100 (hand 4) en één voor de hogere nummers (hand 1). In totaal zijn 47 Aa-, 47 Ab- en 41 Ad-tabletten (of althans fragmenten) gevonden; 22 onder deze 135 tabletten zijn zo fragmentarisch, dat slechts enkele ideogrammen en cijfers gelezen kunnen worden.

7. Tekst in facsimile in The Pylos tablets 1939/54, ed. E.L. Bennett (Princeton 1955), cf. ook M. Lang, The palace of Nestor, Excavations of 1958, Texts, American Journal of Archaeology 63 (1959), 128-137. Tekst in Latijnse transcriptie in Inscriptiones Pyliae ad Mycenaeam aetatem pertinentes, ed. C. Gallavotti et A. Sacconi (Rome 1961). Interpretatie: T.B.L. Webster, Pylos Aa, Ab tablets, Bull. Inst. Class. Stud. London 1 (1954), 11 sqq.; M. Ventris en J. Chadwick, Documents ..., 155-162; E.L. Bennett, Correspondances entre les textes des tablettes pyliennes des séries Aa, Ab et Ad, in Etudes Mycéniennes (Paris 1956), 121-136; F.J. Tritsch The women of Pylos, in Minoica, Festschr. Sundwall (Berlin 1958); L.R. Palmer, Methodology in linear B interpretations, Die Sprache 5 (1959), 137-142; Id., Linear B texts of economic interest, Serta Philologica Aenipontana 1961, 1-12; Id., Interpretation ..., 113-124.

8. Het getal achter de serie-aanduiding is het inventarisnummer van het tablet. Als het tegendeel niet duidelijk blijkt, komen de geciteerde tabletten uit Pylos; overigens worden voor Pylos, Cnossos en Mycene de afkortingen PY, CN en MY gebruikt.

9. Gewoonlijk wordt ko-wo overeenkomstig het getal als plur. κόρϝοι, du. κόρϝω, of sing. κόρϝος geïnterpreteerd; het is echter ook denkbaar, dat ko-wo in principe in deze teksten steeds als enkelvoudsvorm moet worden opgevat, daar het op een lijn staat met mulier en dus practisch als ideogram fungeert: als zodanig behoeft het geen numerusaanduiding te bevatten. De Myceense spelling maakt het onmogelijk deze vraag te beslissen. Hetzelfde geldt voor ko-wa; als de numerusaanduiding wel aanwezig is, moet het gelezen worden als plur. κόρϝαι, du. κόρϝαι of κόρϝᾱ, sing. κόρϝᾱ. Op zichzelf zou het krachtens de spellingsregels mogelijk zijn in de plur. de oudere nominale uitgangen -os en -ās aan te nemen, die in het Oudindisch, het Oskisch-Umbrisch en het Germaans, afgezien van klankveranderingen, gehandhaafd zijn, terwijl in het Grieks evenals in het Latijn -ōs naderhand is vervangen door de pronominale uitgang -οι, waarna naar analogie daarvan -ās is vervangen door -αι. In het Myceens echter waren deze nieuwe uitgangen reeds ingevoerd blijkens vormen als ze-pu₂-ra₃ Ζεφυραί en ku-te-ra₃ Κυθηραί (vermoedelijk ethnica; PY Aa 61 en 506), daar het teken ra₃ in de practijk altijd voor ραι of λαι gebruikt wordt (bv. e-ra₃ -wo ἔλαιϝον ‘olijfolie’). Genoemde substitutie had bij de a-stammen tot gevolg, dat de oude dualisuitgang -αι met de pluralisuitgang samenviel; in het Myceens is daarom in de dualis der feminina -αι door -ω, de uitgang der o-stammen, vervangen (bijv. to-pe-zo τορπέζω ‘twee tafels’); nog later heeft althans het Attisch dit -ω, dat als pronominale uitgang gehandhaafd bleef (fem. τώ e.d.), bij de nomina vervangen door -ᾱ, en wel door analogiewerking (-οι : -ω = -αι : -ᾱ). Als ko-wa bij het cijfer 2 dus een dualisvorm voorstelt, zijn twee verklaringen in principe mogelijk: het Myc. heeft de oudere dualisvorm κόρϝαι ‘meisjes’ gehandhaafd om verwarring met κόρϝω ‘jongens’ te vermijden, òf het heeft met hetzelfde doel reeds de jongere dualisvorm κόρϝᾱ gecreëerd (cf. Lat. dat. abl. plur. deābus, fīliābus ‘godinnen’, ‘dochters’ tegenover deīs, fīliīs ‘goden’, ‘zoons’). - Cf. M. Lejeune, Observations sur le nombre duel, Rev. de Philol. 32 (1958), 205-217.

10. De interpretatie van het ideogram frumentum wordt bevestigd door een in 1958 in Mycene gevonden tablet (Au 658: The Mycenae tablets III, ed. J. Chadwick, Philadelphia 1963), waar het woord si-to σῖτος ‘graan’ aan het ideogram voorafgaat.

11. Aan het als ideogram gebruikte ni gaat in CN F 841 het woord su-za σῦσσα < *sūkya (de y i.p.v. de te verwachten i is moeilijk te verklaren), cf. Att. σῦκα ‘vijgen’ vooraf. Aan hetzelfde, doch aan de onderzijde van een driehoekje (de stronk) voorziene ideogram gaat in CN Gv 862 en 864 eveneens su-za vooraf, dat hier opgevat kan worden als σῦσσαι < *sūkyai ‘vijgebomen’, cf. Aeolisch σῡκίαι. Dit schriftteken gaat via het lineair A terug op een Cretensische hiëroglyph voor ‘vijgeboom’; daar de lettergreepwaarde ni wel volgens het acrophonisch principe uit een woord van een Vóórgriekse taal op Creta zal zijn afgeleid, is het verleidelijk verband te leggen met de bij Athenaeus (3, 76 e) overgeleverde Cretensische glosse νικύλεον ‘vijg’. Cf. G. Neumann, Zur Sprache der kretischen Linearschrift A, Glotta 36 (1957), 156-158; cf. ook For. d. Lett. 2 (1961), 66 en 70.

12. Tentative identification of the hands of the scribes of the Pylos tablets, Athenaeum 46 (1958), 328-333, waarbij Nestor, Mycenaean bibliography, 55-60. In totaal onderscheidt Bennett in Pylos meer dan 16 schrijvershanden.

[p. 231]

Aan de hand van de drie hierboven gegeven tabletten zullen nu eerst de primaire problemen besproken worden, te beginnen met Ab 189. Het eerste woord is een plaatsnaam, en wel pu-ro nom. Πύλος of loc. Πύλοι: de spellingsregels maken het onmogelijk uit te maken, of hier de neutrale rubriek-nominativus of de locativus gelezen moet worden^13.. Het feit, dat Pylos in de door ons bestudeerde series verreweg de belangrijkste plaatsnaam is, bevestigt mede de thans vrijwel algemeen aanvaarde opvatting, dat het vanaf 1939 door Blegen opgegraven paleis werkelijk het centrum van het door Homerus bezongen Pylische rijk in de Myceense tijd is geweest; vroeger heeft men Nestors paleis dikwijls veel noordelijker willen zoeken.^14. Het onmiddellijk aan mulier voorafgaande woord kan doorgaans morphologisch als vrouwelijk nomen in de nom. plur. worden opgevat en is dus naar alle waarschijnlijkheid de groepsaanduiding der op het tablet vermelde vrouwen. In Ab 189 kan ki-ni-di-ja als het ethnicon Κνίδιαι gelezen worden; het is echter de vraag, of dit betrekking heeft op het in het eerste millennium v. Chr. bekende Cnidos aan de Zuidwestkust van Klein-Azië, of op een andere plaats van die naam meer in de buurt van Pylos; het woord Κνίδος is niet verklaarbaar in het kader van het Indo-europese taalsysteem van het Grieks en dergelijke geographische namen vindt men dikwijls verspreid in de landen rondom de Aegeïsche Zee.

Vervolgens moeten de hoeveelheden tarwe en vijgen bestudeerd worden. Met ms (mensura sicca) is hier het teken voor de op één na grootste inhoudsmaat voor droge artikelen getranscribeerd; de grootste inhoudsmaat, die ms 10 bevat, wordt niet door een afzonderlijk teken weergegeven, maar is in de ideogrammen voor ‘graan’, ‘vijgen’ e.d. inbegrepen, wanneer er onmiddellijk een cijfer op volgt; frumentum 6 ms 7 komt dus overeen met 67 ms-maten tarwe. Palmer heeft op vernuftige wijze de relatie tussen de aantallen personen en de hoeveelheden tarwe en vijgen ontdekt: voor elke vrouw wordt ms 2, voor elk kind (meisje of jongen) ms 1 berekend, terwijl voor de vóór Palmer's vondst onverklaarbare, door de lettergreeptekens ta en da weergegeven ideogrammen resp. ms 2 en ms 5 wordt gecalculeerd^15.; in Ab 189 is de berekening dus als volgt: 20×2+10+10+2+5=67. Vermoedelijk gaat het derhalve om voedselrantsoenen. Palmer concludeert, dat ta ook een vrouw voorstelt, die wellicht met het toezicht over de groep belast was, en dat da dan een man met een soortgelijke functie vertegenwoordigt. Misschien kunnen ta en da als afkortingen van ταμίᾱ ‘huishoudster’ en δάμαρ ‘intendant’ beschouwd worden; het woord δάμαρ komt inderdaad in het Myceens voor als aanduiding voor mannelijke functionarissen, vooral in samenstellingen, terwijl het in het Grieks vanaf Homerus altijd de betekenis ‘echtgenote’ heeft^16.: de grondbetekenis is vermoedelijk ‘huishoudster, huisvrouw’ (cf. δόμος, δῶμα ‘huis’) en een dergelijke term kan in het Myceens zowel voor een hooggeplaatste

13. De meeste plaatsnamen in deze series zijn o- of a-stammen, zodat de spelling geen onderscheid maakt tussen nom. -ος, -ᾱ en loc. -οι, -ᾳ. Wanneer e-pi-ko-e, ke-e en pi-we-re terecht als locativi en po-to-ro-wa-pi als instrumentalis plur. met locativusfunctie geïnterpreteerd zijn, is de loc. iets waarschijnlijker.

14. Aldus nog S. Marinatos, Problemi omerici e preomerici in Pilo, Parola del Passato 16 (1961), 219-232.

15. Hierdoor is de veel ingewikkelder berekening, die M. Lejeune bedacht heeft, onjuist gebleken: Comptabilité de Pylos: un barème dégressif de rations alimentaires, Rev. des Et. Anciennes 61 (1959), 5-14.

16. M. Lejeune, Mycénien da-ma/du-ma ‘intendant’, in Mémoires de philologie mycénienne (Paris 1958), 187-201. De nevenvorm du-ma δύμαρ, plur. du-ma-te δύμαρτες doet vermoeden, dat de moeilijk te verklaren klinker tussen δ en μ een anaptyctische vocaal is.

[p. 232]

‘major domus’^17. als voor een opzichter over een groep vrouwen in het paleis gebruikt zijn.

Palmer komt uitgaande van deze becijfering tot interessante conclusies. Naast de inhoudsmaat ms vinden we nl. twee kleinere maten, die met m^a en m^b getranscribeerd kunnen worden, en wel als volgt: ms 1 = m^a 6 en m^a 1 = m^b 4. Wanneer nu de portie van de da in de Abtabletten, groot ms 5 = m^a 30 als normaal maandrantsoen^18. voor een man wordt opgevat, is het dagrantsoen m^a1. Nu bedraagt in het eerste mill. de dagelijkse portie tarwe voor een man dikwijls één χοῖνιξ, dat is ongeveer één liter. De χοῖνιξ bevat 4 κοτύλαι lett. ‘koppen’. Het is dus zeer verleidelijk om m^a als χοῖνιξ op te vatten en m^b als κοτύλη, temeer omdat het schriftteken m^b een kop voorstelt. De verhouding tussen de rantsoenen voor man, vrouw en kind (5:2:1) doet ons vreemd aan, hoewel Palmer hiervoor in het oude Nabije Oosten parallellen vindt. Chadwick^19. stelt vast, dat in andere gevallen mannen en vrouwen of mannen en jongens evenveel voedsel ontvangen, en meent, dat de kinderen onder Palmer's regime zouden verhongeren. Hij en Ventris hebben de maten tweemaal zo groot gerekend (dus m^a=2 liter, enz.) om in de Ab-tabletten acceptabele rantsoenen te krijgen. Nu is het wel denkbaar, dat de Myceense χοῖνιξ groter is geweest dan bijv. de Attische, want ook in klassieke tijd vindt men dikwijls aanzienlijke verschillen tussen de gelijknamige maten en gewichten in de diverse Griekse staten. Toch is het niet nodig om hem ten behoeve van de rantsoenen in de Ab-serie veel groter te achten dan Palmer doet; het is immers niet bekend, of wellicht behalve tarwe en vijgen nog ander voedsel werd verstrekt, terwijl het bovendien mogelijk is, dat het hier om noodrantsoenen gaat, gezien de militaire bedreiging, waaraan Pylos blootgesteld was. Men weet, dat het paleis in hetzelfde jaar nog is verwoest; hieraan is immers het behoud van de voorlopige boekhouding op de niet duurzaam bedoelde kleitabletten te danken, daar deze door de paleisbrand zijn hardgebakken.^20.

Vervolgens zal het door hand 1 geschreven tablet Aa 792 besproken worden. De vrouwen worden hier ook als ki-ni-di-ja beschreven en de aantallen vrouwen, meisjes en jongens zijn ongeveer gelijk aan die van Ab 189; daar bijna steeds de Aa-tabletten van hand 1 en de Ab-tabletten op deze wijze onderling corresponderen, moet men aannemen, dat hier dezelfde groepen vrouwen en kinderen beschreven worden, doch bij verschillende gelegenheden. De doorgaans kleine getalverschillen kunnen het gevolg zijn van sterfte, geboorte, overgang van de meisjes tot de vrouwen of overplaatsing naar een andere groep. Geen der Abtabletten blijkt met een Aa-tablet van hand 4 te corresponderen. Voorts valt het op, dat in de Aa-tabletten van hand 1 de plaatsnaam pu-ro is weggelaten; de andere plaatsnamen, die slechts één- of tweemaal binnen de serie voorkomen, worden wel geschreven, zodat verwarring is uit-

17. Palmer, Interpretation ..., p. 89.

18. Daar in de paleiseconomie aan het personeel gewoonlijk een hoeveelheid voedsel of ruw materiaal ter bewerking voor een maand tegelijk gegeven werd, speelt het verhoudingsgetal 30 een belangrijke rol; zo is ook het talent, weergegeven door het weegschaalteken (ongeveer 30 KG) verdeeld in 30 kleinere gewichtseenheden. Het in Mesopotamië heersende sexagesimale talstelsel staat hiermee in verband.

19. Burocrazia di uno stato miceneo, Riv. di Filologia 40 (1962), 337-358; zie p. 346-347.

20. For. d. Lett. 2 (1961), 71.

[p. 233]

gesloten. Klerk 1 gaat dus even economisch te werk als iemand, die in een adreslijst van Amsterdamse studenten ‘Amsterdam’ weglaat en alleen andere woonplaatsen vermeldt. Slechts op Aa 1180 is pu-ro achteraf boven de tekst toegevoegd. Tenslotte wordt in de Aa-tabletten aan de ideogrammen da en ta steeds het cijfer 1 toegevoegd en is de volgorde constant, terwijl in de serie Ab soms da ta, soms ta da (steeds zonder cijfer) gevonden wordt.

In de Ad-tabletten treft men gewoonlijk dezelfde combinaties van geographische namen en groepsaanduidingen van vrouwen aan als in de Ab- en de Aa-tabletten (van beide handen); ook hier is dus sprake van dezelfde groepen vrouwen. Deze groepsaanduidingen staan nu echter in de genitivus en worden gevolgd door ko-wo: in Ad 683 ki-ni-di-ja-o ko-wo Κνιδιᾱ́ων κόρϝοι ‘jongens der Cnidische vrouwen’. Als men zich afvraagt, wat precies de relatie tussen ko-wo en de vrouwen is, denkt men allicht aan de speciale betekenis ‘zoon’, die κοῦρος ook later heeft. Het ligt dan voor de hand om ook in de Aa- en de Ab-tabletten de vrouwen op te vatten als moeders der geregistreerde kinderen. Het is natuurlijk mogelijk, dat in feite ook andere kinderen om practische redenen bij bepaalde groepen vrouwen werden ingedeeld.

Op deze genitiefverbinding volgen dan in de Ad-tabletten doorgaans het ideogram voor ‘man’ en het woord ko-wo, elk gevolgd door een cijfer; het woord ko-wo moet hier natuurlijk een specialere betekenis hebben dan in de genitiefverbinding. Op het eerste gezicht is men geneigd te denken, dat de zoons der vrouwen hier in volwassen mannen en jongens verdeeld worden. Het wekt echter bevreemding, dat de moeders het criterium vormen voor de indeling der volwassen mannen; hoewel in de Minoïsche cultuur op Creta veel sporen van matriarchale instellingen gevonden worden, is dit in de Myceense beschaving niet het geval, afgezien van feiten der sterk onder Minoïsche invloed staande religie. Terecht heeft Lejeune dan ook ter verklaring tabletten uit Cnossos aangehaald, bijv. Ak 824, met de volgende tekst:^21.

a-pi-qo-i-ta/do-e-ra mulier 32	ko-wa me-zo-e 5 ko-wa me-wi-jo-e 5
	ko-wo me-wi-jo-e 4

Hier worden ook vrouwen, meisjes en jongens geteld, maar de kinderen worden in twee leeftijdsgroepen verdeeld: κόρϝαι μέζοες ‘grotere meisjes’, κόρϝαι μειϝίοες ‘kleinere meisjes’, enz.^22. Interessant is voorts, dat de vrouwen als do-e-ra δοέλαι ‘slavinnen’ (Att. δοῦλαι) worden aangeduid,^23. al weet men natuurlijk niet, wat precies de status der Myceense δόελοι en δοέλαι is geweest.^24. A priori is het niet onwaarschijnlijk, dat ook de vrouwen in de door ons behandelde drie series van Pylos δοέλαι waren, al vindt men de term zelf niet in de tabletten: het was wellicht overbodig dit feit expliciet te vermelden, of het woord bevond zich op de label, die aan de gebundelde serie of aan de doos, waarin ze was opgeborgen, bevestigd zat. Vermoedelijk gaat het dan op de tabletten be-

21. De schuine streep in de transcriptie geeft aan, dat het voorafgaande woord met grotere tekens is geschreven.

22. De vorm μέζοες (waarbij ζ in het Myc. nog als dz werd uitgesproken, dat eerst in het eerste mill. v. C. tot zd is geworden) is ontstaan uit *meg-yos-es en bevat het oude comparatiefsuffix -yos- (cf. Att. μείζους naast μείζονες); μειϝίοες komt overeen met Att. μείονες, terwijl de stam μειϝ- teruggevonden wordt in μινύ-θω ‘verminderen’ (mi-n-u-: nulphase met nasaal infix volgens het type λείπ-ω : λιμπ-άνω): cf. P. Chantraine, Rev. de Philol. 29 (1955), 19.

23. Dat δοῦλος op contractie berust, heeft men nooit voor de ontcijfering van het lineair B vermoed. De Homerische uitdrukking δούλιον ἦμαρ ‘dag waarop men slaaf wordt’ kan om metrische redenen niet in de plaats zijn gekomen van een ouder δοέλιον ἆμαρ en blijkt dus eerst later gemaakt te zijn als tegendeel van ἐλεύθερον ἦμαρ ‘dag waarop men vrij wordt’; cf. R.A. Santiago, Observaciones sobre algunos usos formularios de ἦμαρ en Homero, Emerita 30 (1962), 139-150.

24. M. Lejeune, Textes mycéniens relatifs aux esclaves, Historia 8 (1959), 129-144. - Het voorkomen van slaven in de Myceense teksten is de geleerden in de communistische landen uiteraard niet ontgaan en heeft aldaar aanleiding tot diverse publicaties gegeven.

[p. 234]

treffende Pylos om paleispersoneel. In het geciteerde CN Ak 824 wordt a-pi-qo-i-ta Ἀμφιχ^wοίτᾱς^25. meestal als de eigenaar der slavinnen opgevat; misschien is het echter beter in hem de opzichter te zien, die op de andere Ak-tabletten in Cnossos slechts door da wordt aangeduid.^26.

Het is dus aantrekkelijk om in de Ad-tabletten van Pylos vir de speciale betekenis ‘bijna volwassen jongens’ te geven en het daarop volgende ko-wo op te vatten als aanduiding van iets jongere jongens. De klerk behoefde uiteraard niet op elk der ± 50 Ad-tabletten een expliciete omschrijving van beide leeftijdscategorieën te geven, daar hij de preciese functie van vir en ko-wo binnen deze serie kende. Wanneer men de cijfers van alle Ad-tabletten overziet, blijkt noch het totale aantal jongens (vir plus ko-wo) noch dat der jongeren (ko-wo) precies of ongeveer gelijk te zijn aan het aantal ko-wo op de corresponderende Aa- en Ab-tabletten. Wellicht vormen de ko-wo in de series Aa en Ab weer een andere, vermoedelijk jeugdiger leeftijdsgroep. Onwillekeurig denkt men aan de uit het eerste mill. v. Chr. bekende indeling in Sparta, waar zelfs elke jaargroep door een speciale term (πρᾱτο-πάμπαιδες e.d.) werd aangeduid.

Wanneer aangenomen wordt, dat de vrouwen slavinnen zijn, kan een ethnicon als ki-ni-di-ja in principe inhouden, dat ze te Cnidos waren buitgemaakt; in dat geval is het bijna te verleidelijk om niet te denken aan Homerus' gedichten: blijkens de Ilias waren ook de Pyliërs onder Nestor met vijandige bedoelingen aan de Westkust van Klein-Azië doorgedrongen en de Odyssee leert ons, dat na de inneming van een stad de mannen gedood, doch de vrouwen en kinderen in slavernij werden meegevoerd. Dit zou dan kunnen verklaren, waarom de mannen van deze vrouwen in de tabletten niet lijken voor te komen. Het is echter minstens zo waarschijnlijk, dat de mannen buiten het paleis werkzaam waren, bv. als herders bij de kudden of bij de bouwbedrijvigheid, of dat ze in verband met het oorlogsgevaar waren ingeschakeld bij de verdediging: diverse tabletten betreffende dergelijke bezigheden zijn gevonden. Het oorlogsgevaar kan tevens de aanleiding geweest zijn voor het opstellen van de Ad-tabletten. Misschien zijn de bijna volwassen en de iets jongere jongens geregistreerd met het oog op vervanging van de volwassen mannen in hun gewone werkzaamheden of zelfs om hen in de krijgsdienst bij te staan. Verder moet men bedenken, dat een ethnicon als ki-ni-di-ja niet van toepassing behoeft te zijn geweest op elke vrouw afzonderlijk van de groep; het is zelfs mogelijk, dat deze benaming de jaren door in stand is gehouden voor een bepaalde ploeg van het personeel, terwijl in feite door sterfte en mutaties nauwelijks nog Cnidische vrouwen aanwezig waren. Als parallel voor een dergelijk taalgebruik kunnen de benamingen der Romeinse legioenen in de keizertijd aangevoerd worden; zo was de legio IV Macedonica vermoedelijk door Brutus in Macedonië gevormd (slag bij Philippi, 42 v. C.), doch werd door

25. In het Ion. Att. zou de naam *Ἀμφιφοίτης luiden; cf. ook Πολυφοίτᾱς; het tweede lid kan inderdaad met φοῖτος ‘herhaalde gang’ samenhangen (van een verloren gegane stam *g^whei-, cf. κοῖτος : κεῖμαι), als de φ hier op een labiovelair teruggaat.

26. Ook in CN Ak 615 komt wel een persoonsnaam (a-no-qo-ta e.g. Ἀνοχ^wοίτᾱς) voor, terwijl da en ta ontbreken.

[p. 235]

Augustus naar Spanje gezonden en later door Claudius naar Germanië, waar zij zich in het driekeizerjaar (69 n. C.) nog steeds onder deze benaming bevond.^27.

27. Daremberg-Saglio, Dict. des antiquités, s.v. legio.

§ 3. Enkele Aa-, Ab- en Ad-tabletten en hun problemen

In detail zullen nog een aantal dezer tabletten besproken worden:

Aa 783
re-wo-to-ro-ko-wo mulier 38 ko-wa 13 ko-wo 15 da 1 ta 1
Ab 553	frumentum 11 ms 1 da ta
pu-ro re-wo-to-ro-ko-wo 37 ko-wa 13 ko-wo 15 ni 11 ms 1
Ad 676
pu-ro re-wo-to-ro-ko-wo ko-wo vir 22 ko-wo 11

In Aa 783 heeft klerk 1 zoals gewoonlijk pu-ro weggelaten. De groepsaanduiding der vrouwen is dit keer geen ethnicon, maar heeft betrekking op werkzaamheden: re-wo-to-ro-ko-wo λεϝοτροχόϝοι ‘badwatergietsters’. De Homerische vorm hiervoor luidt λοετροχόος (υ 297). Het eerste lid is de stam van het substantief * λεϝοτρόν, Hom. λοετρόν ‘badwater’, afgeleid van een verbale stam, waarvan de aoristus bij Hom. ἐλόεσσα ‘baden’ luidt; al vóór de ontcijfering van het lineair B evenwel had M. Ruipérez^28. verondersteld, dat vormen als aor. ἐστόρεσα ‘spreiden’ teruggingen op ouder *ἐστέροσα. De verklaring van re-wo-to-ro-wordt bevestigd door PY Tn 996; het eerste ideogram van dit tablet stelt een badkuip voor, terwijl het eerste leesbare woord re-wo-te-re-jo λεϝότρεyος, afgeleid van * λεϝοτρόν, luidt.^29. Het aantal vrouwen is vrij groot, maar verklaarbaar, als aangenomen wordt, dat ze belast waren met de watervoorziening van het gehele paleiscomplex te Pylos met zijn talrijk personeel. Het tweede lid der samenstelling is afgeleid van χέ(ϝ)ω ‘gieten’ en wordt vermoedelijk ook gevonden in si-to-ko-wo σιτοχόϝος lett. ‘graanstorter’ (PY An 292).

Palmer, blijkbaar afgeschrikt door het grote aantal der badwatergietsters, wil zich hieraan onttrekken door re-wo-to-ro-ko-wo als plaatsnaam op te vatten; hij haalt ter vergelijking namen als Aix, Bath aan, maar vergeet, dat deze de betekenis ‘waters, baden’, niet ‘badwatergietsters’ hebben. Zijn opvatting houdt in, dat re-wo-to-ro-ko-wo een nadere plaatsaanduiding is binnen het betrekkelijk grote gebied van pu-ro. Op zichzelf is dit mogelijk; in de door ons bestudeerde series vindt men op deze wijze pu-ro ke-re-za, waarvoor klerk 1 zijn gewoonte getrouw alleen ke-re-za schrijft (cf. verbindingen als ‘Amsterdam-Buitenveldert’). Als men echter alle feiten overziet, blijkt Palmer zijn combinatorisch-analytische methode niet volledig te hebben toegepast; de tabletten met (pu-ro) ke-re-za (Aa 807, Ab 586, Ad 686; Aa 762, Ab 217, Ad 318) bevatten nl. tevens een groepsaanduiding der vrouwen, terwijl die volgens Palmer's interpretatie op de tabletten met re-wo-to-ro-ko-wo zou ontbreken. Nu wijst hij er wel op, dat op de tabletten met de plaatsnaam

28. Problemas de morfologia verbal relacionados con la representación en griego de las raices disilábicas set, Emerita 18 (1950), 386-407. Deze tweelettergrepige verbaalstammen kunnen goed verklaard worden met de laryngaaltheorie; zoals men naast κρᾱτήρ ‘mengvat’ e.d. de aor. ἐ-κέρᾰ-σα (<*kerə₂-) ‘mengen’ vindt, verwacht men naast στρωτήρ e.d. de aor. *ἐ-στέρο-σα(<*sterə₃-). De symbolen ə₁, ə₂, ə₃ stellen laryngale medeklinkers voor, die in het Grieks verdwenen zijn, doch tussen twee medeklinkers resp. ε, ᾰ, ο ontwikkeld hebben. De stam λεϝο- is dus wellicht ontstaan uit *lewə₃- Een overzicht van deze theorie biedt de nieuwe uitgave van P. Chantraine, Morphologie historique du grec (Paris² 1961); ze is indertijd vooral door E. Benveniste uitgewerkt (Origines de la formation des noms en indo-européen, Paris 1935).

29. Het tablet is links afgebrokkeld; aan re-wo-te-re-jo gaat een teken vooraf, dat als ko gelezen kan worden, zodat de technische omschrijving van de badkuip misschien [δο]κὸς λεϝότρεyος ‘badwaterontvanger’ (: δέκομαι ‘ontvangen’) was. Het suffix -εyο- dient gewoonlijk voor de vorming van stofaanduidende adjectiva; het moet hier dan een ruimere functie hebben, waarvoor men gewoonlijk -ιο-, het suffix der ‘toebehorendheid’ vindt. Het teken re vóór jo is volgens de tekening van Bennett niet gaaf; autopsie van het tablet zou moeten uitmaken, of misschien toch ri gelezen kan worden.

[p. 236]

ne-wo-pe-o (Aa 786, Ab 554, Ad 688) de groepsaanduiding ontbreekt, zelfs op het Ad-tablet, waar Palmer derhalve ne-wo-pe-o als genitivus wil opvatten om daarvan ko-wo te laten afhangen, maar hij vermeldt niet, dat het aantal vrouwen hier slechts 8 bedraagt. De groepsaanduiding blijkt nl. alleen achterwege te kunnen blijven, wanneer het aantal vrouwen kleiner dan 15 is en voor de betrokken plaats slechts één groep vrouwen geregistreerd wordt, omdat verwarring dan is uitgesloten. Zelfs dan wordt, afgezien van Ad 688 met ne-wo-pe-o, de groepsaanduiding wel op het Ad-tablet gegeven, vermoedelijk, omdat de klerk ko-wo met een genitief-vorm wilde verbinden. Gallavotti gaat in zijn uitgave zover, dat hij ne-wo-pe-o als groepsaanduiding der vrouwen opvat, hetgeen op zichzelf niet eens onmogelijk is, daar af en toe ook in de Ab- en Ad-tabletten pu-ro wordt weggelaten.^30.

Toch lijkt het beter om met Palmer ne-wo-pe-o als plaatsnaam te beschouwen^31. en dat, mirabile dictu, ondanks de combinatorisch-analytische benadering dezer tabletten en dank zij de etymologische band met de plaatsnamen so-ro-pe-o (PY An 207, 14) en o-te-pe-o-jo (gen.; Eq 213,5). Geconcludeerd moet worden, dat Palmer's opvatting betreffende re-wo-to-ro-ko-wo hoogst onwaarschijnlijk is.

In Ab 553 heeft de klerk het ideogram mulier vergeten. De aantallen blijken op één vrouw na weer dezelfde te zijn als op het Aa-tablet. Bij berekening van de voedselhoeveelheid (37×2+13+15+5+2=109) constateert men, dat de werkelijke hoeveelheid ms 2 groter is, hetgeen ook in Ab 190, 382, 573 het geval is. Palmer verklaart dit door aan te nemen, dat er niet één doch twee ta aanwezig geweest zijn. Vermoedelijk waren er twee vrouwen aangesteld om over deze grote groep toezicht te houden. Cijfers vindt men immers niet bij da en ta op de Ab-tabletten; daar in deze serie, in tegenstelling tot die der Aa- en Ad-tabletten, minstens vijf duidelijk herkenbare slordigheidsfouten voorkomen, mag misschien verondersteld worden, dat de klerk uit slordigheid het cijfer bij da en ta, daar dit gewoonlijk één was, heeft weggelaten. Weliswaar is het cijfer bij da en ta in de Aa-tabletten altijd één, maar men constateert, dat af en toe verschillen optreden tussen de corresponderende Aa- en Ab-tabletten; zo hebben Aa 770, 772, 786, 795 alleen ta 1, doch de corresponderende tabletten Ab 194, 379, 554, 558 zowel ta als da; Aa 354 heeft da 1 tegenover Ab 372 ta da. Omgekeerd is nooit de rubriek da en ta op een Ab-tablet minder vertegenwoordigd dan op het corresponderende Aa-tablet.^32. In Cnossos worden inderdaad teksten met ta 2 da 1 gevonden (Ak 611; 5604).

In Ad 676 moet re-wo-to-ro-ko-wo natuurlijk als gen. plur., dus λεϝοτροχόϝων gelezen worden. Een duidelijk verband tussen de cijfers van dit tablet en dat der ko-wo in Aa 783 en Ab 553 is weer niet aan te wijzen; wel zijn de getallen der Ad-tabletten zeer globaal genomen evenredig met die der vrouwen op de Aa- en Ab-tabletten.

30. Op Ab 745, 746, Ad 357 ontbreekt pu-ro; eveneens op Ab 210, Ad 663, 694, 854, 955, maar hier lijkt het volgens de tekeningen van Bennett mogelijk, dat de tabletten links niet intact zijn.

31. Men vindt ne-wo-pe-o verder alleen in Cc 665, waar de verklaring als plaatsnaam iets aannemelijker is dan die als groepsaanduiding.

32. Een schijnbare uitzondering is Aa 777 met da 1 ta 1 tegenover Ab 899 zonder da of ta; daar echter Aa 777 zowel o-pi-ro-qo als e-ke-ro-qo-no registreert, Ab 899 daarentegen slechts o-pi-ro-qo, is het mogelijk, dat da en ta vermeld zijn geweest op de rechts afgebroken tabletten Ab 563 of 1100, die e-ke-ro-qo-no registreren. In het algemeen is het op grond van de beschikbare tekeningen moeilijk uit te maken, of het tablet rechts geheel intact is.

[p. 237]

Hier volgt een tweetal andere tabletten:

Aa 63
ki-ma-ra mulier 3 ko-wa 5 ko-wo 4 da 1 ta 1
Ad 668
re-u-ko-to-ro ki-ma-ra-o ko-wo vir 4

In Ad 668 vindt men de plaatsnaam re-u-ko-to-ro, die als nom. Λεῦκτρον of loc. Λεύκτροι verklaard kan worden; uiteraard heeft deze plaats alleen de naam gemeen met het later door de veldslag van 371 v.C. beroemd geworden Leuctra in Boeotië. Ook aan de Messeense Golf op de grens van Laconië en in Arcadië lagen in het eerste mill. plaatsen met de naam Λεῦκτρον en er kunnen er nog meer geweest zijn. Daar ki-ma-ra niet als beroepsaanduiding te verklaren is, wil men er een ethnicon in zien van het type Θεσσαλαί (masc. nom. sing op -ός), dus e.g. Κιμαραί (: Κίμαρος, voorgebergte op Creta volgens Strabo 10,4,2)^33.. Zoals te verwachten was, ontbreekt bij het Aa-tablet van hand 4 het corresponderende Ab-tablet. Men constateert, dat deze klerk re-u-ko-to-ro weglaat evenals zijn collega (hand 1) pu-ro. Inderdaad is Leuctron de enige plaats, die in de met de Aa-tabletten van hand 4 corresponderende Ad-tabletten meer dan eenmaal vermeld wordt.

Als men zich afvraagt, volgens welk systeem de klerken 1 en 4 het schrijven der Aa-tabletten onderling verdeeld hebben, denkt men onwillekeurig aan de verdeling van het Pylische rijk in twee provincies, zoals die uit diverse teksten blijkt. Men vindt enige malen negen^34. plaatsnamen in vaste volgorde (Cn 608, Vn 20), terwijl op een ander tablet deze negen door zeven^35. andere gevolgd worden (Jn 829). Blijkbaar was er dus een provincie met negen en een met zeven districten. O.a. door vergelijking van On 300 met Ng 332 kan worden geconstateerd, dat de namen der twee provincies respectievelijk de-we-ro-a₃-ko-ra-i-ja en pe-ra₃-ko-ra-i-ja (elders pe-ra-ko- en pe-ra-a-ko-) waren. Daar het verleidelijk is het eerste lid van de tweede naam als πέρᾱ ‘verder, voorbij’ op te vatten, hoewel het in later Grieks nooit in dergelijke samenstellingen optreedt, spreekt men gaarne van ‘provincia ulterior’ en stelt deze tegenover ‘provincia citerior’. Pylos zelf moet dan natuurlijk in de provincia citerior gedacht worden en inderdaad ligt het in één der negen districten; de onderlinge ligging der plaatsen en de localisatie ervan in de Pelopponnesus is overigens nog niet afdoende verklaard.^36. Nu blijken werkelijk verschillende door klerk 1 behandelde plaatsen in de provincia citerior te liggen, terwijl minstens één van de door klerk 4 behandelde in de provincia ulterior gelegen is. Palmer trekt uit dit alles de conclusie, dat Leuctron de hoofdplaats van de provincia ulterior is evenals Pylos die van de provincia citerior; het is misschien veiliger te veronderstellen, dat in Leuctron het omvangrijkste vrouwelijke personeel van de provincia ulterior gevestigd was. Wanneer men bedenkt, dat de Ab-tabletten geschreven zijn ter registratie van de hoeveelheden

33. Liever niet χιμάραι = χίμαιραι ‘eenjarige geiten’.

34. Het getal negen doet denken aan Ilias B 591 sqq., waar negen steden, wier manschappen onder Nestors gezag stonden, worden opgesomd, en aan Odyssee γ 7, waar verteld wordt, dat de Pyliërs in negen groepen gezeten het offer aan Poseidon bijwonen. De plaatsnamen in B 591 sqq. stemmen echter niet overeen met de ‘negen’ der tabletten. De enige uitzondering lijkt Αἰπύ (zie For. d. Lett. 2 (1961), 77), maar M. Lejeune (Hom. εὔκτιτον Αἰπύ et les tablettes de Pylos, Rev. des Et. Grecques 75 (1962), 327-343) heeft terecht betoogd, dat Αἰπύ in de Myceense spelling normaal door *a₃-pu zou moeten zijn weergegeven, terwijl het werkelijk gevonden a-pu₂ iets als Ἀφυ- of Ἀ-?-φυ vertegenwoordigt. Wel blijft de mogelijkheid bestaan, dat een Vóórgriekse plaatsnaam *Ἀφυ (cf. Ἄφυτις, naam van een stad op het schiereiland Pallene bij Macedonië) door de Grieken dankzij volksetymologie verbasterd is tot Αἰπύ ‘steil punt’.

35. Het getal zeven doet denken aan Ilias I 149 sqq., waar zeven steden in het randgebied van het Pylische rijk rondom de Messeense Golf, die door Agamemnon aan Achilles worden aangeboden, zijn opgesomd. De namen stemmen echter weer niet overeen met de ‘zeven’ der tabletten.

36. De interpretatie van de-we-ro- als δεῦρο- in de betekenis van het Latijnse cis is zeer dubieus: ze impliceert een ongewone spelling, (i.p.v. *de-u-ro), terwijl bovendien in het latere Grieks δεῦρο ‘hierheen’ nooit in samenstellingen optreedt. Het is verleidelijk in het tweede lid der provincienamen de naam van het gebergte Αἰγαλέον (Strabo 8, 4, 1; het accent is bevreemdend) terug te vinden (Myc. dan *Αἰγόλᾱ), dat in het gebied ten oosten van Pylos ligt. Voor de geographische problemen, cf. L.R. Palmer, Military arrangements for the defence of Pylos, Minos 4 (1956), 120-145; J. Chadwick, The two provinces of Pylos, Minos 7 (1963), 125-141. Chadwick neemt de Nedon (Myc. Νέδϝων), de noordelijke grensrivier van Messenië, tevens als noordgrens van het Pylische rijk aan, terwijl Palmer het veel verder in noordelijke richting laat doorlopen; Palmer localiseert namelijk in tegenstelling tot Chadwick alle districten aan de kust.

[p. 238]

voedsel, terwijl in het paleis te Pylos geen Ab-tabletten betreffende de provincia ulterior gevonden zijn, mag men met Palmer concluderen, dat de vrouwen aldaar het voedsel niet uit Pylos, doch uit Leuctron ontvingen. - Tenslotte dient nog opgemerkt te worden, dat in Ad 668 alleen bijna volwassen jongens geteld worden.

Hier volgt een viertal andere tabletten:

Aa 764
me-re-ti-ri-ja mulier 6 ko-wa 8 ko-wo 1
Ab 789	frumentum 2 ms 1 [
‘pu-ro’ me-re-ti-ra2 mulier 6 ko-wo 6 ko-wo 3 ni 2 ms 1
Aa 62
me-re-ti-ri-ja mulier 7 ko-wa 10 ko-wo 6
Ad 308
re-u-ko-to-ro me-re-ti-ra2-[o

Er zijn dus twee Aa-tabletten met dezelfde groepsaanduiding zonder vermelding van plaatsnaam. Aa 764 is van klerk 1, die pu-ro heeft weggelaten; hierbij behoort dus Ab 789, waar pu-ro achteraf boven de regel is toegevoegd (in de transcriptie wordt dit door ‘...’ aangegeven), terwijl het bijbehorende Ad-tablet niet gevonden is. Aa 62 is van klerk 4, die re-u-ko-to-ro heeft weggelaten; hierbij behoort Ad 308, terwijl een corresponderend Ab-tablet natuurlijk ontbreekt. Een slordigheidsfout in Ab 789 is het eerste ko-wo i.p.v. ko-wa, ontstaan door anticipatie van het volgende ko-wo of nawerking van de klinker van de eerste lettergreep. Blijkens de berekening (6×2+6+3=21) heeft op het verloren rechtereinde van Ab 789 niet da of ta gestaan. Ook Ad 308 is rechts afgebroken. De groepsaanduiding bevat het suffix -τρια^37., waarmee de vrouwelijke nomina agentis gevormd worden, en heeft dus betrekking op de werkzaamheden der vrouwen. Gewoonlijk verklaart men me-re-ti-ri-ja als μελέτριαι ‘maalsters’, waarvoor bij Homerus met andere stam en suffix ἀλετρίς (υ 105) gevonden wordt. De Myceense stamvorm moet dan samenhangen met μύλη ‘molen’ en met Lat. molō, Goth. malan, enz. In het Grieks vindt men echter gewoonlijk de stam ἀλε-, die in ieder geval niet op regelmatige wijze met μελε- samenhangt, daar ἀ hier niet uit m̥ kan zijn ontstaan (vocalische sonanten komen aan het begin van een Indo-europese stam niet voor; het Armeens heeft alewr ‘meel’). In het Myceens wordt ook me-re-u-ro μέλευρον ‘tarwemeel’ i.p.v. ἄλευρον aangetroffen (PY Un 718, 10), terwijl o.a. Alcaeus de vorm μάλευρον, door contaminatie van μέλευρον en ἄλευρον ontstaan, gebruikt; dit is het voornaamste argument voor deze interpretatie van me-re-ti-ri-ja.^38.

Hier volgt tenslotte een zestal andere tabletten (een punt onder letters of cijfers geeft aan, dat het betrokken teken niet met zekerheid te lezen is):

Aa 1180

‘pu-ro’ mi-ra-ti-ja mulier [

37. Daar ra₂ doorgaans als rja op te vatten is, kan het hier als spellingsvariant van ri-ja verklaard worden; in -τρια is de ι natuurlijk vocalisch, daar hieraan een groep medeklinkers voorafgaat. Overigens is in het Myceens de consonantische y als phoneem nog niet geheel verdwenen; hij wordt met name na ρ, λ, ϝ gevonden, terwijl hij aan het begin van een woord vóór een klinker en binnen het woord tussen klinkers bezig was samen te vallen met de reeds eerder in die posities uit s ontstane h; voorbeelden: a-ro₂-e ἄρyοε ‘beter’ (dualis van de comparativus, die bij de later als geïsoleerde vorm bewaard gebleven superlativus ἄριστος behoort; < *ar-yos-e), di-wi-ja Δίϝyᾰ ‘bij Zeus behorende godin’, relativum jo- yo- naast o- δ-, stofadjectiva van het type wi-ri-ne-jo ϝρίνεyος naast wi-ri-ne-o ϝρίνεος ‘leren’ (: ϝρῖνός ‘huid’). In verband met het bovenstaande zou het eigenijk juister zijn om, zoals enkele mycenologen doen, doch in dit artikel is nagelaten, stelselmatig de uit s of y ontstane h ook tussen twee klinkers in de Griekse interpretaties der Myceense woorden te schrijven, dus ἄρyοhε, Κνιδιᾱ́hων, enz.; een aanwijzing in deze richting geeft ook het gebruik van het meestal ἁ noterende teken a₂ in gevallen als me-zo-a₂ μέζοhα < *meg-yos-a (Att. μείζω). Overigens wordt in de Myceense spelling j in de meeste gevallen gebruikt om de overgangsklank tussen ι (of tweeklank met 1) en volgende klinker weer te geven (cf. supra § 1). - Voor -τρια, cf. P. Chantraine, Sur les noms d'agent féminins en mycénien, Etudes mycéniennes (Paris 1956), 99-104; M. Lejeune, Les dérivés en -ter. Rev. de Philol. 34 (1960), 9-30.

38. Ook de interpretatie μελήτριαι ‘verzorgsters’ is voorgesteld, cf. μέλομαι; de vocalisatie μελέτριαι (: μελέτωρ ‘bezorgd persoon’ Soph. Electra 846, zoals γενέτωρ ‘voortbrenger’) is dan echter verkieslijker. Deze verklaring is alleen mogelijk, als aangenomen wordt, dat deze term hier een speciale betekenis heeft.

[p. 239]

Ab 573	frumentum 5 ms 1 da ta
pu-ro mi-ra-ti-ja mulier 16 ko-wa 3 ko-wo 7 ni 5 1
Ad 380
pu-ro mi-ra-ti-ja-o a-ra-te-ja-o ko-wo 3
Ad 689
pu-ro mi-ra-ti-ja-o ‘a-so-qi-ki-jạ’ ko-wo vir 2 ko-wo
Aa 798
ro-u-so mi-ra-ti-ja mulier 54 ko-wa 35 ko-wo 22 da 1 ta 1
Ab 382	frumentum 16 ms 8 da ta
ro-u-so mi-ra-ti-ra mulier 54 ko-wa 3Ị ko-wo 20 ni 16 ms 8

In Ab 573 is na ni 5 het teken ms vergeten. In Ab 382 vindt men een spelfout: mi-ra-ti-ra met nawerking van de tweede lettergreep ra. De groepsaanduiding mi-ra-ti-ja is stellig een ethnicon en kan als Μιλᾱ́τιαι ‘Milesische vrouwen’ geïnterpreteerd worden. De Attisch-Ionische vorm is Μιλήσιος en in het Myceens zou men eigenlijk *mi-ra-si-ja *Μιλᾱ́σιαι verwachten, daar τ en θ vóór ι reeds door assibilatie tenslotte tot σ geworden zijn (cf. e-ko-si ἔχονσι<ἔχοντι ‘zij hebben’). Het is echter waarschijnlijk, dat de τ hier door analogiewerking hersteld is; in het eerste mill. vindt men evenzo Περίνθιος: Πέρινθος tegenover het klankwettige Προβαλῑ́σιος<-ίνσιος: Προβάλινθος; ook in het Myceens staat het klankwettige ti-nwa-si-ja (Aa 699, Ab 190) tegenover het door analogie herstelde ti-nwa-ti-ja-o (Ad 684), een van een plaatsnaam op -ᾱτος of -ανθος afgeleid ethnicon. Het is dus onnodig iets als * Μιλάστιαι te lezen (na σ heeft geen assibilatie plaats: Att. ἔστι ‘is’ tegenover δίδωσι ‘geeft’), hoewel er Vóórgriekse toponymen van het type Γερα(ι)στός bekend zijn. Voorts is het weer de vraag, of hier aan het bekende Milete in Klein-Azië gedacht moet worden,^39. daar ook elders, o.a. op Creta, een Μίλᾱτος gevonden wordt.

Behalve voor Pylos worden ook voor ro-u-so Milesische vrouwen geregistreerd. Deze plaats ligt blijkens Jn 829 in de provincia citerior; de naam kan in verband gebracht worden met die van het Noordarcadische Λουσοί dus nom. Λουσοί of dat.-loc. Λουσοῖς, waarvoor de gewone spelling *ro-u-so-i zou zijn,^40. of misschien nom. sing. Λουσός of loc. sing. Λουσοῖ). Klerk 1 heeft in Aa 1180 pu-ro voor alle zekerheid achteraf boven de regel toegevoegd om verwarring met het eveneens door hem geschreven Aa 798 te vermijden, vooral omdat de groep mi-ra-ti-ja in Lousoi veel groter was dan in Pylos.

Er kan worden vastgesteld, dat in Ab 573 en 798 de berekeningen kloppen, als ta 2 wordt aangenomen: 16×2+3+7+5+2×2=51 en 54×2+31+20+5+2×2=168. Het ziet er naar uit, dat de groep der mi-ra-ti-ja in Pylos in twee secties was onderverdeeld, daar Ad 380 en 689 nog een extra groepsaanduiding hebben. Het is minder waarschijnlijk, dat op elk dezer tabletten twee groepen vrouwen genoemd zouden worden zonder de verbindingspartikel -qe κ^wε ‘en’ (Att. τε). In Ad 689

39. In de Myceense tijd is dit Milete een der weinige aan de Westkust van Klein-Azië bekende Achaeïsche vestigingen; deze waren aan de Zuidkust talrijker.

40. C.J. Ruijgh, Les datifs pluriels dans les dialectes grecs et la position du mycénien, Mnemosyne 11 (1958), 97-116.

[p. 240]

is a-so-qi-ki-ja achteraf boven de regel toegevoegd met weglating van de gen. uitgang -o; het woord heeft het ethniconsuffix en kan e.g. Ἀσωκ^wίσκιαι gelezen worden (toponym *Ἀσωκ^wίσκος^41., cf. Ἀσωπός, naam van een plaats in Laconië, Strabo 8,5,2, en van diverse rivieren). De term a-ra-te-ja in Ad 380 daarentegen heeft vermoedelijk betrekking op de werkzaamheden der vrouwen, zoals meestal het geval is met zulke extra groepsaanduidingen. Het suffix wordt in verscheidene begroepsaanduidingen voor vrouwen gevonden, bijv. a-ra-ka-te-ja ᾱ́λακάτειαι ‘vrouwen aan het spinrokken’ (cf. Ion. ἠλακάτη ‘spinrokken’, neutr. plur. ἠλάκατα, wol aan het spinrokken’). Het suffix -ειᾰ komt in functie overeen met masc. -εύς(-ήϝ-); zo vindt men reeds in het Myceens i-je-re-ja ἱέρεια ‘priesteres’ tegenover i-je-re-u ἱερεύς ‘priester’. Vóór de ontcijfering van het Myceens werd algemeen aangenomen, dat dit -ειᾰ uit ouder *-έϝ-yᾰ<*-ήϝ-yᾰ rechtstreeks als feminium van -ήϝ- was afgeleid (cf. παχεῖα<*παχέϝyᾰ, fem. bij παχύς ‘dik’). Daar echter de groep -ϝy- in het Myceens nog aanwezig is (cf. di-wi-ja of di-u-ja Δίϝyᾰ, bij Zeus behorende godin’), is deze opvatting onhoudbaar geworden. Men zou kunnen aannemen, dat, evenals -ήϝ- (cf. Vóórgriekse eigennamen als Ἀτρεύς), ook -εια- aan een Vóórgriekse taal ontleend en eventueel aan het Grieks geadapteerd is (cf. Vóórgriekse vrouwelijke eigennamen als Πηνελόπεια, Περσεφόνεια naast Πηνελόπη, Περσεφόνη en plaatsnamen als Λεβάδεια, Δεκέλεια). Men zou ook kunnen veronderstellen, dat dit -εια- oorspronkelijk het bij -εσ- stammen behorende suffix voor feminina was (type Ἰφιγένεια: Διογενής)^42. en dat het zich later heeft verspreid (cf. de grote verbreiding van het suffix -ισσα, uitgaande van Φοίνισσα <*Φοίνικyᾰ en Κίλισσα<*Κίλικyᾰ via βασίλισσα in het Grieks tot later in het Latijn en de Westeuropese talen). Voorts moet erop gewezen worden, dat deze substantiva op -ειᾰ niet verward dienen te worden met de vrouwelijke vormen op -έ(y)ᾱ van de adjectiva op -ε(y)ος.^43. Palmer maakt zich hieraan schuldig, als hij i.p.v. ri-ṇe-ja λίνειαι ‘vlasvrouwen’ de transcriptie λινέαι geeft. Evenals het Latijn en andere Indo-europese talen onderscheidt het Grieks in principe het suffix -ιο-, dat in het algemeen ‘toebehorendheid’ aanduidt (δήμιος ‘van het volk’), met name in ethnica (Μιλήσιος) en patronymica (Τελαμώνιος), van het suffix -ε(y)ο- der stofaanduidende adjectiva (ἀργύρεος ‘zilveren’). In het eerste mill. v.C. is de situatie steeds ingewikkelder geworden, o.a. doordat -ιο- met andere suffixen samensmolt. In het Myceens wordt bij de stofaanduidende^44. adjectiva naast -ε(y)ο- ook -ιο- gevonden: wi-ri-ni-jo ϝρῑ́νιος naast wi-ri-ne-(j)o ϝρῑ́νε (y)ος ‘lederen’; in de Aeolische dialecten heeft later het algemene suffix -ιο- het speciale -εο- zelfs geheel verdrongen bij deze adjectiva.

Omgekeerd wordt af en toe -εyο- gebruikt i.p.v. het algemene -ιο-, bijv. ka-ra-a-pi re-wo-te-jo κ(α)ρᾱ́αφι λεϝοντέyοις ‘met leeuwenkoppen’ (PY Ta 722).^45. Men doet er echter goed aan om bij de interpretatie

41. Voor het suffix vergelijke men Τριποδίσκος, plaats bij Megara (Thuc. 4, 70).

42. Zo E. Vilborg, A tentative grammar of Mycenaean Greek (Göteborg 1960), 43. Reeds in het Myc. wordt bv. a-ti-ke-ne-ja dat. van Ἀντιγένεια (MY Oe 110) gevonden.

43. Voor de intervocalische y cf. n. 37.

44. Deze term is wellicht wat te strict; het Myc. gebruikt bijv. ook to-pe-za... ko-ki-re-ja τόρπεζα ... κογχιλέyᾱ ‘tafel ... versierd met schelpmotief’ (PY Ta 713)

45. In principe heeft λεϝόντεyος de betekenis ‘van leeuwenhuid’; de verwarring tussen -εyο- en -ιο- kan als uitgangspunt uitdrukkingen als δέρμα λεϝόντεyον ‘leeuwenhuid’ gehad hebben. Het is minder waarschijnlijk, dat hier -εῖος gelezen moet worden, dat ontleend zou zijn aan de afleidingen der -εσ- stammen (ἑρκεῖος : ἕρκος ‘omheining’) en zich naderhand verder verspreid zou hebben, daar het Myc. dan doorgaans -e-i-jo noteert: e-te-wo-ke-re-we-i-jo Ἐτεϝοκλέϝειος, patronymicum van Ἐτεϝοκλέϝης (cf. M. Doria, A propos de quelques problèmes de phonétique du grec ancien à la lumière des données mycéniennes, Athenaeum 46 (1958), 389 sqq,). Het lijkt waarschijnlijker, dat -e-i-jo phonologisch -ειο- (phonetisch -ειyο-) vertegenwoordigt dan -εϊο-; deze spelling is misschien opzettelijk gekozen om verwarring met -e-jo -εyο- te vermijden.

[p. 241]

niet willekeurig -e-jo, -e-ja etc. als -i-jo, -i-ja op te vatten; er kan geconstateerd worden, dat met name naast de talloze ethnica en patronymica op -i-jo geen enkel zeker voorbeeld op -e-jo te vinden is.^46. Palmer is dus zeer onvoorzichtig, als hij a-ra-ka-te-ja en soms^47. ook ri-ne-ja als ethnica opvat. De veronderstelling van Documents ..., dat a-ra-te-ja-o in Ad 380 op een spelfout berust en dat a-ra-ka-te-ja-o bedoeld zou zijn, is overbodig; er is weliswaar later geen Grieks woord te vinden, dat een passende interpretatie voor a-ra-t- biedt, doch er moet rekening gehouden worden met het feit, dat vele woorden, vooral aan een Vóórgriekse taal ontleende technische termen, na de Myceense periode in het Grieks verloren zijn gegaan.

In Ad 380 wordt geen vir geregistreerd; de klerk heeft het niet nodig geacht ko-wo te herhalen, dat hier dus dubbele functie heeft: de algemene betekenis ‘jongen’ (of ‘zoon’) en de speciale betekenis ‘iets jongere jongen’. Verder is in Ad 689 achter ko-wo geen cijfer ingevuld; waarschijnlijk stond het nog niet vast en had het later ingevuld moeten worden. Het is minder waarschijnlijk, dat hier als cijfer ‘één’ of ‘géén’ gedacht moet worden, gezien vermeldingen als vir (zonder cijfer) ko-wo 1 (Ad 678) en vir (zonder cijfer en zonder dat ko-wo volgt; Ad 697).

46. Een ongemotiveerde klankwisseling tussen e en i (bv. ku-te-so κύτεσος i.p.v. κύτισος ‘ebbeboom’, omgekeerd di-pa δίπας i.p.v. δέπας ‘beker’) komt alleen bij leenwoorden voor; cf. D.A. Hester, The i/e alternation in Mycenaean Greek, Minos 6 (1958), 24-36.

47. In Interpretation ... worden op verschillende bladzijden vaak verschillende interpretaties geboden; zo is ri-ne-ja ethnicon op p. 114 doch beroepsaanduiding op p. 453.

§ 4. De groepsaanduidingen

Daar binnen het kader van dit artikel niet alle tabletten uitvoerig besproken kunnen worden, zullen nu de gegevens der overige tabletten in het kort worden samengevat. Eerst volgt een overzicht van de groepsaanduidingen. Het talrijkst zijn die op -e-ja -ειαι, gen. -e-ja-o -ειᾱ́ων. Reeds geïnterpreteerd zijn a-ra-ka-te-ja ᾱ̓λακάτειαι ‘vrouwen aan het spinrokken’ en ri-ne-ja λίνειαι ‘vlasvrouwen’. (cf. PY Nn 228 ri-no λίνον ‘vlas’; men weet natuurlijk niet, met welk onderdeel van de oogst of de bewerking van vlas tot linnen klederen deze vrouwen zich bezighielden). De gen. i-te-ja-o is te verklaren als ἱστειᾱ́ων ‘van de vrouwen aan het weefgetouw’ (: ἱστός ‘mast, weefgetouw’; cf. PY Ta 709 e-ka-ra i-to-we-sa ἐσχάρᾱ ἱστόϝεσσα ‘haard met opstaande stijl’). Misschien is pa-ke-te-ja te verklaren als φάκτειαι ‘kuipvrouwen’ i.v.m. de dualisvorm pa-ko-to (Ta 709), waarop een ideogram volgt, dat een soort trog of tobbe voorstelt, en die wellicht als φάκτω^48. is op te vatten, gezien de glosse van Hesychius φάκται · ληναί, σιπύαι, πύελοι ‘wijnperskuipen, meelbakken, voederbakken’; desalniettemin is het dus moeilijk de werkzaamheden van deze vrouwen precies vast te stellen. De term o-nu-ke-ja kan verklaard worden als ὀνύχειαι lett. ‘nagelvrouwen’; o-nu-ke ὄνυχες lett. ‘nagels’ wordt herhaaldelijk aangetroffen in verband met kleding, evenals de samenstellingen po-ki-ro-nu-ka ποικιλώνυχα ‘met veelkleurige nagels’ en re-u-ko-nu-ka λευκώνυχα ‘met witte nagels’ (o.a. CN L 587). Zelf heb ik in dit verband gedacht aan edelstenen, die in later Grieks met de term ὄνυξ kunnen worden aangeduid. Mijn vakgenoot S. Dik

48. Voor de dualisuitgang, cf. n. 9.

[p. 242]

heeft me er evenwel op gewezen, dat o-nu-ke als wol gewogen worden (CN Od 682: ma + ru 5, d.i. 15 KG wol),^49. zodat die interpretatie onwaarschijnlijk wordt. Palmer denkt aan een soort woldraad, maar in dat geval kan het moeilijk met ὄνυχες ‘nagels, hoeven’ in verband gebracht worden; misschien is het het veiligst om aan nagelvormige, wollen versiering te denken.

Misschien is we-we-si-je-ja op te vatten als ϝερϝεσίειαι ‘wolbewerksters’ (cf. Hom. neutrum εἶρος <*ἔρϝος ‘wol’, wellicht door dissimilatie <*ϝέρϝος, cf. Lat. vervēx ‘hamel’); de structuur van we-we-si-je-ja is echter moeilijk te verklaren.^50. De gen. te-pe-ja-o zou opgevat kunnen worden als (σ)τερφειᾱ́ων ‘van de huidenbewerksters’ (cf. neutrum (σ)τέρφος ‘huid’).^51. Behalve voor het reeds genoemde a-ra-te-ja-o kan ook voor ka-ru-ti-je-ja-o en to-sa-me-ja-o geen verklaring gegeven worden; wellicht zijn deze woorden gebaseerd op Vóórgriekse technische termen (bijv. in verband met de textielvervaardiging).

Eigenlijk zou in dit verband ook a-da-ra-te-ja (Aa 785, Ab 388) genoemd moeten worden; daar echter hier slechts één vrouw geregistreerd wordt, dient men zich af te vragen, of deze niet bij haar persoonsnaam genoemd wordt, e.g. Ἀδράστεια^52.. Ook me-ki-to-ki-ri-ta (Ab 575) is de aanduiding van slechts één vrouw; daar dit woord noch de vorming van een ethnicon noch die van een beroepsnaam vertoont, is het wel zeer verleidelijk hier de persoonsnaam Μεγιστοκρίτᾱ te lezen (cf. Ἀριστόκριτος, Εὐκρίτη).^53.

Er is reeds op gewezen, dat Palmer zonder geldige argumenten bijna alle termen op -e-ja als ethnica meent te kunnen opvatten (uitgezonderd zijn i-te-ja-o, o-nu-ke-ja en we-we-si-ja-o). Zijn etymologische verklaringen dezer woorden zijn soms ook afgezien van het reeds genoemde bezwaar onbevredigend. Zo vergelijkt hij ka-ru-ti-je-ja met de plaatsnaam Κάρυστος, Καρυστία zonder er zich rekenschap van te geven, dat men als ethnicon hierbij Καρύστιαι, evt. Καρυστιαῖαι zou verwachten.

Van de beroepsaanduidingen op -τρια is me-re-ti-ra₂ μελέτριαι, maalsters' reeds ter sprake gebracht. Verder vindt men a-ke-ti-ra₂, dat vermoedelijk is te verklaren als ἀσκήτριαι, bewerksters (cf. ἀσκέω, bewerken'). Bij Hom. heeft het werkwoord, als vrouwen het onderwerp zijn, betrekking op textiel. Zijn mannen het onderwerp, dan gaat het o.a. om metaalbewerkihg en het is daarom interessant te constateren, dat in het Myceens het mannelijk pendant a-ke-te-re ἀσκητῆρες op smeden slaat (PY Jn 832).^54. Het is minder waarschijnlijk, dat het als ἀκέστριαι, verstelsters' (cf ἀκέομαι, helen') geïnterpreteerd moet worden; dit woord had blijkens de Delphische vorm ἐφακε̃σθαι (Schwyzer Delectus 325, 37 en 41) oorspronkelijk aspiratie (ἁκέομαι) en is in het Attisch kennelijk als Ionisch leenwoord met psilosis doorgedrongen. In het Myceens verwacht men dus voor de eerste lettergreep het teken a₂ = ἁ of, indien h- hier uit y- ontstaan is, ja = yα^55.; inderdaad worden

49. Daar het tablet aan de linkerzijde is afgebroken, is het echter niet geheel zeker, dat o-nu-ke de omschrijving van het wolideogram is.

50. De vorm ϝερϝεσίεια kan afgeleid zijn van *ϝερϝέσιο-; dit kan echter niet de afleiding op -ιο- van de geciteerde stam *ϝερϝεσ- zijn, daar σ tussen klinkers reeds in het Myceens verdwenen was. Desnoods zou een stam *ϝερϝο- als uitgangspunt genomen kunnen worden (Att. ἔριον is hiervan rechtstreeks afgeleid); hiervan zou een substantief *ϝερϝέτᾱς ‘wolbewerker’ (type οἰκέτης ‘huisgenoot, slaaf’: οἶκος), daarvan weer een adjectief ϝερϝέσιος (type ἱκέσιος : ἱκέτης ‘smekeling’) afgeleid kunnen zijn. Voorts is het verleidelijk te denken aan de religieuze term εἰρεσιώνη ‘met wol omwonden olijftak’, waarvan de structuur echter eveneens onzeker is.

51. Natuurlijk kan (σ)τέρφεια niet zonder meer van de stam (σ)τερφεσ- worden afgeleid, doch wel van *(σ)τερφο-, dat misschien terug te vinden is in de afleiding στερφωτήρ ‘gekleed in huiden’ (Ibycus 56 Diehl). Het bij (σ)τέρφεια behorende masculinum Τερφεύς ‘Huidenmaand’ wordt in Cyme gevonden (Schwyzer Delectus 646, 18).

52. Later is Ἀδράστεια bekend als naam van een godin, die wellicht mede dank zij volksetymologische associaties (:ἄδρᾱστος ‘onontkoombaar’) met Nemesis gelijkgesteld werd.

53. Palmer vat het als de naam van een plaats in het gebied van Pylos op.

54. S. Dik acht het niet onwaarschijnlijk, dat ἀσκέω oorspronkelijk een bijzonder soort bewerking aanduidde. Misschien kan aan het ‘afwerken’ gedacht worden.

55. Voor y- > h-, cf. n. 37.

[p. 243]

in het Myceens de vormen a₂-ke-te-re ἁκεστῆρες (CN V 118) en ja-ke-te-re yακεστῆρες (PY Mn 11) gevonden.^56. Het woord pe-ki-ti-ra₂ is gemakkelijk te verklaren als πέκτριαι; de betekenis zal wel eerder ‘kaardsters’ dan ‘kamsters’ zijn (: πέκω, kammen, kaarden'). De vormen ra-pi-ti-ra₂ en ra-qi-ti-ra₂ zijn aanvankelijk als varianten van eenzelfde woord ῥάπτριαι ‘stiksters, kleermaaksters’ opgevat, waarbij verondersteld werd, dat in het Myc. de labiovelaire occlusief zich vóór een medeklinker reeds tot labiaal ontwikkelde (cf. *ὀκ^wτός>ὀπτός, zichtbaar'). Deze gelijkstelling is echter uitermate onwaarschijnlijk, daar in het Myc. verder geen zekere sporen van deze klankverandering te vinden zijn en bovendien voor Pylos een groep van 38 ra-pi-ti-ra₂ (Ab 555) en een van 6 ra-qi-ti-ra₂ (Ab 356) geregistreerd worden, terwijl voor een bepaalde plaats een bepaalde groepsaanduiding slechts op één tablet in elke serie pleegt op te treden;^57. het is dus beter hier verschillende woorden aan te nemen.^58. De aantrekkelijkste verklaring voor ra-pi-ti-ra₂ is dan ῥάπτριαι; ook het mannelijke pendant ra-pte-re ῥαπτῆρες is gevonden (o.a. PY An 207, 14 sqq.).^59. De etymologie, die de stam van ῥάπτω in verband bracht met Litouws verpiù ‘spinnen’ (oorspr. dus †ϝράπτω), maar allesbehalve evident was, komt dan te vervallen. Van dit werkwoord wordt ook het part. perf. pass. gevonden, nl. e-ra-pe-me-na ἐρραφμένα ‘gestikt’ (CN L 647, met betrekking tot kleding; -φμ- en -πμ- hebben dus eerst na de Myc. tijd totale assimilatie tot -μμ- ondergaan); voorts treft men de woordgroep ra-pte-ri-ja a-ni-ja ῥαπτήριαι ἁνίαι ‘teugels van de stikker’ (misschien afkomstig uit de werkplaats van de stikker; PY Sb 1315). De spellingsregels maken ook de verklaring λάμπτριαι ‘lichtdraagsters’ of ‘verzorgsters der verlichting’ mogelijk^60. (: λάμπω ‘licht geven’; λαμπτήρ betekent later ‘lichtstandaard’), doch gezien het grote aantal dezer vrouwen is ze onwaarschijnlijk, ook als men aan een religieuze nevenbetekenis denkt. Voor ra-qi-ti-ra₂ is de interpretatie λάκ^wτριαι lett. ‘aanpaksters’^61. (: λαμβάνω, λάζομαι < *slag^w-yo- ‘grijpen’), of desnoods λαγ^wίστριαι mogelijk; het is moeilijk de werkzaamheden in concreto vast te stellen, maar er zou bijv. aan magazijnbedienden gedacht kunnen worden. Tenslotte is er nog de term o-ti-ra₂; de interpretatie *οἴστριαι ‘draagsters’ (: οἴσω ‘ik zal dragen’; οἰστός ‘draagbaar’) is nogal onzeker, daar men een spelling *o-i-ti-ra₂ zou verwachten (cf. pa-i-to Φαιστός, te-o-i θεοῖς ‘aan de goden’: voor een tot dezelfde lettergreep behorende σ wordt ι in tweeklanken gewoonlijk wel genoteerd). Het is daarom beter ὄρτριαι te lezen, vrouwelijk nomen agentis bij ὄρνυμι ‘doen oprijzen’. Het is echter moeilijk om deze vage term concreter inhoud te geven; gezien het betrekkelijk grote aantal (21 in Pylos) kan men ze niet als ‘weksters’ beschouwen en het is evenmin waarschijnlijk, dat hun functie was het overige personeel aan het werk te houden, daar deze taak veeleer de opzichtster en opzichter (ta en da) der afzonderlijke groepen toekwam; er zal dus wel

56. M. Lejeune, Rev. de Philol. 34 (1960), 17; cf. ook N. van Brock, Recherches sur le vocabulaire médical du grec ancien (Paris 1961), 259-263. - Het is de vraag, of a-ze-ti-ri-ja een variant is van a-ke-ti-ri-ja. Daar a-ze-ti-ri-ja in verband met textiel gebruikt wordt (CN M 683), is hiervoor wel iets te zeggen. Het is echter niet juist om, zoals Palmer doet, aan te nemen, dat ze zonder meer de waarde van ke kan hebben; wel kan verondersteld worden, dat een Vóórgrieks woord op twee verschillende wijzen aan het Griekse klanksysteem is geadapteerd, waardoor naast ἀσκέω wellicht ook iets als *ἀσσέω heeft bestaan in het Grieks (voor z, cf. M. Lejeune, Les sifflantes fortes du mycénien, Minos 6 (1958), 87-137, vooral p. 93). - De verklaring ἀγέτρια ‘vroedvrouw’ is onwaarschijnlijk gezien het grote aantal dezer vrouwen, als men bedenkt, dat twee vroedvrouwen toereikend waren voor het ganse volk Israel in Aegypte (Exodus 1, 15), terwijl voor Pylos 38, voor Lousoi 32 en voor Leuctron 12 a-ke-ti-ri-ja geregistreerd worden. Bovendien berust deze interpretatie op de Tarentijnse glosse van Hesychius ἀγέτρια· μαῖα, waarbij Latte aantekent, dat het lemma vermoedelijk een fout bevat en ἀναγέτρια (door dissimilatie < *ἀν-αγρέτρια ‘opvangster’) had moeten luiden.

57. Een uitzondering vormen Ab 745 en 746, die beide pa-ke-te-ja ri-ne-ja registreren (de vermelding pu-ro is weggelaten), doch hier tellen beide groepen 2 vrouwen, zodat aangenomen kan worden, dat de oorspronkelijke groep (Aa 662 met 9 vrouwen) in twee helften is gesplitst; overigens is het aantalverschil tussen Aa en Ab voor deze groep opmerkelijk groot.

58. Zo M. Lejeune, Mémoires..., p. 299.

59. J. -P. Olivier, A propos d'une ‘liste’ de desservants de sanctuaire dans les documents en linéaire B de Pylos (Bruxelles 1960), 79 en 96, stelt voor ra-pte ῥαπτήρ als ‘klerk’ op te vatten, omdat deze zijn schrijfstift in de klei zou ‘steken’; deze interpretatie, die semantisch niet geheel bevredigt, is in de context der tabletten onwaarschijnlijk.

60. Zo M. Lejeune, Mémoires..., p. 299.

61. De α zal oorspr. wel kort geweest zijn (nulphase), hoewel in het eerste mill. steeds vormen als λᾱπτός > ληπτός gevonden worden (cf. het oudere φυκτός tegenover het jongere φευκτός, dat door analogiewerking is ontstaan).

[p. 244]

aan een of ander technisch procédé gedacht moeten worden.

Van de beroepsaanduidingen in de gestalte van composita is re-wo-to-ro-ko-wo λεϝοτροχόϝοι ‘badwatergietsters’ reeds besproken. Van hetzelfde morphologische type is a-pu-ko-wo-ko ἀμπυκϝοργοί ‘hoofdbandmaaksters’; de spellingsregels maken het ook mogelijk ἀμπυκοϝοργοί te lezen, doch de verbindende themavocaal -ο-, die in het eerste millennium steeds gebruikelijker wordt in samenstellingen en afleidingen ter vermijding van consonantgroepen, komt in het Myceens slechts zelden voor (cf. bijv. Myc. ki-to-pi χιτῶμφι ‘met chitons’ tegenover Hom. κοτυληδον-ό-φι ‘met zuignappen’, Myc. pe-de-we-sa πέδϝεσσα ‘voorzien van voeten’ tegenover Hom. νιφ-ό-εντα ‘voorzien van sneeuw’). Het eerste lid wordt ook elders gevonden: a-pu-ke ἄμπυκες naast a-ni-ja a-na-pu-ke ᾱ̔νίαι ἀνάμπυκες ‘teugels zonder hoofdbanden’ (PY Sb 1315) is kennelijk een onderdeel van het paardenhoofdstel.^62. Bij Hom. duidt ἄμπυξ echter de hoofdband van een vrouw aan en het is mogelijk, dat de a-pu-ko-wo-ko zich met de vervaardiging hiervan bezighielden. Het tweede lid -ϝοργός (cf. het type ψυχοπομπός ‘zielbegeleider’: πέμπω) is afgeleid van de werkwoordstam *ϝεργ-, die bij Hom. zowel in ἔρδω (fut. ἔρξω etc.) als in ῥέζω (fut. ῥέξω etc.) te vinden is en ook in het Myc. is vertegenwoordigd (wo-ze ϝόρζει).^63. Dezelfde formatie treedt op in ku-ru-so-wo-ko χρῡσοϝοργοί ‘goudsmeden’, to-ko-so-wo-ko τοξοϝοργοί ‘boogmakers’ (PY An 207) e.a. Het is interessant, dat het regelmatige -ϝοργός in het eerste millennium door -ϝεργός is vervangen (type κλυτοεργός ‘beroemde dingen makend’), vermoedelijk onder invloed van het substantivum ϝέργον ‘werk’, daar de verbaalstam in ἔρδω en ῥέζω moeilijk herkenbaar geworden was; alleen het accent bewijst, dat het tweede lid van een verbum is afgeleid, daar possessieve composita met als tweede lid een nomen in de 1e en 2e declinatie het accent zover mogelijk naar voren hebben (κλυτόπωλος ‘met beroemde paarden’; ‘met beroemde werken’ zou dus zijn *κλυτόεργος). In de door ons bestudeerde tabletten komt verder no-ri-wo-ko voor, d.w.z. ‘maaksters van no-ri-’; men kan zich afvragen, of no-ri wellicht een artikel aanduidt, waarvan de naam voortleeft in de Homerische formule νώροπι χαλκῷ ‘met het fonkelende brons’ (νῶροψ, cf οἶνοψ ‘wijnkleurig’);^64. daar in Ad 669 de enkelvoudsvorm no-ri-wo-ko-jo νωριϝοργοῖο optreedt, schijnt deze groep vrouwen gedecimeerd te zijn (Aa 98 noteert nog 8 no-ri-wo-ko). Palmer vat a-pu-ko-wo-ko (Ἄμπυκος ϝοῖκοι ‘Huizen van Ampyx’) en no-ri-wo-ko als plaatsnamen op evenals re-wo-to-ro-ko-wo en wel als aanduidingen van een plaats bij Pylos en een bij Leuctron. Dit is uitermate onwaarschijnlijk: in Ad 671 staat a-pu-ko-wo-ko ‘ka-ru-ti-je-ja-o-qe’ pa-ke-te-ja-o-qe met hetzelfde gebruik van de verbindingspartikel -qe κωε (Att. τε) ‘en’ als in Ad 691 o-pi-ro-qo ‘e-ke-ro-qo-no-qe pa-wo-ko-qe’, waar Palmer terecht coördinatie van drie termen aanneemt, zodat a-pu-ko-wo-ko volgens de combinatorisch-analytische methode groepsaanduiding

62. Deze betekenis wordt later bij Quintus Smyrnaeus (4, 511), een episch dichter uit de Laatromeinse periode, gevonden; Aeschylus en Sophocles gebruiken echter ἀμπυκτήρ(ιον) in deze zin en Hom. gebruikt de samenstelling χρῡσάμπυκας ἵππους.

63. Het praesens bevatte oorspr. het suffix -yω : γyω > -δyω > -δzω; na de Myceense tijd werd δz tot zδ (phonologisch σδ; genoteerd ζ), waarna -ρσδω > -ρδω. Het is mogelijk, dat de stammen *wer-g- en *wr-eg- sinds het Indo-europees als ‘stam I’ en ‘stam II’ naast elkaar stonden (cf. de theorie van E. Benveniste, op het Grieks ook door P. Chantraine toegepast; zie n. 28). Het is echter waarschijnlijker, dat oorspr. slechts *wr̥g-yǒ (nulphase van *werg-, cf. Goth, waurkjan) bestond (cf. Chantraine, Morphologie²..., p. 230). Door normale phonetische ontwikkeling werd dit tot *ϝρόζω in het Myc., maar onder invloed van fut. ϝέρξω etc. zal hiernaast ϝόρζω zijn opgekomen; in het Ionisch moet het werkwoord *ϝράζω, resp. *ϝάρζω geluid hebben, waarna de e-phase van fut. en aor. zich naar het praesens heeft uitgebreid (*ϝρέζω en *ϝέρδω) en tenslotte beide praesentia een eigen conjugatie gekregen hebben (ῥέξω naast ἔρξω, etc.). Voor r̥, cf. C.J. Ruijgh, Le traitement des sonantes voyelles dans les dialectes grecs et la position du mycénien, Mnemosyne 14 (1961), 193-216.

64. Een andere verklaring voor de Homerische formule geeft F.B.J. Kuiper, Νώροπι χαλκῷ (Amsterdam 1951).

[p. 245]

moet zijn. Voor Ad 669 (re-u-ko-to-ro no-ri-wo-ko-jo ko-wo) houdt Palmer's verklaring in, dat de genitief van een plaatsnaam naast de nom. of loc. re-u-ko-to-ro staat, hetgeen moeilijk te aanvaarden is.

Het woord a-pi-qo-ro is te verklaren als ἀμφίκωολοι, Hom. ἀμφίπολοι ‘kamerdienaressen’, lett. ‘aan weerskanten (van de meester) draaienden’ (: Aeol. πέλομαι, Ion. περι-τέλλομαι ‘ronddraaien’, Lat. anculus < *ambiquolos ‘dienaar’). De term o-pi-ro-qo kan opgevat worden als ὀπίλοικωοι, Att. ἐπίλοιποι (cf. § 1; voor ὀπι- i.p.v. ἐπι-, cf. ὄπιθεν ‘van achteren’ e.d. en Lat. ob); blijkbaar werd een klein aantal vrouwen (8 in Ab 899), die niet bij bepaalde groepen ingedeeld waren, als ‘restgroep’ samengenomen. Met deze ὀπίλοικ^wοι worden e-ke-ro-qo-no en pa-wo-ke geassocieerd (Ad 669, hierboven geciteerd). De eerste term kan verklaard worden als ἐγχηρόκ^wοινοι ‘die een handgeld als betaling hebben’; het eerste lid komt in de vorm ἔγχε̄ρα (neutrum pl.) voor in een Delphische inscriptie (Schwyzer Delectus 325,4) en heeft dezelfde betekenis als Att. ἐπίχειρα; het tweede lid is het latere ποινή ‘boete, betaling’ (: τίνω ‘boeten’). Blijkbaar was een zeer beperkte groep vrouwen in loondienst; in welke vorm dit loon werd uitbetaald, is niet uit te maken, uiteraard niet in gemunt geld, daar dat nog niet was uitgevonden. Als aangenomen mag worden, dat de andere vrouwen geen loon ontvingen, versterkt dit de opvatting, dat zij in grote meerderheid de status van slavinnen hadden. De term pa-wo-ke wordt door Palmer verklaard als πάρϝοργες ‘verrichtsters van nevenwerkzaamheden, helpsters’ (gen. pa-wo-ko παρϝόργων); deze interpretatie is semantisch aantrekkelijk, maar morphologisch onzeker, daar de verbaalstam in de weinige composita van dit type (*παρ-ϝr̥γ- met nulphase, cf. σύ-ζυγ-ες ‘tezamen onder het juk gebracht’) geen actieve betekenis heeft;^65. bovendien gebruikt het Myc. elders altijd het regelmatige -ϝοργός in samenstellingen.

Onder de ethnica zijn die op -i-ja het talrijkst. Reeds besproken zijn ki-ni-di-ja Κνίδιαι, mi-ra-ti-ja Μιλᾱ́τιαι, ti-nwa-si-ja/-ti-ja e.g. Τινϝάνσιαι/-θιαι, a-so-qi-ki-ja e.g. Ἀσωκ^wίσκιαι. Verder is e-wi-ri-pi-ja Ἐϝρίπιαι= Εὐρίπιαι^66. afgeleid van de geographische naam Εὔρϊπος, die als appellativum een zeeëngte met sterke getijstroorn aanduidt; het bekendst is later de Euripus tussen Boeotië en Euboea, maar ook ten zuiden van Pylos vindt men er een, nl. de Straat van Methoni. Het is verleidelijk om ra-mi-ni-ja op te vatten als Λᾱ́μνιαι, Ion. Λήμνιαι, dus ‘afkomstig van Lemnos’, een eiland voor de kust van Klein-Azië; de Ilias leert ons, dat tijdens de Trojaanse oorlog Lemnos door Grieken beheerst werd (H 467, al.). Het is echter ook mogelijk ῾Ράμνιαι te lezen, afgeleid van ῥάμνος ‘boksdoorn’ (cf. de plaatsnaam ῾Ραμνοῦς lett. ‘voorzien van boksdoorn’ in Attica). Het ethnicon ko-ro-ki-ja kan bijv. als Κρόκιαι^67. geïnterpreteerd worden (: κρόκος ‘saffraan’; cf. Κροκεαί in Laconië); ki-si-wi-ia Ξίϝιαι kan met geen enkele later bekende plaatsnaam in verband

65. Bovendien is de vorm παρ- met apocope in het Myceens nog niet gevonden naast pa-ro παρό (onder invloed van πρό; in de meeste dialecten παρά), dat ook in samenstellingen optreedt: o-u-pa-ro-ke-ne- [to οὐ παρογένετο ‘niet is verschenen’ (Ad 686). - Men zou ook kunnen lezen *πάρ-ϝοικ-ες, afgeleid van *ϝοίξ ‘huis’, waarvan Hom. de acc. nog gebruikt in οἴκαδε ‘huiswaarts’. Het latere πάροικος betekent ‘buurman’; mag men denken aan in een soort dépendance ondergebrachte vrouwen? - Tritsch vat pa-wo-ke als ethnicon op, daar pa-wo-ko in PY La 632 plaatsnaam zou kunnen zijn.

66. Palmer vat e-wi-ri-pi-ja nu eens als groepsaanduiding, dan weer als plaatsnaam (Εὐριπία) op.

67. Cf. M. Doria, Aspetti della toponomastica micenea delle tavolette in lineare B di Pilo, VII Congresso Internaz. di Scienze Onomastiche (Firenze 1961), 417-440; voor ko-ro-ki-ja, cf. p. 434.

[p. 246]

worden gebracht; ne-we-wi-ja, e.g. Νεϝήϝιαι, is afgeleid van een plaatsnaam ne-we-u: plaatsnamen op -εύς zijn in het Myc. talrijk, terwijl ze in het latere Grieks zeldzaam zijn (Πειραιεύς is het bekendste voorbeeld).

De overige ethnica op deze tabletten behoren tot andere typen. Vergelijkbaar met het reeds besproken ki-ma-ra Κιμαραί zijn ku-te-ra₃ Κυθηραί en ze-pu₂-ra₃ Ζεφυραί.^68. In het eerste mill. worden de afleidingen Κυθήριος en Ζεφύριος gevonden, maar het is denkbaar, dat naast de barytone substantiva Κύθηρος (neutr. plur. Κύθηρα) en Ζέφυρος oxytone adjectiva bestaan hebben, evenals Hom. ἀσφοδελὸν λειμῶνα ‘asphodillenweide’ (λ 539, ω 13) gebruikt, terwijl het substantief ἀσφόδελος barytoon is. Men kan denken aan het bekende eiland Cythera bij de zuidpunt van Laconië, maar de naam wordt ook elders gevonden (eiland bij Creta, rivier Κυθήριος in Elis, deme Κύθηρος in Attica). De naam Ζέφυρος ‘Westenwind’ wordt dikwijls in geographische aanduidingen gebruikt. Het ethnicon ka-pa-ra₂-de ?-ριάδες of -λιάδες is van hetzelfde type als Τρωϊάδες; de gen. luidt ka-pa-ra₂-do ?-ιάδων.

Het is niet uit te maken, of a-*64-ja tot de ethnica (op -ιαι) of tot de beroepsnamen (op -ειαι) behoort, zolang de waarde van het teken *64 onzeker is. Interessant is de vraag, waartoe de groepsaanduiding ra-wi-ja-ja gerekend moet worden. Palmer ziet er een ethnicon in en vergelijkt Λήϊον, naam van een plaats op Thasos; men zou dan moeten lezen Λᾱϝιαῖαι, afgeleid van een plaatsnaam Λᾱϝίᾱ. In Documents... wordt de term in verband gebracht met *λᾱϝίᾱ, Ion. ληίη, Att. λείᾱ ‘buit’ en met de Homerische uitdrukking ληϊάδας ... γυναῖκας ‘buitgemaakte vrouwen’ (Y 193); dit wordt tevens als argument gebruikt voor de interpretatie van ki-ni-di-ja enz. als op Cnidos buitgemaakte vrouwen. Nu is deze laatste argumentatie niet bewijskrachtig; men zou evengoed kunnen betogen, dat de andere vrouwen juist niet buitgemaakt zijn. Wel is het denkbaar, dat de ra-wi-ja-ja vrouwen zijn, die kort tevoren buitgemaakt en nog niet bij de andere groepen ingedeeld waren. Tritsch, die in de vrouwen van deze tabletten geen slavinnen, maar evacuees wil zien, verwerpt uiteraard deze interpretatie; hij brengt het woord in verband met λήϊον ‘graangewas’ en meent, dat de vrouwen werkzaam waren op de graanvelden; het is echter nauwelijks mogelijk λᾱϝιαῖος van een thematische stam λᾱϝιο- af te leiden.

68. Palmer's Ζεφύριαι is onmogelijk, daar -ριαι in het Myceens slechts door -ri-ja of -ra₂ wordt weergegeven; zijn alternatief Γεφύριαι is gebaseerd op de onhoudbare theorie betreffende de waarde van ze (cf. n. 56).

§ 5. De plaatsaanduidingen

Van de plaatsnamen zijn pu-ro Πύλος, re-u-ko-to-ro Λεῦκτρον en ro-u-so Λουσοί reeds behandeld. Op grond van de verdeling der handen in de serie Aa kan naast Pylos en Lousoi nog een zevental plaatsen tot de provincia citerior gerekend worden. Het tweede deel van de reeds genoemde dubbele plaatsaanduiding pu-ro ke-re-za kan worden opgevat als Κρῆσσα<*Κρῆτ-yᾰ (de spelling z impliceert, dat τy nog niet geheel tot σσ geworden was en als een soort affricata ^tσσ werd uitgesproken)

[p. 247]

met de betekenis ‘Cretensische wijk’. De naam e-u-de-we-ro is stellig te interpreteren als Ἐϋδείϝελος, lett. ‘goed zichtbaar’, in de Odyssee epitheton van Ithaca; volgens Strabo (9,2,41) werd Aspledon in Boeotië ook Εὐδείελος genoemd. Een van de ‘negen’ is me-ta-pa, wellicht Μέταπα (het accent is bevreemdend; cf. het door Polybius 5,7 genoemde Metapa in Aetolië en het ethnicon τὸς Μεταπίος in een Eleïsche inscriptie, Schwyzer Del. 414,2). Op de onderrand van het tablet Aa 779, dat op de gewone plaats me-ta-pa te lezen biedt, staat geschreven a-te-re-wi-ja; dit zou een ethnicon kunnen zijn, doch op grond van de plaatsing op het tablet kan het beter als alternatief voor me-ta-pa worden opgevat, dus als plaatsnaam (e.g. Ἀτρηϝίᾱ, afgeleid van de persoonsnaam Ἀτρεύς), vooral omdat bovendien me-ta-pa reeds op een ander Aatablet (Aa 752) voorkomt zonder groepsaanduiding, waaruit volgt, dat voor deze plaats slechts één groep te registreren was. Bij de plaatsnaam o-wi-to-no behoort het ethnicon o-wi-ti-ni-jo (An 657); het slot van deze naam moet dus -τνο- of -θνο- luiden. De plaatsaanduiding pi-we-re is vermoedelijk in verband te brengen met het als persoonsnaam gebruikte ethnicon pi-we-ri-ja-ta Πῑϝεριᾱ́τᾱς (PY Jn 389); het is echter moeilijk uit te maken, welke naamvalsvorm pi-we-re vertegenwoordigt (e.g. Πῑϝερεῖ, loc. van Πῑ́ϝερος^69.) en of er verband bestaat met het in Mycene gevonden vrouwelijke ethnicon, dat in de dat. sing. pi-we-ri-di Πῑϝερίδι, in de dat. plur. pi-we-ri-si Πῑϝερίσι luidt (MY Oe 103, Fo 101).^70. Hierboven (§ 3) is reeds vastgesteld, dat ook ne-wo-pe-o vermoedelijk een plaatsnaam is; het is verleidelijk Νέϝον Σπέος ‘Nieuwe Grot’ te lezen, maar dit is waarschijnlijk onjuist, daar σπέος een -εσ- stam is, terwijl -pe-o in andere samengestelde plaatsnamen o-stam blijkt te zijn (cf. o-te-pe-o-jo, gen. op -οιο, Eq 213). Er zou ook Νέϝος Φεός gelezen kunnen worden i.v.m. het overigens etymologisch niet verklaarde tweede lid van συ-φεός ‘zwijnenstal’, dat bij Hom. voorkomt.

Van de plaatsen in de provincia ulterior is re-u-ko-to-ro Λεῦκτρον al besproken. Interessant is, dat een der plaatsen door klerk 4 als pu-ro Πύλος (Aa 61), door klerk 23 als pu-ro ra-u-ra-ti-jo (Ad 664) wordt aangeduid. Kennelijk gaat het om een homonym van het bekende Pylos (πύλος betekent ‘poort’). Klerk 4 kon pu-ro zonder meer schrijven, daar zijn tabletten alle op de provincia ulterior betrekking hadden; klerk 23 moest daarentegen de districtsaanduiding ra-u-ra-ti-jo toevoegen om verwarring met de hoofdstad te voorkomen. Op dezelfde wijze onderscheiden wij ‘Hengelo’ zonder meer (d.w.z. het Overijselse) van ‘Hengelo in Gelderland’, terwijl in een lijst van uitsluitend Gelderse plaatsen de toevoeging ‘in Gelderland’ overbodig is. De naam ra-u-ra-ti-ja (e.g. Λαυρανθία, cf. Λαύρειον, gebergte in Attica, en voor het suffix Ἐρύμανθος, gebergte in Arcadië; daarnaast de spelling ra-wa-ra-ti-ja Λαϝρανθία) duidt één der ‘zeven’ districten van de prov. ulterior aan. Verder is da-mi-ni-ja te verklaren als Δαμνίᾱ, substantivering van het

69. Het is mogelijk, dat het woord in verband staat met het oude Indo-europese neutrum πϊαρ < *pîwr̥ ‘vet’ (subst.), waarbij het oude adjectivum πῑ́ων < *pīwōn (Oudind. pī́vā), fem. πῑ́ειρα < *pīwer-yə₂ (Oudind. pī́vari) aansluit. Bij Hom. wordt πίων ‘vet, vruchtbaar’ als qualificatie van ἀγρός ‘landerij’ gebruikt (ψ 832 e.a.) en het is dus begrijpelijk, dat dit adjectivum en verwante woorden ook als geographische namen optreden. Zo heet een berg bij Ephesus Πίων (Pausanias 7, 5, 10), een berg in Thessalië bij de Macedonische grens Πίερος (Aelianus Nat. Anim. 3, 37; hiernaar is het landschap Πιερία genoemd, cf. Κόρινθος: Κορινθία ‘gebied van Corinthe’), eveneens een rivier in Achaia (Paus. 7, 22, 1; de bovenloop heet Πεῑρος), terwijl Πιέρα de naam van een bron in Elis is (Paus. 5, 16, 8). Daar bij neutra op -αρ < -r̥ in het Grieks afleidingen op -ερός voorkomen (cf. ἡμέρᾱ ‘dag’, de gesubstantiveerde vrouwelijke vorm van het bij ἡ̄μαρ behorende adjectief *ἡμερός) en naast -ερός ook -αρός optreedt (cf. ἱαρός naast ἱερός ‘heilig’), is het niet nodig de zelden gebruikte adjectiva πιερός en πιαρός (Hippocrates Περὶ ἀέρων ... 21, Περὶ φύσιος παιδίου 21 en 22, ps. Aristot. Probl. 892 b 33) door conjecturen uit de weg te ruimen (τὸ πῖαρ i.p.v. τὸ πιαρόν, πίειρα i.p.v. πιαρά of πιερά; zie Liddell-Scott s.v.), temeer omdat hun authenticiteit door genoemde geographische namen wordt gesteund. Men zou pi-we-re als Πῖϝερεῖ, loc. van Πῖϝερος kunnen opvatten, als het geoorloofd is de uitgang -εῖ i.p.v. -οι, die later in Dorische dialecten bij pronominale stammen gevonden wordt (bijv. τουτεῖ ‘daar’; cf. ook ἐκεῖ ‘ginds’), hier aan te nemen; het is ook denkbaar, dat het athematische, vermoedelijk eerst secundair uit Πϝερίᾱ geabstraheerde ethnicon Πῑ́ϝερες (cf. Πίερες, Herodotus 7, 112) hier als plaatsnaam dienst doet (nom. plur.).

70. Deze termen staan temidden van namen van personen, die wol (Oe 103) en olijfolie (Fo 101) ontvangen. Het is zeer de vraag, of hier aan de Muzen gedacht mag worden, die sinds Hesiodus (Theog. 53) in Piërië (het Thessalisch-Macedonische grensgebied) gelocaliseerd worden.

[p. 248]

van *Δάμνος afgeleide adjectivum op -ιος (cf. Ἐπίδαμνος, Griekse kolonie in Illyrië). Naast elkaar komen voor e-pi-ko-o en e-pi-ko-e; het eerste kan bijv. als nom. Ἐπίκοος of loc. Ἐπίκόοι gelezen worden (cf. de naam van het eiland Cos;^71. voor Ἐπι,^72. cf. Ἐπίδαμνος); e-pi-ko-e zou als Ἐπικοεῖ, nevenvorm van de locatief verklaard kunnen worden.^73. Ook de vorm ke-e zou een dergelijke locatiefvorm kunnen zijn, e.g. Κηεῖ van *Κῆος (cf. Κέως, naam van een der Ionische Cycladen, door metathesis quantitatis <*Κῆος, cf. het ethnicon Ion. Κήϊοι); in het Myc. wordt ook het ethnicon ke-i-jo Κήϊοι (Na 577) gevonden, en voorts samengestelde plaatsnamen als a-pe-ke-e (Jn 431). Naast elkaar komen eveneens e-pi-jo-ta-na en e-pi-ja-ta-ni-ja voor. Een parallel hiervoor biedt het optreden van pa-ki-ja-na e.g. Σφαγιᾱ́νᾱ^74. (Na 561) naast pa-ki-ja-ni-ja Σφαγιᾱνίᾱ (On 300): het gaat hier om de vrouwelijke gesubstantiveerde vorm van adjectiva op -ᾱν-ός, resp. -ᾱ́ν-ιος, die behoren bij de Vóórgriekse ethnica van het type Ἀκαρνᾶνες (in casu pa-ki-ja-ne Σφαγιᾶνες Vn 19); op dezelfde wijze vindt men in het 1e mill. naast elkaar Μεσσᾱ́νᾱ (Att. Μεσσήνη) en *Μεσσᾱνίᾱ (Att. Μεσσηνίᾱ) als naam voor het landschap, waarin Pylos ligt. Als de fluctuatie e-pi-jo-t-/e-pi-ja-t-niet op een spelfout berust (anticipatie van het volgende ta in ja), is ze misschien te verklaren uit het Vóórgrieks karakter van de naam. De vorm po-to-ro-wa-pi wordt meestal verklaard als instrumentalis (plur.) op -φι met de functie van een locativus^75. (cf. Φθίηφι ‘in Phthia’ bij Hom.).

Tenslotte wordt in Ad 921 de naam ko-ri-to Κόρινθος gevonden, waarmee uiteraard niet het later beroemde Corinthe wordt aangeduid; ook het ethnicon ko-ri-si-jo Κορίνσιοι (An 209 al.) komt voor. Daar het corresponderende Aa-tablet ontbreekt, kan niet uitgemaakt worden, in welke provincie deze plaats was gelegen.

71. In de Ilias worden de vormen Κόωνδε (Ξ 255, Ο 18) en Κῶν (Β 677) gevonden. Het is mogelijk, dat deze accusatiefvormen in de plaats van ouder *Κόονδε, *Κόον gekomen zijn: in Homerus' tijd was het eiland Dorisch en volgens de Dorische regels kan *Κόος tot Κῶς zijn samengetrokken, zodat Κόωνδε als vorm met metrische diectasis voor Κῶνδε <*Κόονδε kan worden verklaard (cf. Hom. φόωσδε voor φῶσδε < φάοσδε ‘naar het licht’).

72. In het Myceens is ἐπι- minder frequent dan ὀπι- (cf. o-pi-ro-qo, § 4).

73. Zie n. 69. Het Attische οἴκει naast οἴκοι ‘thuis’ is een minder geschikte parallel, daar οἴκει pas vanaf Menander (eind 4e e.v.C.) voorkomt en door dissimilatie uit het tot bijwoord gefixeerde οἴκοι kan worden verklaard (Chantraine, op. c., 43).

74. Σφαγία is een andere naam voor Σφακτηρία, een eiland nabij Pylos (Plato Menex. 242 c).

75. Cf. M. Lejeune, Mémoires..., 161-184, vooral p. 174. Het is niet erg waarschijnlijk, dat de instrumentalisvormen de functie van een ablativus konden hebben, hetgeen Chadwick e.a. veronderstellen (Journ. Hell. Stud. 79 (1959), 190).

§ 6. De bijkomstige mededelingen

Op enkele Ad-tabletten komen behalve de reeds behandelde aanduidingen nog andere mededelingen voor. Zo luidt de tekst van Ad 67 ... vir 6 o-pe-ro vir 3. Het woord ὄφελος betekent vanaf Homerus ‘nut’, maar moet in het Myc. ‘tekort, schuld’ betekenen en samenhangen met Ion. Att. ὀφείλω, Myc. ὀφήλω < *ὀφέλνω, verschuldigd zijn’ (cf. PY Nn 228 o-o-pe-ro-si ὡ ὀφήλονσι ‘hoe zij verschuldigd zijn’). Wel was ὄφελος ‘nut’ in het Myc. bekend blijkens de samenstelling no-pe-re-e νωφελέε, dualis van νωφελής ‘buiten gebruik’ (PY Sa 794). Meestal wordt ὄφελος ‘nut’ in verband gebracht met ὀφέλλω < *ὀφέλyω ‘vergroten’, maar Lejeune^76. tracht ‘nut’ en ‘schuld’ onder één noemer te brengen door uit te gaan van een grondbetekenis ‘beschikbaarheid’, waaruit ‘nut’ en ‘schuld’ (vanuit het standpunt van de schuldeiser) zich ontwikkeld zouden hebben; geheel overtuigend is deze ietwat mathematische verklaring niet. De vermelding van een tekort impliceert, dat deze ko-wo

76. Mémoires..., 133; voorts ‘Présents’ et ‘absents’ dans les inventaires mycéniens, Parola del Passato 15 (1960), 15-19.

[p. 249]

al eerder geregistreerd waren. In Ad 679 is een soortgelijke vermelding gedeeltelijk geschrapt. In Ad 671 en 690 (hier naderhand geschrapt) wordt de dikwijls gebruikte afkorting o. voor o-pe-ro gevonden. - In Ad 686 leest Documents ... het gedeeltelijk aangevulde o-u-pa-ro-ke-ne-[to a]-ka-wo-ta-ra-ko-po-ro οὐ παρογένετο Ἀλκᾱ́ϝων τραγοφόρος ‘niet is verschenen A. de boksdrager (?)’. De vorm παρογένετο^77. bevat geen augment; gewoonlijk is dit in het Myceens afwezig. Men heeft niet geaarzeld de ‘drager van een boksvel’ in verband te brengen met de oorsprong van de tragedie. Lejeune^78. echter leest als onderwerp ka-wo-ta-ra-[wi-of wi-ja]-po-ro K.λᾱϝι(ᾱ)φόρος ‘K. debuitdrager’ terwijlPalmer^79. ka-wo-ta-ra-[ als e.g. Καλϝοστρατ- opvat. - In Ad 697 leest Documents... e-re-[e] qe-ro-me-no ἔρεεν γ^wηλόμενοι, bereid te roeien' of e-re-[ta] qe-ro-me-no ἐρέται κ^wελόμενοι ‘roeiers wordende’. De infinitiefvorm e-re-e ἔρεεν (cf. PY An 724,4) behoort bij een thematisch praesens ἔρω <*ə₁erə₁-^80., dat later vervangen is door het van ἐρέτᾱς ‘roeier’ afgeleide *ἐρέτyω >ἐρέσσω; -εεν (later samengetrokken tot -ειν) bestaat uit de themavocaal ε plus het infinitief-suffix -εν <*-sen. De vorm γ^wηλόμενοι komt overeen met Att. βουλόμενοι (cf. Dorisch δήλομαι, Boeot. βήλομαι<*g^weln-, Arc. cypr. echter βόλομαι) en kan beter met ‘prefererend’ vertaald worden, daar ‘bereid zijn’ eerder door ἐθέλω zou zijn weergegeven. De tweede mogelijkheid is gebaseerd op het werkwoord κ^wέλομαι, Hom. (Aeol.) πέλομαι ‘draaien, worden’ (cf. a-pi-qo-ro, supra § 4). Er moet wel verband bestaan tussen deze mededelingen en de zog. roeierstabletten (An 1; 610; 724), waar sprake is van de stationering van e-re-ta in diverse kustplaatsen. Het is verleidelijk aan te nemen, dat de ko-wo der Ad-tabletten of althans een deel van hen bestemd waren om als roeiers dienst te doen, wellicht in verband met het dreigende oorlogsgevaar. In Athene is het later voorgekomen, dat slaven dienst konden nemen bij de vloot (in 406, voor de slag bij de Arginusae). - Op de rand van Ad 684 leest Documents ... a-pu-ne-we e-re-ta-o ko-wo ... ἐρετᾱ́ων κόρϝοι ‘zoons van roeiers te A.’, waarbij a-pu-ne-we gelijkgesteld wordt met de plaatsaanduiding a-po-ne-we, die op de roeierstabletten voorkomt (misschien -ήϝει, dat. van een woord op -εύς met de functie van een loc). De vaders der op dit tablet vermelde jongens zouden dus reeds als roeiers werkzaam zijn. Misschien is het beter de tekst te verklaren als ‘jongens, ingedeeld bij de roeiers te A.’. Overigens zijn lezing en interpretatie onzeker. Tritsch^81. vat a-pu-ne-we op als ἀπυνέϝει lett. ‘zwemt weg’ ‘gaat weg over zee’ en leest verder e-re-ta o-[to]-wo ἐρέτᾱς Ὄρθϝος ‘de roeier O.’.

77. Voor παρο-, zie n. 65.

78. Par. d. Pass. 15 (1960), 12 sqq.

79. Interpretation..., p. 124; -στρατος is onwaarschijnlijk: men verwacht in het Myceens -στροτος (r̥ > ρο, cf. n. 63).

80. Voor de laryngaalsymbolen, zie n. 28; ə₁ valt na een medeklinker vóór een klinker zonder meer weg. De aoristus ἤρεσ(σ)α kan oorspronkelijk bij ἔρω behoord hebben (: *ə₁erə₁-, cf. ἐκέρασ(σ)α : *kerə₂-).

81. Minos 5 (1957), 158.

§ 7. Conclusies

Na het overzicht van de termen op deze tabletten en de structuur van de teksten is nu de vraag aan de orde, welke algemene conclusies bereikt kunnen worden. In het voetspoor van Documents ... zijn hier de

[p. 250]

vrouwen als slavinnen opgevat. Tritsch echter meent, dat de vrouwen vrij waren en uit bedreigde gebieden naar de centra Pylos en Leuctron met omliggende plaatsen geëvacueerd zijn, zelfs uit het gebied van de Aegeïsche zee (Cythera, Cnidos, Milete, Lemnos); hun mannen zouden bij de krijgsmacht dienst doen of reeds gesneuveld zijn. Palmer biedt een tussenoplossing; hij gelooft, dat de vrouwen slavinnen zijn, maar dat ze in verband met de noodtoestand waren geëvacueerd; de verwarde situatie zou tevens de aantalsverschillen tussen de series Aa en Ab verklaren. Het is moeilijk uit te maken, hoeveel in deze teksten op een noodtoestand wijst. In elk geval zijn de argumenten van Tritsch niet overtuigend. Hij meent, dat de ethnica de oorspronkelijke woonplaatsen van de vrouwen aangeven, terwijl de beroepsaanduidingen slaan op de werkzaamheden, die hun na enige tijd in het evacuatieverblijf werden opgelegd. Uitgaande van de hypothese, dat de volgorde Aa, Ab, Ad de chronologische is, constateert hij, dat sommige groepen vrouwen in de oudere tabletten nog geen beroepsaanduiding hadden, doch in de latere Ad-serie wel. Zo hebben Aa 772 en Ab 379 alleen de plaatsaanduiding e-u-de-we-ro, terwijl in Ad 670 hieraan de beroepsaanduiding ri-ne-ja-o is toegevoegd; in werkelijkheid is dit argument niet doorslaggevend, daar voor deze plaats slechts één groep te registreren was, zodat de groepsaanduiding niet noodzakelijk was, terwijl anderzijds de genitiefvorm zeer gewenst was voor de syntactische constructie der Ad-tabletten. Verder hebben Aa 699 en Ab 190 (plaats: Pylos) alleen het ethnicon ti-nwa-si-ja, terwijl in Ad 684 aan ti-nwa-ti-ja-o de beroepsaanduiding i-te-ja-o is toegevoegd; tegen de redenering van Tritsch pleit echter, dat bij v. in Ad 679 en 689 twee ethnica gevonden worden. Zijn opvatting is dus onbewezen, al geeft hij voor deze romantische interpretatie een aardige parallel in het verhaal over de Athener Aristarchus, die tijdens de oorlog de talrijke bij hem ondergebrachte vrouwelijke familieleden aan het werk zette, op advies van Socrates, en er zodoende materieel op vooruitging in plaats van achteruit.^82. Vooral de hierboven geciteerde parallellen uit Cnossos maken het waarschijnlijker, dat in deze tabletten personeel geregistreerd wordt.

De veronderstelling, dat klerk 1 en 4 de tabletten provinciegewijs verdeeld hebben, wordt bevestigd door de kleilabel Wa 114:

me-ni-jo mulier

pe-ra3-ko-ra-i-ja ·[

De term me-ni-jo kan als μήνιον ‘maandstaat’ worden opgevat (: μήν ‘maand’, waarvan in het Myc. de gen. me-no μηνός gevonden wordt); de tweede term is de naam der provincia ulterior. Vermoedelijk zat deze label dus bevestigd aan de doos, mand of bundel, waarin de Aa-tabletten betreffende de prov. ulterior (die van hand 4) verzameld waren; het ideogram wijst op de inhoud, nl. vrouwen. Deze label is door klerk 1 geschreven; hij heeft dus wellicht zowel zijn eigen tablettenreeks als

82. Xenophon, Mem. 2, 7.

[p. 251]

die van zijn collega van een label voorzien. De maandstaat zal wel zijn opgemaakt terwille van de vaststelling der uit te reiken porties voedsel. Dit wordt bevestigd door het tablet An 292, dat van onderen is afgebroken; de schrijver is wederom klerk 1:

si-to-ko-wo

ka-pa-ra2-de mulier 24 ko-wo 10

ko-ro-ki-ja mulier 8 ko-wo[

ki-ni-di-[ja mulier] 21 ko-[wo

[...

De groepsaanduidingen van de vrouwen en de cijfers in regel 2-4 stemmen geheel overeen met de tabletten Aa 788, 354 en 792, waarbij ko-wa ‘meisjes’ en ko-wo ‘jongens’ (resp. 8 en 2 in Aa 788) als ko-wo ‘kinderen’ bij elkaar opgeteld zijn; de cijfers der corresponderende tabletten Ab 372 en 189 zijn ko-ro-ki-ja 9 en ki-ni-di-ja 20, zodat An 292 niet rechtstreeks met de Ab-tabletten in verband staat. Daar Palmer's berekening impliceert, dat de jongens en meisjes elk evenveel voedsel ontvangen, zal dit tablet, waarop de afzonderlijke groepen vrouwen der Aa-tabletten zijn samengebracht, wel bestemd zijn voor degene, die met de voedseluitreiking belast was. Chadwick's interpretatie van si-to-ko-wo als σϊτοχόϝῳ ‘voor de graanuitdeler’ (lett. ‘graanstorter’) is dus geheel bevredigend. Gezien de volgorde der groepsaanduidingen zou men zich kunnen afvragen, of deze wellicht gebaseerd is op een geijkte, phonetisch gefundeerde volgorde der lettergreeptekens van het lineair B (ka, ko, ki). Het is instructief om tegenover Chadwick's lumineuze interpretatie de oudere verklaring van Bennett en Palmer te stellen; zij hebben si-to-ko-wo als σῑτοχόϝοι ‘graanstortsters’ opgevat en Bennett veronderstelt, dat de vrouwen dezer tabletten alle in het bakkersbedrijf waren te werk gesteld.

Van hand 1 is ook het tablet An 199:

e-ke-ro-qo-no	vir	12 ko-wo 1
a-ro-po	vir	3 ko-wo 1

Het is mogelijk, dat vir en ko-wo hier dezelfde functie hebben als op de Ad-tabletten. In dat geval is e-ke-ro-qo-no ook hier een groepsaanduiding van vrouwen; daar op het zeer fragmentarische tablet Ad 854 alleen e-ke-[ te lezen is, kunnen geen cijfers vergeleken worden. De term a-ro-po ἀλοιφοί ‘zalfsters’ (of gen. ἀλοιφῶν; ἀλοιφός: ἀλείφω ‘zalven’ = τροφός ‘voedster’: τρέφω) komt in de bewaarde tabletten der behandelde series niet voor; van dezelfde stam afgeleid zijn a-ro-pa ἀλοιφᾱ́ ‘zalving’ (PY Fr 1225 e.a.), a-re-pa ἄλειφαρ ‘zalf’ (Un 718,8 e.a.) en a-re-pa-zo-o ἀλειφαζόος ‘zalfzieder’ (Un 267 e.a.).

Met de Ab-serie kan het tablet Fg 253 in verband gebracht worden; het kan nog niet aan een bepaalde klerk worden toegeschreven:

... ] ṛạ-so-ro	frumentum 192 ms 7
	ni 192 ms 7

[p. 252]

Daar hier gelijke hoeveelheden tarwe en vijgen worden genoemd en de som der leesbare cijfers op 32 Ab-tabletten 154 ms 1 bedraagt, terwijl van 15 tabletten het deel met de cijfers is verdwenen^84., is het heel wel mogelijk, dat het tablet Fg 253 de som van de cijfers der Ab-tabletten geeft. Helaas is er nog geen verklaring voor het woord ra-so-ro gevonden.

Om een indruk te krijgen van de relatieve belangrijkheid van de provincies en de plaatsen voorzover het de personeelssterkte betreft, is het nodig enige cijfers te vergelijken. Van de 42 niet al te fragmentarische tabletten der Aa-serie hebben 30 betrekking op de provincia citerior, 12 op de provincia ulterior; voor de Ad-serie (totaal 38; na aftrek van het niet te localiseren ko-ri-to, 37) zijn deze cijfers 26 en 11. Voor de provincia citerior hebben in de Aa-serie 20 van de 30, in de Ab-serie 25 van de 33, van de Ad-serie 22 van de 26 betrekking op Pylos zelf (pu-ro ke-re-za niet inbegrepen); voor de provincia ulterior hebben in de Aa-serie 6 van de 12, in de Ad-serie 5 van de 11 betrekking op Leuctron. In totaal vindt men in Pylos 26 groepen vrouwen, in Lousoi en pu-roke-re-za elk 2 groepen, in elk van de zes overige plaatsen der prov. citerior 1 groep; in Leuctron vindt men 7 groepen vrouwen, in elk der zes overige plaatsen der prov. ulterior 1 groep^85.. Voorzover de cijfers leesbaar zijn, vermelden de Aa-tabletten der prov. citerior in totaal 497 vrouwen, als volgt verdeeld: Pylos 329, Lousoi 86, pu-ro ke-re-za 48, ne-wo-pe-o 8, Metapa 7, pi-we-re 7, Eudeiwelos 6, o-wi-to-no 3,^86. (Metapa) a-te-re-wi-ja 3; die der prov. ulterior in totaal 142 vrouwen: Leuctron 83, pu-ro ra-u-ra-ti-jo 26, e-pi-ko-o 14, e-pi-jo-ta-na 8, ke-e 6, po-to-ro-wa-pi 4, Damnia 1^86.. Deze stand van zaken is verklaarbaar, als bijv. verondersteld wordt, dat de koning naast het grote paleiscomplex te Pylos kleine paleizen in Lousoi en Leuctron, grote villa's in pu-ro ke-re-za en pu-ro ra-u-ra-ti-jo en kleine villa's in de andere plaatsen bezat. Meer dan de helft der hier getelde vrouwen verblijven echter in het paleiscomplex te Pylos.

Bij vergelijking van de aantallen vrouwen en kinderen, voorzover de cijfers leesbaar zijn^87., blijken in de Aa-tabletten der prov. citerior op 469 vrouwen 254 meisjes en 187 jongens geteld te worden (hieronder Pylos: 301, 180, 117); in de Ab-serie zijn de cijfers^87. 343, 149, 135 (Pylos: 222, 92, 93); in de Aa-serie zijn de cijfers voor de prov. ulterior 142, 132, 80 (Leuctron: 83, 78, 46). Gemiddeld is dus het aantal kinderen ongeveer gelijk aan dat van de vrouwen; het aantal meisjes is gemiddeld groter dan dat der jongens. Deze cijfers kunnen verklaard worden, wanneer men mag veronderstellen, dat de meisjes op zekere leeftijd tot de vrouwen gingen behoren (bijv. op 18-jarige leeftijd) en dan in dezelfde groep vrouwen werkzaam bleven, maar dat de jongens al op jeugdiger (bijv. 10-jarige) leeftijd voor andere werkzaamheden opgeleid en gebruikt werden, mits natuurlijk in het oog gehouden wordt, dat het kindertal veel groter en de gemiddelde levensduur veel geringer

84. Het is mogelijk, dat bepaalde, zeer fragmentarische stukken oorspronkelijk tot eenzelfde tablet behoorden, anderzijds, dat enkele Ab-tabletten geheel verloren zijn geraakt. Bij de optelling der leesbare cijfers is voor Ab 555 frumentum 16 zonder meer overgenomen, hoewel de berekening niet klopt: 38×2+20+19+2×2+5 (als men ta 2 en da 1 aanneemt)=124, dus 12 ms 4; Palmer verklaart de fout op ingenieuze wijze: de klerk heeft het cijfer der ms-eenheden bij dat der grootste eenheden opgeteld, vermoedelijk doordat hij in zijn klad het ms-teken niet heeft geschreven. Voor Ab 554 is 2 ms 6 berekend: 7×2+5+5+2 (als men ta 1 aanneemt); S. Dik wijst erop, dat het op een afzonderlijk fragment staande da ta (Ab 582) vermoedelijk ten onrechte met Ab 554 tot één tablet is verenigd.

85. Het zal wel toeval zijn, dat het aantal der in deze series geregistreerde plaatsen 9 voor de prov. citerior, 7 voor de prov. ulterior is, d.w.z. even groot als dat der districten (de plaats ko-ri-to is uiteraard niet meegerekend): de plaatsnamen in deze series vallen grotendeels niet samen met die der ‘negen’ en die der ‘zeven’.

86. In feite meer, daar het cijfer gedeeltelijk is verdwenen (Aa 775, Aa 96).

86. In feite meer, daar het cijfer gedeeltelijk is verdwenen (Aa 775, Aa 96).

87. Tabletten, waar slechts een deel der cijfers leesbaar is, zijn buiten beschouwing gelaten, daar het hier om de onderlinge verhouding gaat (Aa 506, Ab 355, 575, 417); het aantal ko-wo in Ab 356 is op 2 gesteld, doch bedraagt in feite meer, daar het cijfer gedeeltelijk is verdwenen.

87. Tabletten, waar slechts een deel der cijfers leesbaar is, zijn buiten beschouwing gelaten, daar het hier om de onderlinge verhouding gaat (Aa 506, Ab 355, 575, 417); het aantal ko-wo in Ab 356 is op 2 gesteld, doch bedraagt in feite meer, daar het cijfer gedeeltelijk is verdwenen.

[p. 253]

moeten zijn geweest dan tegenwoordig in onze samenleving het geval is. Bij vergelijking van de cijfers der Ad-tabletten met die der vrouwen op de corresponderende Aa-tabletten, voorzover de cijfers beschikbaar zijn,^88. blijken in de provincia citerior op 336 vrouwen 174 vir, d.w.z. ‘bijna volwassen jongens’ en 59 ko-wo, d.w.z. ‘iets jongere jongens’ voor te komen (Pylos: 274, 144, 50); voor de provincia ulterior zijn de cijfers 69, 27, 12 (Leuctron: 23, 11, 1). Het aantal vir is gemiddeld dus driemaal zo groot als dat der ko-wo in de Ad-serie; men zou zich kunnen voorstellen, dat hier met vir bijv. 12- tot 18-jarigen, met ko-wo 10-tot 12-jarigen worden aangeduid, die buiten de groep der vrouwen opgeleid en aan het werk gezet werden, hoewel ze hiermee bijv. voor hun verzorging en huisvesting nog wel in relatie bleven. Toch is het aantal jongens in de Ad-tabletten groter dan men, gezien de aantallen in de Aa- en Ab-tabletten, zou verwachten. Misschien mag worden aangenomen, dat in verband met de noodtoestand een aantal niet onder het koninklijk personeel ressorterende jongens gerecruteerd en bij de bestaande groepen ingedeeld zijn om de taken der in de oorlog dienst doende of gesneuvelde volwassen mannen over te nemen.

Verder is het interessant de cijfers van de verschillende groepen vrouwen te vergelijken. Wanneer het aantal vrouwen der Aa-tabletten, indien dit leesbaar is, doch anders dat der Ab-tabletten als basis genomen wordt, ontstaat voor Pylos de volgende afdalende reeks: a-ke-ti-ra₂ 38, ra-pi-ti-ra₂ 38 (Ab), re-wo-to-ro-ko-wo 38, a-*64-ja 35, a-pi-qo-ro 32, ku-te-ra₃ 28, ka-pa-ra₂-de 24, a-ra-ka-te-ja 21, ki-ni-di-ja 21, ne-we-wi-ja 21, o-ti-ri-ja 21, mi-ra-ti-ja 16 (Ab), pa-ke-te-ja 9, ti-nwa-si-ja 9, a-pu-ko-wo-ko 8 (Ab), ko-ro-ki-ja 8, o-pi-ro-qo 7, pe-ki-ti-ra₂ 7 (Ab), ra-mi-ni-ja 7 (Ab), ki-si-wi-ja 6, me-re-ti-ri-ja 6, ra-qi-ti-ra₂ 6 (Ab), pa-wo-ke 4, tenslotte a-da-ra-te-ja 1 en me-ki-to-ki-ri-ta 1, die misschien persoonsnamen zijn, terwijl de e-ke-ro-qo-no bij de o-pi-ro-qo zijn ingedeeld. De grootste groepen (meer dan 30 vrouwen) worden alle door een beroepsaanduiding aangegeven; het is dus waarschijnlijker, dat het nog niet verklaarde a-*64-ja een beroepsaanduiding op -ειαι dan dat het een ethnicon op -ιαι is. De groepen met vage aanduidingen (o-pi-ro-qo, e-ke-ro-qo-no, pa-wo-ke) tellen weinig vrouwen. Verder valt op, dat er drie groepen van 38, vier van 21 vrouwen zijn, terwijl de cijfers der groepen met 10 of meer vrouwen steeds minstens 3 verschillen. Men krijgt de indruk, dat de aantallen op een vaste schaal gebaseerd zijn. In Leuctron wordt de volgende reeks gevonden: a-ra-ka-te-ja 37, e-wi-ri-pi-ja 16, a-ke-ti-ri-ja 12, no-ri-wo-ko 8, me-re-ti-ri-ja 7, ki-ma-ra 3, terwijl in de Aa-serie een tablet met ri-ne-ja ontbreekt; men constateert hetzelfde als voor Pylos. De twee groepen in Lousoi zijn mi-ra-ti-ja 54 en a-ke-ti-ri-ja 32, die in pu-ro ke-re-za zijn ra-wi-ja-ja 26 en we-we-si-je-ja 22. Het is opvallend dat in zes van de andere plaatsen de vrouwen als ri-ne-ja ‘vlasbewerksters’ worden aangeduid; wellicht waren de koninklijke villa's aldaar het

88. Groepen, waarvoor niet alle benodigde cijfers beschikbaar zijn, blijven buiten beschouwing; bij gedeeltelijk leesbare cijfers is alleen het leesbare gedeelte in rekening gebracht.

[p. 254]

centrum van vlasplantages. De meeste beroepsaanduidingen hebben betrekking op textielvervaardiging en aanverwante bezigheden; vermoedelijk waren de producten niet alleen voor de behoeften van de bewoners der paleizen en villa's, maar tevens voor de handel bestemd. In het paleiscomplex van Pylos waren meer dan 412 vrouwen (het totaal der leesbare cijfers) werkzaam. Dit is meer dan Homerus' beschrijving van Nestors paleis zou doen vermoeden; de epische dichters hebben uiteraard geen aandacht gehad voor de paleisateliers en bovendien waren de Griekse vorsten in Homerus' tijd en omgeving minder vermogend. In de paleizen van het Nabije Oosten vindt men echter soortgelijke situaties. In Cnossos wordt i.v.m. vrouwen en kinderen van diverse leeftijdsgroepen de term di-da-ka-re, misschien διδασκαλεῖ ‘op school’^89. gebezigd (o.a. in Ak 781); in paleisscholen werden de diverse beroepen geleerd. Als men bedenkt, dat in het paleiscomplex te Pylos minstens duizend vrouwen en kinderen, afgezien van oudere jongens en mannen, verbleven, is het aantal der badwatergietsters (38), mits aangenomen wordt, dat ze met de gehele watervoorziening belast waren, minder bevreemdend.

We zijn aan het eind gekomen van onze behandeling van deze series tabletten. Verscheidene problemen zijn niet of oppervlakkig behandeld; andere, met name taalkundige kwesties zijn grondig besproken, daar het de bedoeling was de lezers van Forum der Letteren een indruk te geven van de mycenologie, die in wezen misschien nog het meest met de papyrologie overeenkomt: beide hebben te maken met teksten, die voortvloeien uit de routine van het dagelijks leven. Men heeft kunnen zien, met welke methoden deze teksten benaderd worden en wat de aard is van de resultaten op het gebied van de linguïstiek en dat van de sociaal-economische geschiedenis. We hebben vooral willen tonen, hoe verschillend de zekerheidsgraad van de diverse interpretaties en conclusies is. Een voorzichtig gebruik van de bijwoorden en hulpwerkwoorden van modaliteit om zekerheid, waarschijnlijkheid, mogelijkheid, onwaarschijnlijkheid en onmogelijkheid te onderscheiden is, zo ergens, dan hier een eerste vereiste.

C.J. Ruijgh^83.

89. Loc. op -εῑ (zie n. 69) van *διδάσκαλον ‘school’, cf. later διδάσκαλος ‘schoolmeester’.

83. Riv. di Filol. 40 (1962), 342.