Forum der Letteren. Jaargang 1960

[p. 281]

Boekbespreking

Henri Baudet, Het paradijs op aarde. Gedachten over de verhouding van de europese tot de buiten-europese mens. 116 blz. Van Gorcum & Comp., Assen MCMLIX.

Baudet heeft - men weet het uit zijn ander werk - een voorliefde voor ‘geistreiche’ beschouwingen, en aan ‘esprit’ ontbreekt het hem inderdaad niet. Het paradijs op aarde getuigt opnieuw van rijkdom aan ideeën, opmerkelijke belezenheid en lichte, prikkelende vormgeving. Houdt het boekje ook stand voor het oordeel van de strengste der muzen?

Men kan de vraag stellen, of Clio hier recht van oordelen heeft. Het uitgangspunt van de schr. vormt ‘de grote terugtocht van het Westen uit Azië en Afrika’, die zich in de allerjongste tijd voltrokken heeft of nog voltrekt. Deze ‘algehele ommekeer in de betrekkingen tussen westerse en niet-westerse wereld’ vraagt ‘om inzicht, interpretatie, explicatie..., ook al ware dat voorlopig slechts een theoretische explicatie van heel algemeen karakter. De geschiedschrijvers kunnen zich later aan het werk zetten’(12). Wat schr. wil doen is een poging tot inzicht te komen. Hoe doet hij dat? Toch eigenlijk door de geschiedenis van de verhouding der beide werelden na te gaan, of liever één der beide aspecten van deze geschiedenis. Baudet spreekt namelijk van een ‘dubbelverhouding’, ‘twee verhoudingen’, en wel primo de feitelijke, concrete, die op politiek, militair, economisch, ook missionair terrein ligt, en secundo de andere, geestelijke, die in de sfeer der voorstelling ligt - ‘van allerlei voorstellingen die in onze cultuur tot bloei zijn gekomen omtrent niet-westerse mensen en werelden: niet op basis van observatie, ervaring en directe werkelijkheid, maar op basis van de psychologische drang’ (11-12), m.a.w. de dikwijls geïdealiseerde voorstellingen van vreemde, verre werelden en ‘primitieve’ volken, het paradijs op aarde dus. Op dit laatste is inderdaad, zoals schr. zelf zegt, zijn volle aandacht gevestigd. De vraag is overigens, in hoever daarbij nog van verhouding gesproken kan worden. Indien al, dan is het in elk geval een verhouding tot een fictieve niet-westerse wereld. Nu heeft een dergelijke fictie ongetwijfeld wat de schr. met enige overdrijving noemt ‘absolute werkelijkheidswaarde, die zo kenmerkend is voor de heerschappij van de mythe’, en zeker kan de verbeelding de werkelijke verhouding beïnvloeden. Deed zij dit in concreto? Daarover handelt de schr. niet. Wel zegt hij: ‘als schering en inslag zijn de beide reeksen (d.i. de feitelijke en die der verbeelding) met elkaar verweven, onontwarbaar’, maar het hoe van dit verweven zijn wordt eigenlijk nergens in concreto uitgewerkt, ook niet daar waar de schr. (bij herhaling) de ‘gescheidenheid in onafscheidelijke verbondenheid’ van feit en ‘mythe’ vaststelt (41, 105-107). Blijft dus over het exposé van wat schr. de mythe noemt. Niettegenstaande alle beginselverklaring van het tegendeel is dit een historisch exposé, een schets of essay zo men wil, maar bepaaldelijk meer dan een loutere ‘thematische explicatie’. Bij de beoordeling van dit werk mag en moet men daarom behalve de vraagstelling zeer zeker ook de historische uitwerking aan kritiek onderwerpen.

Bij de vraagstelling is de schr. niet helemaal gelukkig geweest in de keuze van zijn termen. Tegenover feit stelt hij mythe, tegenover de historische werkelijkheid de mythische. Dit gebruik van de begrippen mythe en mythisch in de populaire,

[p. 282]

afgesleten zin is niet bevorderlijk voor het scheppen van klaarheid van voorstelling. Men rekt het begrip mythe toch wel bijzonder uit, wanneer men er niet slechts verhalen van paradijs en aurea aetas, doch ook de idealisatie van niet-Europese mensen en volken, Indiaanse ‘goede wilden’ en Chinezen met hun natuurlijke en redelijke godsdienst, onder rekent. Mythe is immers een verhaal van gebeuren, waarbij niet het al of niet fictieve karakter, maar de eeuwigheidswaarde en de principiële herhaalbaarheid essentieel zijn. Gelijk de mythe, zo lijdt ook de ‘bon sauvage’ - de schr. bezigt bij voorkeur de Franse term - aan inflatie: de edele emir van Babylon in het verhaal van Floris ende Blancefloer, zelfs de Chinezen, nota bene, vallen er onder (34, 64-65). Afgesleten als mythe zijn bij schr. de begrippen mystiek en mysticus, kennelijk ook onder Franse invloed (98). Wanneer moderne imperialisten als Rhodes of Lyautey geloof aan eigen of nationale missie bezaten, kan men dit desnoods als religieus, liever als pseudoreligieus bestempelen; deze lieden mystici te noemen schept, althans in het Nederlands, alleen maar begripsverwarring.

Het gemak waarmee de auteur zijn passe-partouts hanteert, leidt nu licht tot onzuiverheid bij de historische uitwerking. Oudchristelijke en middeleeuwse sporen van respect voor of verering van (gewoonlijk fictieve) niet-Europeanen: de Driekoningen, de kamerling uit het Morenland, het rijk van Priester Johannes, de barmhartige emir uit Floris ende Blancefloer, worden zonder meer tot voorlopers van de utopieën der zestiende eeuw, van de idylle der goede wilden en van de idealisatie der Chinezen, welke laatste naar bekend is in de achttiende eeuw hun hoogtepunt bereikten. Aldus kan schr. (44-45) spreken van het ‘diepzinnig probleem’, waarom de Indiaan in het Europees besef voorrang kreeg boven de neger (d.w.z. de Ethiopiër) van vroeger, alsof bijvoorbeeld het ideële rijk van Priester Johannes dezelfde functie in de Europese cultuurvoorstelling had als de projectie van alle oorspronkelijk en natuurlijke deugden op de Indianen! Aan de willekeurige, bonte vermenging van ‘Turken, Perzen, Huronen, Hindous(!) en Zuidzeevolken’ (73), die de schr. de auteur der ‘Indes galantes’ van 1735 verwijt, maakt hij zichzelf op andere wijze eveneens schuldig. Hij laat zijn fantasieflitsen op een dergelijke wijze door de tijden en ruimten heenschieten, dat de als Indianen verklede Amerikanen van het Theeoproer te Boston, de verering der Russische boeren bij de Russische intellectuelen der negentiende eeuw, en het boerinnetje spelen van Marie Antoinette in Petit Trianon vervloeien (81-82) tot één groot fenomeen van ‘primitivisme’, dat volgens Seillière de wortels bevatte van de negentiende-eeuwse gerichtheid op de ‘primitieve’ sociale klassen, waarbij vervolgens Renan geciteerd wordt, die heeft gezegd (de plaats wordt niet geannoteerd) ‘dat sociale ideeën ontbindend en cultuurvijandig werken en dat hierin een soort van eeuwige tragedie der geschiedenis ligt’. Dit is de omschrijving van Baudet, die hieraan nog de opmerking vastknoopt: ‘Het komt overeen met wat Burckhardt “das grosse durchgehende Hauptphänomen” noemt.’ Zulk een vormgeving is typerend voor Baudet: hij tovert u de citaten als kleurige ballen voor ogen en ge moet er een vastgrijpen en nauwkeurig bekijken om te weten te komen, wat hij nu eigenlijk beduidt. Wat Burckhardt met het ‘Hauptphänomen’ bedoelt, wordt pas duidelijk, als men diens Weltgeschichtliche Betrachtungen opslaat: het is de revolutionaire doorbraak van de geest door de gevestigde staatkundige, maatschappelijke en levensvormen heen, de negatie en afbraak van deze en de opbouw van een nieuwe cultuur. Niet louter primitivisme derhalve!

Deze hele passage tekent Baudets gedachtenvlucht: vol schittering, maar al te vluchtig, raak soms, en goed (bij voorbeeld over de revaluatie van de Islam in de achttiende eeuw), verrassend (bij voorbeeld bij de vergelijking van Karl May's Old Shatterhand met de ‘praktische imperialisten’ van de late negentiende eeuw), maar hoogst aanvechtbaar elders, vol innerlijke tegenspraak

[p. 283]

(vergelijk over de zgn. afweer van Europa tegen ‘Azië’ de pp. 8-9 en 12), vol gemakkelijke generalisatie. Baudet is een jongleur, een buitelaar: vol flonkerende invallen springt hij met groot gemak door tijden en culturen heen, maar hij is al te los van een solide bodem: op enkele gegevens bouwt hij torenhoge theorieën en visies. Als hij over de cultuuropvattingen en speciaal het cultuurpessimisme der negentiende eeuw komt te spreken, kan hij naast Burckhardt slechts enkele Franse historici citeren: de zo belangrijke Duitsers laat hij ter zijde. (Tussen haakjes: schrijvers francofilie blijkt ook uit de schrijfwijze van vele namen; de spelling laat trouwens nog wel meer te wensen.)

Als men zoveel omvatten wil, moet men toch langer met zijn stof bezig zijn dan van ‘december 1957 tot 30 mei 1959’ (p. 107). Het onmiskenbaar bijzonder talent, waarvan dit geschrift telkens blijken geeft, zou gediend zijn met beperking, betoming van het élan. Meen ook niet dat deze globale visie ons verder brengt bij het komen tot inzicht in het eigenaardige probleem van de discrepantie tussen de beide aspecten van de verhouding der westerse en niet-westerse wereld: de feitelijke en de ideële. Na alle historisch perspectief kan schr. aan het eind slechts opnieuw theoretisch concluderen tot de ‘onlosmakelijke eenheid’, het ‘onontwarbaar complex van mythe en realiteit. Dit is juist ons dilemma’. (107) Daarmee zijn we dan nog even ver als in het begin. Zou het niet nuttiger geweest zijn het existentiële uitgangspunt minder nadrukkelijk te stellen en eenvoudig een beperktere bijdrage te leveren tot de literatuur over de voorstellingen der niet-westerse volken bij de Europeanen?

Leiden

Th.J.G. Locher