Forum. Jaargang 4

[p. 201]

[Vierde jaargang, N^o. 3]

Nederland

[p. 202]

Laatste Verschijning van Camoës

Vele jaren na onze noodlottige ontmoetingen kreeg ik begeerte hem nog eens terug te zien, hem die ik eerst als held vereerd, daarna als voorleden lotgenoot had betreurd, tenslotte als te gewillige lijdensganger had veracht en met moeite vergeten had.

Nu kwam het in mij op dat wij elkaar nog iets zeggen moesten.

Ik zocht hem overal waar ik kans had hem te ontmoeten; - in Cascaës, in de grafzaal van het klooster van Belem, waar men een praalgraf heeft gebouwd boven een leege ruimte in de aarde die zijn graf voorstelt, nogmaals in de grot bij Macao onder het rotsafdak, op verschillende plaatsen aan de chineesche kust, aan steile oevers en ondiepe baaien.

Ik had het allang opgegeven, en op een nacht sliep ik in een kleine herberg in Kwan-Toeng, voornemens naar het Lo-Lo land te gaan; daar kwam hij binnen voor de nacht.

Hij zag er anders uit dan vroeger, niet meer dreigend en fier, maar hunkerend, smeekend, onderdanig. Hij had een oog verloren, hij ging mank, zijn gezicht was met korsten en zweren bedekt, zijn huid waarschijnlijk ook. Hij droeg een te ruim geworden wambuis, van voren toegevouwen over zijn lichaam. Hij kwam op mij toe en zei:

‘Zoo ben ik geworden en heb geen berouw, geen deernis met mijzelf. Ik heb geleden voor het heil van het land, het heeft mij niets teruggegeven, het heeft mij laten verhongeren. Het heeft mij de vrouw afgenomen die voor mij was bestemd, haar laten huwen met een vorst die haar heeft besmet en daarna gevangen gezet. Ik heb het toch niet verraden, ik heb geen opstand gestookt, heb het alleen bespot in sommige pamfletten, maar verder heb ik niet geklaagd of mij verweerd en mijn lot aanvaard, zooals het land later het zijne. Zijn vroegere grootheid heb ik soms met de mijne ondergebracht in het gedicht. Dat is het eenige wat van ons beiden overbleef. Nu hangt overal mijn portret, staat op vele pleinen mijn standbeeld, worden bede-

[p. 203]

vaarten gehouden naar waar ik misschien begraven lig. En ik leef voort, even ziek en gehavend als bij mijn dood. Ik ben tevreden.’

‘Wat kom je hier dan doen? Blijf dan in dat land als ze je daar zoo vereeren en je daar op teren kunt.’

Hij ging op de bank zitten, ik week terug naar het andere eind. Liever wilde ik opstaan en door de deur trachten heen te komen, maar ik kon niet.

Hij zat daar op het andere eind en speelde met een degenstomp en een kruis, dat op zijn borst hing. Uit de zweren op zijn gezicht droop dikke etter, langzaam als het vet van een kaars, op zijn kanten kraag als een blaker. Zijn eene oog flikkerde soms fel en doofde dan weer uit.

‘Ook hier is een plaats waar mijn nagedachtenis wordt vereerd en ik ben hier liever dan in mijn eigen land, dat is als een groot open graf. Dit is een groot kerkhof, er is geen plek waar geen graven onder zijn. Maar de levenden leiden hun vroolijk en kommervol bestaan ertusschen. Ik ben liever hier. Maar nu kan ik hier niet meer vandaan. En ik wilde graag nog eens naar Macao.’

‘En je wilt mij overhalen weer naar 't verleden terug te gaan? met jou mee? Ik heb er genoeg van!’

Hij bleef zitten waar hij zat, deed geen poging mij in te nemen, vestigde zijn eene oog op mij.

‘Hoe meer je aan je eigen heil denkt, hoe ellendiger het je gaat. Dat heb je nu toch gezien. Ben je er nu beter aan toe dan op je stoomschepen, toen je diners met zeven gangen kreeg?’

‘Ben jij er dan beter aan toe? Je hebt je laten wegjagen uit Lisboa, waar je eens en voor al liefhad, je laten gebruiken in Indië en China als gemeen soldaat, terwijl je officier had moeten zijn. En evengoed heb je het land verheerlijkt en onsterfelijk gemaakt. En wat heeft het gedaan toen je terugkwam? Dat zou ik wel eens willen weten. In elk geval, nu loop je voor eeuwig rond met je gezicht vol zweren en misschien staan schimmen daar anders tegenover dan menschen, maar mooi zullen zij het toch ook niet vinden.’

[p. 204]

‘Dat is toeval. En het is waar: in het eigen land terug ben ik er niet beter aan toe geweest. Maar het kon er niets aan doen. Het was zelf verarmd, verloor zijn bezittingen, werd aangevallen door de Mooren op zee en Spanje in zijn breede, zwakke onbeschermde rug. En toen kwam ook nog de pokkenepidemie in Lisboa en toevallig was toen mijn tijd om en moest ik eraan sterven. Niets dan toeval, die zweren. Trouwens, ik was de ergste niet. Hofdames en prinsen van den bloede hadden de zweren zoo sterk en diep en uitgebreid, dat niemand ze aan wou raken om ze te verplegen, en niet om ze te begraven als ze waren gestorven. In hun praalbedden werden ze met olie begoten en zoo verbrand. En ik ben nog begraven. En de eerbewijzen zijn later gekomen. Duizenden zijn langs de plaatsen getrokken waar zij mijn graf vermoedden! Beter is het geleefd te hebben, al is het in rampen, dan steeds over het leven heen te gaan, zoekend naar iets wat er niet is en niets achterlatend. Rampen zijn goed om de blik, de aandacht af te leiden van het verschrikkelijke dat achter elk leven gaapt.’

‘Maar als dat er niet meer is, als dat is gedempt door de aandacht die het heeft gepeild, dan zijn de rampen niet meer noodig, ook de instandhouding van het verleden niet, in China niet en nergens. Dan is het verleden als een benauwde droom, als een wolk die voor den einder hing, verdwenen. Dan kan men ademen, leven op aarde zoolang als het duurt, geen einde vreezen. Dan is het geen begin meer en de rampen zijn ook niet meer noodig. Je hoeft ze niet meer te zoeken, ook niet te ontwijken.’.

‘Jij durft dus zeker wel zonder rampen te leven en in de diepte te zien? Het lijkt er niet veel op.’

‘Nog niet. Ik kan mijn oogen nog niet van je afhouden, als ik mij omkeer bespringt het verleden mij. En nu, ga hier vandaan!’

Ik schoof over de bank naar hem toe en hij langzaam eraf en naar de deur. Hij leunde tegen de post en keerde zich om, zoodat ik zijn gezicht niet zag. Zijn gestalte scheen nog goed, beter dan zijn gezicht, waaraan gekneus-

[p. 205]

de trots en smeeking om medelijdend begrijpen samen een afstootelijke trek gaven. Alle Portugeezen zien er zoo uit en lijken op elkaar. Ik trachtte hem de deur uit te dringen.

‘Laat mij enkele oogenblikken in je lichaam leven en het leven op aarde ondervinden dat ik zelf heb overgeslagen.’

‘Nooit. Ik geef alleen om mijn eigen heil. Ik heb ook lang genoeg geleden, al is het dan niet om een godsdienst of een land. Daar was ik gelukkig al van af. Ik heb geleden voor mijzelf, ik wil mij in anderen vergeten. Dat kan ik niet als ik jou steeds voor en om mij heb.’

‘Zie dan hoe ik geleefd heb,’ zei hij.

Meteen gelukte het mij de deur open te krijgen. Maar er was geen gang, onder de drempel een leegte, ver beneden een rivier, aan de overkant een stad tegen de bergen, de huizen groot, en wit en bruin, half ingestort, de rivier vol schepen, één voer nog uit, de zon en de wind vlogen over de zeilen en de harnassen aan dek; de andere lagen stil, half ontmast, dofbruin, het hout zoo gekrompen dat de scheepsromp was misvormd, overal verlangend uitziende mannen bij de boeg, smeekend uitziend naar het land dat hen had uitgezonden en niet weer op wou nemen, dat elk verband met hen ontkende, terwijl zij het toch waren die eerst de schatten en later de ziekten hadden ingevoerd.

Dan kwam een schok, huizen en paleizen stortten in, een vuile wolk hing over de stad als een groote gier, maar met de klauwen nog ingetrokken. Daarna kwamen eindelooze stoeten uit de straten recht naar de rivier en overal plompten lijkkisten het water in. Later geen kisten meer, maar in grauwe doeken gewikkelde lijken, nog later onbedekte lichamen. Ik zag de klokken steeds luiden, wie waren het die ze trokken of was het de aardbeving die ze heen en weer schudde? Zoo ontdeed de stad zich van overtollige bewoners.

Hij zag mij half verwijtend, half triomfantelijk aan.

‘Deze stad zou zooiets niet kunnen overkomen,’ riep ik. ‘Die staat te sterk, die kan gerust honderdduizenden

[p. 206]

laten sterven, zij blijft gelijk. Niets wil ik meer weten van het verleden en van hen die er aan vast houden. Laat mij door!’

Nooit zou ik mijn lot zóó in mismoedigheid laten verloopen, nooit mijn bestaan verkwisten in het dienen van machten die wereldgroot lijken, maar daarna nietig zijn alsof zij nooit waren geweest. Ik kende nu het voorbeeld in al zijn afschrikwekkendheid. Geëxalteerd had hij de bloei en de stuiptrekkingen van een klein en poover rijk gezien als wereldschokkend en verheerlijkt in gedichten, zwaar van klank, maar even dwaas vergeefsch als al het wapengekletter en kanongebulder. Daarna had hij nog de lafheid begaan op latere leeftijd terug te keeren, hopend op de koestering van de roem. En willoos, zonder verzet, had hij zich laten doodhongeren, nog dankbaar met de aalmoes van een onvoldoend jaargeld en de resten van de tafel van de schaarsche rijken.

Van het verleden had ik allang afscheid genomen; liever dan in een ruim met schimmen bevolkt, leef ik in de ijzige kille leegte die zich in de eigen tijd om mij heen heeft gevormd, als een ijle en toch onwrikbare dampkring die alle toenadering van elders afweert, waar de blijken van menschelijke genegenheid uitdooven, als meteoren die sissend uitgaan voordat zij 't oppervlak waarheen zij vielen bereikten. Maar voor hem was die afsluitende afwerende sfeer natuurlijk geen beletsel.

Ook de waan dat er op aarde een land is waar men zich warmen kan aan haar uitstraling, na lange tochten in het door menschen bevolkte eindelijk het onbewoonde te bereiken, ook die waan moest worden verstoord en daarbij heeft zijn onverwacht bezoek veel geholpen.

Dat land is er niet.

Gelukkig was ik nog losgeraakt en in staat mijn omloopstijd op deze planeet buiten haar gebied en zonder verlangen te volbrengen.

Ik weet een land waar ik mij neerlaat, dat niet vraagt vanwaar, dat dankbaar is voor de komst, waar de ruimte leeg is; de lucht alleen door gieren bevolkt, de aarde alleen

[p. 207]

door honden en wolven en dat naar levende wezens hongert.

Daar is de aarde dankbaar en geeft blijken van aanhankelijkheid ruimschoots terug, wat men van hare dorheid niet zou verwachten.

J. Slauerhoff