Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 61]

Piet Schrijvers
Over vertalen, opleuken en redden van Martialis, een reactie

In Filter 27: 1 ‘Aparte vertalingen tegen het licht’ (maart 2020) verscheen een vernietigende recensie van mijn recente Martialisvertaling (Verzamelde epigrammen, Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2019) van de hand van David Omar Cohen. Ik ga niet in op de principiële tegenstelling die aan Cohens (C.) recensie ten grondslag ligt: ‘domestication’ (modernisering van vorm en inhoud, zijn voorkeur en die van vroegere Martialisvertalers) tegenover ‘foreignizing’ (zo veel mogelijk handhaving van de oorspronkelijke vorm en inhoud, mijn voorkeur). Ik hou me, ook vanwege plaatsgebrek, liever aan de feiten, dat wil zeggen aan andermans en mijn eigen vertalingen die Cohen citeert, bespreekt en waarop hij een groot aantal positieve en negatieve waardeoordelen baseert.

2.84:
De held Philoctetes was verwijfd en hield van mannen:
dat was de wraak van Venus toen Paris werd verwond.
De Siciliaan Sertorius likt kutjes, dit is de reden:
Rufus, het schijnt dat hij bij Eryx is klaargekomen.

C.'s keuze van 2.84 voor een vergelijking tussen De Bruyn (1979) en Schrijvers (2019) is niet erg gelukkig. Het Martialisonderzoek heeft namelijk de afgelopen veertig jaar niet stil gelegen. In de laatste regel volg ik de Loebeditie van Shackleton Bailey (1993), die leest alter ab hoc caesus ('een tweede Eryx, door hem ‘geramd’) met als noot: ‘caesus, also in sens.obsc. = pedicatus’ (gepenetreerd). De Bruyn volgde nog de vulgaattekst (occisus ‘gedood’) en maakte gezien zijn toegevoegde uitleg (‘vrucht van Venus' eigen schoot’) van Eryx de zoon van Venus, die in de mythe evenwel door Herakles werd gedood. Het gaat in dit epigram om een Eryx, naamgenoot van de Siciliaanse held, zoon van Venus. Caesus, in het Latijn dubbelzinnig (vermoord/afgemaakt - gepenetreerd) en voorbereid door ‘verwond’ in de analogie van vs. 1 en 2, vraagt om een even dubbelzinnige term uit het Nederlandse (homo)seksuele vocabulaire. Ik geef direct toe: mijn vertaling kan beter, maar die van De Bruyn is achterhaald (en bevat geen pointe).

1.89 (= 1.83):
Je kleine hondje, Manneia, likt je gezicht en je lippen.
Ik verwonder me niet dat honden houden van stront.

Ik begrijp dat C. zich heeft gestoord aan mijn tweede regel met (?) anglicisme (‘I do not wonder that’). Beter Nederlands is: ‘het verwondert me niet dat’, of ‘geen wonder dat’. C. had in de tweede regel liever ‘want’ dan ‘dat’ vertaald en merkt op: ‘Zonder dat voegwoord blijft het verband tussen beide zinnen impliciet en daardoor minder grappig’. C.'s commentaar zal, denk ik, door geen enkele conferencier-humorist worden aan-

[p. 62]

vaard, in elk geval niet door Martialis die het verband impliciet houdt.

In gedicht 1.73 richt C.'s kritiek zich op mijn ‘belegen’ vertaling ‘vrijers’ voor het Latijnse woord fututor (Shackleton Bailey: ‘fuckers’). Akkoord, maar het stijlniveau van het Nederlandse (homo)seksuele vocabulaire blijft een probleem. De dwang van het metrum leidde bij de door C. geprezen Van Dooren tot ‘welgeschapen neukwilligen’, waarvan het eerste woord niet in het Latijn voorkomt, het tweede geen Nederlands is.

‘Nog een laatste voorbeeld van te veel misleidende slordigheden ten opzichte van het Latijn’ mijnerzijds:

1.11 (mijn vertaling)
Toen de ridders een tiental consumptiebonnen verkregen,
waarom, Sextilianus, dronk jij in je eentje het dubbele?
Schenkers zouden allang een tekort hebben aan warm water,
als jij je wijn niet zou drinken, Sextilianus, puur.

Ik laat C.'s schoolse vertaalkritiek (bibis: ‘drink’ of ‘dronk’, aanduiding van een gewoonte of narratief praesens) buiten beschouwing. Belangrijker is dat 1.11 door C. ook wordt geciteerd in de vertaling van Hunink, voor C. kennelijk de ideale, moderne Martialisvertaler (‘Het resultaat mag er zijn: hier horen we de dichter Martialis aan het Nederlandse woord’):

Een ridder krijgt tien munten
wijngeld. Waarom drink jij
Sextus, twintig bekers
op je eentje?

[p. 63]

 

't Warme water raakte

 

haast volledig op.

 

Gelukkig drink jij, Sextus,

 

alles puur...

 

(Hunink)

Tja, horen we hier echt Martialis? Een ridder krijgt een bonnetje, kaartje (Latijn: tessera, bonnetje voor graan, geld of drank, zegt mijn woordenboek), geen munten. ‘Wijngeld’ is geen Nederlands, riekt te veel naar Trinkgeld. In de tweede strofe is het Latijn veel beeldender en concreter door het, door mij gehandhaafde, gebruik van de irrealis en het beeld van de waterschenker die de tribunes langsgaat. Overigens, een prozatekst typografisch als poëzie afdrukken maakt hem nog niet tot een gedicht.

Als uitsmijter dient bij Cohen een opmerking van de Volkskrant-recensent Arjan Peters over mijn vertaling van epigram 6.36. Voor de goede orde: het gaat om gedicht 10.90 en Peters citeert alleen de vier slotregels van het epigram. Het verwondert me dat een journalist een waardeoordeel formuleert op basis van een verminkt citaat. Hier volgt de complete tekst, waarin de vier bekritiseerde slotregels al vanaf de eerste regel worden voorbereid. Is de toon van Van Dooren (met zijn toegevoegd ‘ouwe hoer’) niet iets te ‘schwungvol’ tegenover Ligeia? Hopelijk wordt in elk geval de ‘reputatie van de vertaalde’ hiermee een beetje rechtgezet:

Waarom onthaar je je ouwe kut, Ligeia?
Waarom tart je de as van je dode lijf?
Zo'n behandeling past bij jonge meisjes,
jij kunt zelfs voor een oude vrouw niet doorgaan!
Zo'n kuur siert niet, geloof me toch, Ligeia,
de moeder van Hector, maar zijn echtgenote.
Je vergist je als je denkt een kutje te bezitten
wanneer geen pik meer daarin door wil dringen.
Daarom, als je nog schaamte bezit, Ligeia,
beroof een dode leeuw niet van zijn baard.

C. opent zijn kritiek met een schets van de reputatie van Martialis (‘een van de levendigste dichters, virtuoze stijl, meedogenloze ironie’). Wie met het totale werk van Martialis (méér dan 1500 epigrammen) vertrouwd is, weet dat deze lofzang een tikkeltje overdreven en in elk geval eenzijdig is. Toevallig merkte de Loebuitgever van Martialis (de gerenommeerde latinist Shackleton Bailey) naar aanleiding van het besproken Eryxepigram op: ‘not one of M.'s better efforts’. De Bruyn en Van Dooren presenteerden een seksuele bloemlezing, haalden daarmee veel krenten uit de pap voor wie er pap van lustte, en voegden veel Spaanse peper toe. Máár het hele oeuvre van Martialis is zoveel méér, naar inhoud en genre, en soms ook van wisselend niveau. Zou iemand het geciteerde 1.11 over warm water per se in een bloemlezing (‘de beste van Martialis’) willen opnemen? Ik vrees dat C.'s verwachtingen door Van Dooren en De Bruyn te hevig zijn opgeklopt. Misschien kan mijn complete vertaling nog dienstdoen als eyeopener.