Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 19]

Carlijn Brouwer
Een tijdloze metamorfose?
Over David Garnetts Vrouw of vos

Het is een scenario waarmee je bij je eerste vertaling niet direct rekening houdt (en dat inmiddels onmogelijk is geworden): dat je boek verkozen wordt tot Boek van de Maand bij De Wereld Draait Door. Het overkwam de jonge vertaler Irwan Droog (*1984) in maart 2018 met Vrouw of vos, de novelle uit 1922 van de Brit David Garnett (1892-1981). Het zal voor Droog als een persoonlijke triomf gevoeld hebben, want hij maakte niet alleen de vertaling, maar schreef ook een nawoord¹ bij de Nederlandse editie én ontwierp het omslag.

Lady into Fox was de tweede roman die Garnett schreef en was direct bij verschijnen in Engeland een groot succes; eerdere vertalingen ervan in het Nederlands, Silvia Vos van de hand van P.W. Zeilmaker en Mijn vos, mijn vrouw vertaald door Else Hoog, dateren van respectievelijk 1927 en 1967. Het boek vertelt het verhaal van Richard Tebrick, wiens vrouw Silvia van het ene op het andere moment in een vos verandert. Wanneer hij over de ergste schrik heen is, besluit Richard haar bij zich te houden en te beschermen tegen jachthonden en de roddelzuchtige omgeving - ze is immers nog altijd zijn vrouw. Met het verstrijken van de tijd verandert Silvia's gedrag echter steeds meer in dat van een vos en moet Richard zich steeds drastischer aanpassen om nog bij haar te kunnen zijn.

Met Vrouw of vos treedt Garnett in de voetsporen van andere klassiekers waarin mensen veranderen in dieren of voorwerpen, met als bekendste voorbeelden de Metamorfosen van Ovidius en De gedaanteverwisseling van Franz Kafka. Zoals Brecht Russchen, de boekhandelaar die Garnett aandroeg in DWDD, het formuleerde: ‘Dit is een tijdloos verhaal. Een betoverende parabel over de liefde.’ Dat Irwan Droog met zijn eerste vertaling een bijzonder werk onder handen kreeg, moge duidelijk zijn, maar een klassieker vertalen is niet eenvoudig. Laten we daarom de problemen verkennen die de vertaler moet zijn tegengekomen, en de hoofdbrekens en triomfgevoelens waarmee die misschien gepaard zijn gegaan.

1 In het nawoord geeft hij context aan het boek, maar worden vertaalkeuzes niet toegelicht.

Triomf van de titel

Laten we eens beginnen met zo'n vertaaltriomf - de titel. Hoewel niet zo letterlijk als bij Kafka of Ovidius, is ook bij Garnett direct duidelijk dat het hier om een transformatie gaat - Lady into Fox. In de oorspronkelijke titel ligt de nadruk dus op het veranderingsproces en de uitkomst staat daarbij al vast: de dame wordt een vos. Toch zou je kunnen zeggen dat de Nederlandse titel subtieler is en beter aansluit bij de inhoud: Vrouw of vos. Meer dan de Engelse titel nodigt de Nederlandse ons direct uit in het hoofd van meneer Tebrick, die maar niet kan bepalen waar zijn vrouw ophoudt te bestaan en waar het dier begint.

Met Lady into Fox plaatst Garnett zich duidelijker in de traditie van verhalen die draaien om een metamorfose, toch zou ook Lady or Fox geen vreemde keuze zijn geweest - zeker gezien de achtergrond van de auteur. Die studeerde botanie en zoölogie aan het Royal College of Science in het Londense South Kensington. Ook in ander

[p. 20]

werk legt Garnett een buitengewone belangstelling aan de dag voor de grens tussen mens en dier. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is te vinden in A man in the zoo, dat twee jaar na Lady into Fox verscheen, en gaat over de heer Cromartie die zichzelf bij wijze van experiment laat opsluiten in een kooi in de London Zoo.² Waarom is er nog geen hok ingeruimd voor de mens - de homo sapiens is toch slechts de zoveelste diersoort? Ook hier staat de vraag centraal: waar houdt de mens op en waar begint het dier?

2 A man in the zoo (1924) is het enige andere werk van David Garnett dat recentelijk in het Nederlands werd vertaald: Een man in de dierentuin (Uitgeverij Cossee, 2019). Eveneens vertaald door Irwan Droog.

Vossenterminologie

Om het veranderingsproces van vrouw naar vos kracht bij te zetten, bezigt Garnett in Vrouw of vos een heel aantal biologische en zoölogische vaktermen. Bij nadere bestudering blijkt dat die terminologie in de Nederlandse vertaling niet overal even scherp gehandhaafd is of kon worden.

Silvia wordt na haar gedaanteverandering in de Engelse tekst meestal aangeduid met vixen,³ waaruit direct blijkt dat het om een vrouwtjesvos gaat - in het Nederlands wordt ze simpelweg aangeduid als ‘vos’ (al wordt er altijd naar haar verwezen met ‘zij’). Er bestaat wel een specifieke term voor een vrouwtjesvos in het Nederlands, moer of moervos, maar die klinkt in een roman misschien te vaktalig. De mannetjesvos die later verschijnt wordt in lijn hiermee ook geen ‘rekel’ genoemd, terwijl de auteur daarvoor wel de term dog-fox hanteert. Ter illustratie (nb de cursivering in de voorbeelden is van mij):

When he moved the fox got up and shifted his eyes, but still stood his ground, and Mr. Tebrick recognised him then for the dog-fox he had seen once before carrying a hare. It was the same dark beast with a large white tag to his brush. (83)
Toen hij bewoog stond de vos op en schoten zijn ogen heen en weer, maar hij liep niet weg en meneer Tebrick herkende hem nu als de mannetjesvos die hij eerder had gezien met een haas in zijn bek. Het was hetzelfde donkere beest met de grote witte pluim aan zijn staart. (106)

Hoewel het gebruik van de specifieke termen verdedigbaar is, zeker gezien Garnetts achtergrond als bioloog, kiest de vertaler hier voor algemenere termen. Wellicht om verwarring bij de lezer te voorkomen, want die denkt bij ‘rekel’ in eerste instantie waarschijnlijk aan ‘kwajongen’.

Dat er geen moeren en rekels voorkomen in de vertaling is dus goed te begrijpen, maar jammer is wel dat op andere plaatsen in de tekst dierlijke aspecten verdwijnen. Om twee voorbeelden te noemen: in de originele tekst gebruikt Garnett de term dam om de moeder van een dierenjong aan te duiden. In het Nederlands is met ‘moeder’ niet duidelijk of het om een mens of dier gaat:

Indeed he was so much more quick-witted than the rest that Mr. Tebrick was led into speculating as to whether he had not inherited something of the human from his dam. (93)

Hij was zelfs zoveel slimmer dan de rest dat meneer Tebrick zich begon af te vragen of hij niet iets menselijks van zijn moeder had meegekregen. (100)

Een vergelijkbaar voorbeeld zien we als Silvia beschreven wordt wanneer ze verlekkerd zit te kijken naar het vogeltje in de kooi: ‘he saw her lick her chops’ (p. 29) versus ‘terwijl hij keek likte ze haar lippen’ (p. 35). ‘Chops’ zal in het Engels niet snel gebruikt worden bij de beschrijving van

3 Interessant is ook dat het woord foxish in het Engels ‘vosachtig’ betekent, maar dat vixenish over het algemeen als ‘sluw’ vertaald wordt (Van Dale geeft als vertalingen zelfs ‘boosaardig’ of ‘feeksachtig (van een vrouw)’. Moeten we hieruit concluderen dat de vrouwtjesvos sluwer te werk gaat dan de mannetjesvos? In het Nederlands lijkt het omgekeerde het geval: de mannetjesvos is daar juist de ‘rekel’, de deugniet (zie ook verderop in dit artikel). Wellicht een onderzoekje waard...

[p. 21]

een mens, maar wel bij die van een dier. Misschien was een vertaling als ‘snuit’ of ‘bek’ beter op zijn plaats geweest, al moet gezegd dat we ons hier nog zo aan het begin van het verhaal bevinden dat Silvia in Richards ogen nog vrij menselijk is en ‘lippen’ dus alleszins verdedigbaar is. In de oorspronkelijke tekst wordt de gedaanteverwisseling geleidelijk opgebouwd, terwijl de Nederlandse lezer er minder op voorbereid lijkt te worden.

De fabel overtuigend brengen

Garnett weet dus waar hij het over heeft op vossengebied, maar dat alleen zorgt nog niet voor een overtuigende vertelling. Zeg nou zelf, een vrouw die plotsklaps in een vos verandert - hoe geloofwaardig is dat? Om de lezer mee te krijgen in zijn fabel past Garnett een aantal handige trucs toe. Om te beginnen de vertelsituatie: Garnett laat doorschemeren dat hij zelf de verteller is en in die hoedanigheid reageert op allerlei verhalen die de ronde doen over deze wonderlijke metamorfose. Het verhaal is bevestigd door verschillende ooggetuigen en moet dus wel op waarheid berusten. Op gewiekste (of moet ik zeggen: sluwe?) wijze trekt Garnett de lezer steeds verder zijn mythe in. Die vertelsituatie blijft ook honderd jaar na dato en in vertaling overeind:

Het zal ongetwijfeld meer moeite kosten om de gebeurtenis te verklaren en in ons wereldbeeld te passen, dan om het verhaal als waar-gebeurd aan te nemen. Het is niet door één, maar door een dozijn getuigen bevestigd, allen respectabel, zonder kans op afgesproken werk. (6)

Zo had ik deze geschiedenis bijvoorbeeld nooit tot op de bodem kunnen uitzoeken als ik ook maar een tiende had geloofd van wat

[p. 22]

me allemaal werd verteld, zoveel was er pertinent onwaar, absurd en strijdig met de feiten. Daarom leest u hier alleen de hoofdlijnen van het verhaal, ik heb alle bloemrijke tierlantijnen achterwege gelaten. (60-61)

De tweede truc die hij toepast om die mythische sfeer te creëren is problematischer voor de vertaler. Het verhaal over de Tebricks wordt gepresenteerd als sprookje: ‘Het is werkelijk een wonder; iets wat volledig buiten onze wereld valt’ (p. 7), en de afsluiter: ‘hij leeft trouwens nog steeds’ (p. 125). Om dat kracht bij te zetten bedient Garnett zich van ouderwets Engels. Ook voor de lezer in 1922 voelde dat niet hedendaags aan. Enkele voorbeelden van dit archaïserende taalgebruik:

[...] since it meant that he durst not trust her as much as a dog even. (33)
[...] dat hij haar zelfs minder kon vertrouwen dan een hond. (38)

Oh Silvia! You are come back! (72)
O, Silvia! Je bent teruggekomen! (92)

With these feelings he waited impatiently for the hour on the morrow when he might hasten to them once more. (83)
Met dit gevoel wachtte hij ongeduldig tot hij de volgende dag weer haastig naar hen toe kon gaan. (105)

Dit zijn slecht enkele voorbeelden van dit veelvuldig gebruikte procedé. De ouderwetse verleden tijd ‘durst’ is weggepoetst, net als het bewust gekozen hulpwerkwoord ‘are’ (in plaats van het gebruikelijke ‘have’) en de plechtstatige formulering in ‘the hour on the morrow’. Het Nederlands is wat register betreft dus beduidend vlakker dan het Engels, en doordat de sprookjesachtige sfeer verdwijnt, verliest de vertaling een ironische betekenislaag. Dit verhaal speelt zich gevoelsmatig niet meer ‘lang geleden’ af, maar voelt dichterbij.

Gelukkig wemelt de tekst nog van de woorden die bijdragen aan de typisch Britse, enigszins ouderwetse sfeer, die ook in het Nederlands goed overeind blijft. De ‘ottoman’ is in vertaling keurig ‘ottomane’ geworden (een fout is hier snel gemaakt: een ‘ottoman’ is in het Nederlands een voetenbankje, terwijl in de tekst inderdaad een ‘ottomane’, ofwel ligbank, wordt bedoeld). De Tebricks reizen per ‘rijtuig’ (‘waggonnette’) en spelen ‘piket’ en ‘cribbage’ (‘piquet’ en ‘cribbage’). Ook legt Droog met onderstaande vertaling precies genoeg uit voor de Nederlandse lezer die niet bekend is met het Britse ritueel waarbij men tijdens de jacht het bloed van de eerste vangst op het gezicht smeert. Aan deze ervaring heeft Silvia een afkeer van de jacht overgehouden, wat ook haar angst voor jachthonden verklaart.

At first I was inclined to think that Silvia Fox, having once hunted when she was a child of ten and having been blooded, might furnish more of an explanation. (12)

Eerst was ik geneigd te geloven dat er een mogelijke verklaring school in het feit dat Silvia Fox op tienjarige leeftijd aan de vossenjacht meedeed en ritueel vossenbloed op haar gezicht gesmeerd kreeg. (8)

Besluit

Irwan Droog heeft met deze eerste vertaling een fraaie tekst afgeleverd waarin woorden en toon meestal goed getroffen zijn. Er spreekt vertaalplezier uit de ritmisch prettig lopende zinnen, waarvan ik nog een voorbeeld wil noemen. Silvia mag voor het eerst weer naar buiten sinds haar transformatie tot vos:

[p. 23]

First she ran up to him in a laughing way, all smiles, and then ran down again to the water's edge and began frisking and frolicking, chasing her own brush, dancing on her hind legs even, and rolling on the ground, then fell to running in circles [...]. (28)

Ze rende grijnzend op hem af, een en al blijdschap, snelde dan weer naar het water en begon te dartelen en te ravotten, joeg haar eigen staart achterna, danste zelfs op haar achterpoten, rolde over de grond en rende in de rondte [...]. (31)

Alliteraties in het Engels worden gehonoreerd en extra gecompenseerd met binnenrijm in het Nederlands, en door die klankherhalingen worden de vreugde en het gedraai van Silvia nog eens extra onderstreept. De vertaler dringt door tot de kern van het origineel en weet de sfeer grotendeels te behouden.

Op de punten waar je zou kunnen zeggen dat er in de vertaling iets verloren gaat, zijn de keuzes van de vertaler wel degelijk te begrijpen. De keuzes die je zou kunnen opvatten als ‘verarming’, zoals het minder aanwezige archaïserende taalgebruik of de minder specialistische biologische termen, zorgen ervoor dat de Nederlandse lezer ook anno 2020 makkelijker meegaat in deze fabel uit 1922. Bovendien komt in de Nederlandse titel - hoewel die dikwijls door de uitgever bepaald wordt en niet door de vertaler - het centrale dilemma in de novelle (is Silvia vrouw of vos?) beter tot uitdrukking dan in het origineel.

Een vertaling als deze stemt mij vrolijk - er is consciëntieus omgesprongen met de brontekst en de vertaler heeft zich duidelijk verdiept in de oorspronkelijke context van de novelle. Garnett schiep een tijdloos verhaal, dat dankzij een goede vertaling ook tijdloos blijft.

Mocht iemand zich nog afvragen ‘What does the fox say?’ - ze blaffen:

[...] and he was writing this when he was startled by hearing a fox bark. (72)
[...] en tijdens het schrijven schrok hij op door het geblaf van een vos. (91)

David Garnett, Lady into Fox. Griffin Classic Books US, 2017.

David Garnett, Vrouw of vos. Vertaald en voorzien van een nawoord door Irwan Droog. Amsterdam: Cossee, 2018.