Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 25

[p. 53]

John Berger
Zelfportret
(Vertaling: Kaat Vanneste)

Ik schrijf al bijna tachtig jaar. Eerst waren het brieven, daarna gedichten en toespraken, later verhalen en artikels en boeken, nu notities.

Schrijven is voor mij van levensbelang; het helpt me om wijs te kunnen worden uit de dingen en door te gaan. Toch vloeit het schrijven voort uit iets dat fundamenteler en universeler is - onze relatie met taal als zodanig. Het onderwerp van deze notities is dan ook de taal.

Eerst wil ik bekijken wat er precies gebeurt als je vertaalt van de ene taal in de andere. Ik heb het dan niet over de vele technische vertalingen van tegenwoordig, maar over literaire vertaling. Het vertalen van teksten over individuele menselijke ervaringen.

Vertalen wordt meestal gezien als het bestuderen van een pagina met woorden in de ene taal, die daarna op een andere pagina omgezet worden in een andere taal. Eerst wordt er een zogenaamde woord-voor-woordvertaling gemaakt, die wordt vervolgens aangepast aan de taalkundige wetten en principes van de tweede taal en nadien grondig bewerkt om equivalentie met de ‘stem’ van het origineel te bereiken. Veel vertalingen, misschien zelfs de meeste, komen volgens die procedure tot stand en de resultaten zijn verdienstelijk, maar middelmatig.

Waarom? Omdat een getrouwe vertaling niet het product is van een binaire relatie tussen twee talen maar van een driehoeksverhouding. De derde punt van de driehoek is dat wat achter de woorden van de originele tekst lag voordat die geschreven werd. Een getrouwe vertaling vereist een terugkeer naar het preverbale.

We lezen en herlezen de woorden van de originele tekst om er diep in door te dringen, om het droombeeld of de ervaring waaruit ze zijn ontsproten aan te voelen, aan te raken. Alles wat we zo op het spoor komen brengen we samen, en dat trillende bijna woordeloze ‘iets’ plaatsen we achter de taal waarin het vertaald moet worden. Nu moeten we enkel nog de gasttaal zover krijgen het ‘iets’ dat onder woorden gebracht wil worden binnen te halen en welkom te heten.

Die aanpak bewijst dat een taal veel meer is dan een woordenboek of een voorraad van woorden en uitdrukkingen. Taal is ook veel meer dan een opslagplaats van de werken die erin werden geschreven.

Een gesproken taal is een lichaam, een levend wezen, met een verbaal uiterlijk en linguïstische ingewanden. En dat wezen hoort zowel in het woordelijke als in het woordeloze thuis.

Kijk maar naar het woord moedertaal. Het Russische woord daarvoor is rodnoj jazyk, wat ‘eigenste’ of ‘liefste’ taal betekent. Lievelingstaal zou je zelfs kunnen zeggen.

Moedertaal is onze eerste taal, als zuigeling hoorden we die het eerst uit de mond van onze moeder. Een logische benaming dus.

Ik vermeld dat hier omdat het wezen van de taal, dat ik probeer te beschrijven, zonder enige

[p. 54]

twijfel vrouwelijk is. Ik zie haar kern voor me als een fonetische baarmoeder.

In één moedertaal zitten alle moedertalen vervat. Of anders gezegd: elke moedertaal is universeel.

Noam Chomsky heeft op briljante wijze aangetoond dat alle talen - niet alleen de verbale - gemeenschappelijke structuren en processen bezitten. Ook een moedertaal is dus verbonden (rijmt dus?) met niet-verbale talen - zoals de taal van tekens, van gedrag en van ruimtelijke schikking.

Als ik zit te schetsen tracht ik een tekst van uitwendige fenomenen te ontleden en op papier te zetten, een tekst die, zo weet ik, al zeker is van zijn niet in woorden te vatten plaats in mijn moedertaal.

Woorden, begrippen, uitdrukkingen kunnen losgekoppeld worden van het wezen van hun taal zodat ze alleen nog als naambordje fungeren. Ze worden dan log en leeg. Het frequente gebruik van letterwoorden illustreert dat perfect. Het heersende politieke discours bestaat uit logge en dode woorden, los van elk wezen van de taal. Die dode ‘woorden-uitkramerij’ wist elke herinnering uit en is een bron van meedogenloze arrogantie.

Met de jaren ben ik beginnen te schrijven omdat ik het gevoel had dat er iets verteld moest worden en dat, als ik het niet zou proberen te vertellen, het nooit verteld zou worden. Ik zie mezelf niet als een belangrijke, bekwame schrijver, maar eerder als een man met een oplapplan.

Ik schrijf een paar regels, waarna ik de woorden laat terugglijden in het levende wezen van hun taal. Daar worden ze meteen herkend en verwelkomd door een hele hoop andere woorden waartoe ze aangetrokken worden vanwege hun betekenis, of vanwege een tegenstelling, of een metafoor, alliteratie of ritme. Ik luister naar hun kletspraatjes. Samen verzetten ze zich tegen de manier waarop ik de woorden die ik kies gebruik. Ze trekken de rol die ze van mij moeten spelen in twijfel.

Dus pas ik de zinnen aan, verander hier en daar een woord, en dien ze opnieuw in. Daar begint de kletspraat weer.

Dat gaat zo door tot er voorlopig een goedkeurend gemompel opstijgt. Daarna ga ik naar de volgende alinea.

Daar begint de kletspraat weer.

Ze mogen me gerust een schrijver noemen. In mijn hoofd ben ik een hoerenjong - wie de hoer is dat kun je wel raden, toch?

Uit: Confabulations. London: Penguin Books, 2016, p. 3-8. © John Berger, 2014