Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 2]

[Nummer 4]

Foto Martien Frijns (2015)

[p. 3]

Barber van de Pol
Zoals je rol is, zo vertaal je

Onlangs gewandeld met de dichter/vertaler Jan K., een alerte geest, aan wie waarschijnlijk nog nooit iemand een knol voor een citroen heeft verkocht. Mij lukt het tenminste niet. Hij zegt wel eens: ‘Wat een onzin’, een afdoende manier om me op kletskoek te wijzen. Van hem pik ik het. Zo heeft waarschijnlijk iedereen zijn eigen externe gewetens.

Ik vertelde hoe ik me tijdens een panelgesprek had zitten opvreten omdat de zaal van mening leek dat vertalen puzzelen is, niet meer, laten we ons niets verbeelden. De zaal wist het wel, ha ha. Het gelach herinnerde me eraan dat het grootste deel van de mensheid kunst maar aanstellerij vindt en de hoon klaar heeft bij een eventueel pleidooi. Het herinnerde me aan het spottende lachje van Halbe Zijlstra.

Voelt ook maar één vertaler zich in de eerste plaats puzzelaar? Echt? Dan toch een opmerkelijk rommelige en creatieve puzzelaar. Ter vergelijking: een zanger die zijn partij analyseert, in stukjes instudeert en vervolgens naar eigen inzicht en vermogen weer als geheel voor het voetlicht brengt is goed beschouwd nog eerder een puzzelaar. Toch, vorige week, terwijl ik keek en luisterde naar Il trovatore, kwam het geen moment in me op om Dimitri Hvorostovsky, Anna Netrebko of Dolora Zajick als zodanig te zien.

Een vertaler is een vertolker, laten we hem die hoedanigheid gunnen. Ook hij speelt een rol en er is alleen iets aan wanneer die overtuigend wordt gespeeld, daar zijn we het toch over eens? In gedachten hoor ik alweer ha ha, maar mooi dat ik Seamus Heaneys Disctrict and Circle in de versie van Onno Kosters en Han van der Vegt las en gloeide van bewondering. Kosters and Van der Vegt went Heaney, en hoe! Ik zou hen nooit als puzzelaars wegzetten.

Maar laat ik nog even bij die wandeling blijven.

Mijn vriend kreeg dus kort verslag van die bijeenkomst in juni en ik dekte me al in tegen een terechtwijzing waaruit zijn teleurstelling zou blijken, om te beginnen over mijn opwinding. Maar nee, hij verklaarde zich vierkant solidair blijkens de behoorlijk fel uitgesproken woorden: ‘Als ik een gedicht vertaal ben ik aan het dichten.’ En zo tilde hij me terug in het vrolijke enthousiasme waarmee het zoveel prettiger wandelen, en vertalen, is. Wat weet hij het toch altijd mooi te zeggen. In tien woorden de kern gevat!

Dus als hij poëzie vertaalt, wat hij de laatste tien jaar met veel elan doet, is hij aan het dichten. En, laten we het gewoon maar doortrekken naar de andere genres, als iemand een roman vertaalt is hij een roman aan het maken, enzovoort. Zoals je rol is, zo vertaal je.

Ineens moet ik denken aan de hoofdpersoon uit een stuk van Molière dat ik eens heb vertaald, Le bourgeois gentilhomme. De titelfiguur, een eersteklas snob, merkt daarin tot zijn verrukking dat hij in feite de hele dag ‘proza’ aan het praten is. Nogal vermoeiend, zo'n besef voor een leek, zo mag je deze figuur van Molière wel noemen, je zou er alle onbevangenheid van kwijtraken, maar een literator móét weten dat hij met een bepaald soort taal in de weer is, een vertaler wéét

[p. 4]

wat voor vlees hij in de kuip heeft. Hij kent zijn rol.

Geen speld tussen te krijgen, maar zolang niet iedereen het beseft, worden er aan de lopende band van geslaagde romans, poëziebundels en essays puzzels gelegd waaraan de meerwaarde van het schrijverschap ontbreekt, vanuit de gedachte dat abn de benzine is waarop de literatuur rijdt. Vandaar al die zesjes in vertaling waar in het origineel misschien sprake was van negens en tienen. Gebrek aan inleving als vertolker is het ergste wat je een oorspronkelijke auteur kunt aandoen.

Een van de hardnekkigste hebbelijkheden bij vertalen is om expliciet, dus niet via compensatie of logische aanpassingen, aan het uitleggen te slaan via het fenomeen voetnoten. Zo geef je blijk van ijver in plaats van inventiviteit, en tegelijk wordt elke illusie van authenticiteit weggenomen. Noten zijn alleen gerechtvaardigd als ze een geïntegreerde rol in de tekst spelen; ik denk aan bepaalde boeken van Dave Eggers of Atte Jongstra. Cortázar speelt met het gegeven door in De autonauten van de kosmosnelweg een ‘noot van de vertaalster’ op te nemen waarin ze iets wijsneuzigs naar voren brengt en zichzelf vervolgens definieert als ‘een kei in vogels’ (mijn vertaling).

Om dit soort superieure spelletjes houd ik van deze schrijver, zoals ik van de ontregelende commentaren in Don Quichot houd, maar zomaar een weetje onder aan de bladzijde zetten uit onderschatting van de lezer of de literatuur is iets anders. Had ik bij die noot van de padre Cronopio een eigen noot moeten zetten? En moet ik misschien nu uitleggen wat een padre Cronopio is? Nee, de context is zo zwanger van betekenis dat de associatie zich vanzelf aandient. Laat die het werk maar doen.

Dat is wat ik denk als ik weer eens op het fenomeen stuit. En nog vaker denk ik: hoe weet jij nou wat de lezer wel en niet weet? De een heeft geen idee wat 2.0 is, de ander heeft al moeite met Florence Nightingale, weer een ander kijkt hulpeloos bij het gerecht vitello tonnato (ik haal deze voorbeelden uit een willekeurige aflevering van de quiz Twee voor twaalf, die van 9 oktober 2015; ik had daar ook 2x12 voorbeelden uit kunnen halen). Laat je tekst voor zichzelf spreken. Als jij maar weet waar je het over hebt, en dan nog.

Leuk aan de rollentheorie is dat ze ook opgaat voor de journalistiek, een uithoek in de literatuur, met z'n eigen kenmerken. Ook een journalist is meestal verhalend, doet als het even kan aan een spanningsboog en overtuigt dankzij het gebruik van muzikale factoren als herhaling, klankkleur en frasering, kortom: de hele literaire retoriek hangt de journalistiek aan. Maar niet iedereen is een Svetlana Aleksijevitsj. In minder grote of niet-westerse bladen is het stilistische niveau van de journalistiek soms niet zo hoog. Vandaar dat de redactie van het wereldomvattende blad 360 in een rondschrijven haar vertalers bezwoer om toch vooral enige vrijheid te nemen wanneer een letterlijke vertaling geen bevredigend resultaat oplevert. Er wordt fijntjes bij gezegd dat iemand als Dave Eggers (daar is hij weer) vanzelfsprekend níét vrij mag worden vertaald, omdat voor het gemak mag worden aangenomen dat hij geen ‘stijlversoepeling’ nodig heeft. Een Eggers vertaal je als een schrijver, journalistiek als een journalist. En nu maar hopen dat iemand in staat is om zelf het verschil te bepalen.

Als vertaler van journalistiek ben je uit op een overtuigende tekst, waarin een onhandige stijl of evidente mooischrijverij niet thuishoort. De onhandige auteur in kwestie mag blij zijn met de trefzekerheid van de vertaler. Die maakt er iets goeds van binnen de wetten van het genre.

Een mooi rondschrijven was dat van 360. Men neemt daar z'n vertalers, en ook de oorspronke-

[p. 5]

lijke auteurs/journalisten, en uiteindelijk z'n lezers serieus. De redactie is kennelijk taalgevoelig genoeg om haar ambities op een bepaald niveau te willen houden.

Mag je dan niet ook een mindere auteur een beetje oplappen? Ja, maar dan geef je meteen toe dat je hem niet helemaal serieus neemt. In de literatuur horen inhoud en vorm onlosmakelijk bij elkaar, terwijl in de krant de feiten voorop staan, liefst in een soepele, wat niet per se wil zeggen populaire, laat staan infantiele stijl verwoord. Maar was het niet Almudena Grandes, toch een redelijk bekende Spaanse schrijfster, die het prima vond wanneer een bepaalde roman in vertaling flink werd ingekort? Ligt dat per land verschillend, is de volgende vraag allicht.

Je kunt maar het beste op je persoonlijke ervaringen afgaan, dan weet je waar je het over hebt en de kans is best groot dat zo'n voorbeeld representatief is, dat valt trouwens uitstekend in te schatten meestal. Laat ik twee vertalingen nemen die van mijn eigen werk in het Duits zijn gemaakt. Het gaat om twee totaal verschillende gevallen.

Het eerste voorbeeld betreft de roman Er was wat met meneer Maker & mevrouw Maker, waar Nijhoffprijswinnares Rosemarie Still of haar uitgever, dtv Verlag, Traumtiger van maakte. Nu is bekend dat in Duitsland veel losser wordt vertaald. Toch moest ik even slikken toen Still me voorstelde een bepaalde passage uit het begin weg te laten omdat die niet goed over te brengen zou zijn. Mijn reactie was drieërlei, in deze volgorde: 1) hoe dúrf je, 2) ik wil je vertrouwen, dus geef ik jou de verantwoordelijkheid voor het resultaat; doe wat je goeddunkt, en 3) ze vróég het tenminste, al werd ik er niet gelukkig van. Wat 2) betreft: het was wat Cortázar tegen me zei als ik hem over iets polste waar ik de vinger niet op kon leggen. Hij zei: ‘Laat maar weg’, wat ik nooit heb gedaan, want ik ben een Nederlandse, geen Duitse. Ten aanzien van 3): ze had ook stiekem kunnen gaan knoeien.

Voorbeeld twee betreft een lezing over Schiller, die ik een aantal jaren geleden in het Goethe Institut uitsprak en die later in de bundel Friedrich Schiller und die Niederlande (Aisthesis Verlag, 2012) werd opgenomen. Bij een essay, zo zag ik mijn lezing, als een literaire tekst dus, vermijd ik de ballast van voetnoten, u kent mijn standpunt, met als gevolg dat mijn vertaler, Joachim Umlauf, de ex-directeur van ons Goethe Institut (moet ik dat vertalen? denkt u nu aan een drukfout?), die zich veeleer als wetenschapper opstelde, me alsnog een paar keer liet preciseren waar een en ander dan stond.

Mij staan vooral die aanhalingstekens uit de Duitse titel ‘Die “lebende Dissonanz” bei Schiller; Über Maria Stuart’ bij. Uit mijn tekst blijkt dat ik die levende dissonant aan Safranski ontleende en ook aan welk boek ik een en ander ontleen, maar waar stond het dan precies? Umlauf kon het zo gauw niet vinden. (Gevonden hoor, maar wat een werk is dat zonder begrippenregister.) Hij heeft de twee woorden tussen aanhalingstekens gezet, om duidelijk te maken dat er sprake is van een citaat. Ik had als essayist de vrijheid genomen dat niet te doen, omdat ik in mijn betoog met het begrip in ruimere zin aan de haal ga, al vermeld ik Safranki's studie wel als vindplaats. Hier vertaalde een wetenschapper een essay als wetenschapper, maar de noten zijn tot drie beperkt; de twee andere betreffen titels uit de tekst waarvan alsnog plaats en jaar van uitgave werden vermeld.

De vertaling van Still heb ik nooit bekeken; leven en laten leven. Die van Umlauf wel, nu ja, een paar bladzijden, genoeg om met de oren te klapperen. Ik wist niet dat ik zo grappig of goed Duits kon schrijven. Het zou bij mij steenkool geworden zijn. Dat was ook de reden dat ik de

[p. 6]

lezing in het Goethe Institut (sic) in het Nederlands had uitgesproken, dankbaar gebruikmakend van de aanwezige tolk.

Foto Martien Frijns (2015)

Op de Schrijversvakschool houd ik studenten en cursisten voor dat een schrijver, welk genre hij ook beoefent, essay, verhaal, poëzie of onderzoeksjournalistiek, en hoeveel min of meer ongeschreven wetten dit ook aankleven, altijd in de eerste plaats zichzelf als auteur meeneemt, wat ook geldt voor de vertaler. Neem de stijlkenmerken. Wie academisch is, zal dat altijd zijn, wie extatisch is zal sneller extatische woorden gebruiken, de dromer wil dromen. Wie het subjectivistische liever mijdt, zal dat waar het kan doen; wie de neiging heeft de objectiviteit van een stem te voorzien, doet dat op zijn beurt overal.

Een vertaling zal, nee moet, om die reden wel een hybride product zijn. Er voegt zich een stem bij een andere, die al geregistreerd was; in de vertolking krijgt de worsteling vorm.

Zoals je bent, zo vertaal je. Je eigenaardigheden bepalen je uniciteit. Drijf ze niet uit. Wel is van wezenlijk belang dat je ze onderkent en ze inzet voor wat je uiteindelijk voor ogen staat. Voor je het in de gaten hebt betekenen ze je valkuil. Wie schrijft en ook wie vertaalt passe de wet van de distantie toe: hij spele een rol op weg naar een resultaat, dat autonome kracht moet hebben.