Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 59]

Barber van de Pol
Frans Kellendonk - schrijvende vertaler, vertalende schrijver

Op 2 mei 1982 laat Frans Kellendonk Jeroen Koolbergen, een trouwe correspondentievriend en uitgever in spe, weten: ‘... ik moet iets doen met mijn geestdrift - een vertaling ligt het meest voor de hand’. Zijn enthousiasme geldt deze keer de vertaler en essayist Thomas de Quincey, die het bekendst is van zijn Confessions of an English Opium-Eater. Een jaar later verscheen inderdaad Kellendonks vertaling onder de titel De Engelse postwagen gevolgd door Over moord beschouwd als een der schone kunsten bij uitgeverij Tabula.

Het is na te lezen in Frans Kellendonk, de brieven, dat dit voorjaar, voorbeeldig bezorgd door Oek de Jong en Jaap Goedegebuure, bij Querido uitkwam en al door velen aan het hart is gedrukt. Kellendonk, we houden van je, dat is de sfeer. Ook ik reken de dagen dat ik het las nu al tot de mooiste van 2015, al was kiespijn mijn deel. Het is een erg interessant boek geworden, waarin een van de markantste vertegenwoordigers van zijn literaire generatie soms in extenso verwoordt wat hem bewoog. Behalve een portret van zijn persoonlijkheid en handel en wandel, vind je volop denklustige observaties, waarvan de poëticale, over zowel schrijven als vertalen, nooit de indruk wekken tweedehands te zijn.

Bij Kellendonk lopen vertalen en schrijven door elkaar. Hij is het toonbeeld van de schrijvende vertaler of vertalende schrijver, zoals Brodsky dat was, of Borges, om een paar anderen die ook hij opvoert te noemen. Je zou willen dat de combinatie nog gebruikelijker was. Niemand kent een schrijver zo goed als zijn herschepper en niemand draagt hem zo vanzelf uit, zonder dat per se sprake is van gelijkenis. Lijken op is in goede literatuur nooit het streven. Wie denkt bij Kellendonk aan Henry James, aan De Quincey, aan Wyndham Lewis, aan Emily Brontë? Ze doen op de achtergrond mee als strenge of geamuseerde getuigen bij de pogingen de eigen stem te verheffen. Zie ook het mei-nummer van het Nieuw Letterkundig Magazijn, het blad van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Daarin presenteert Goedegebuure Kellendonk als (een heel goede) vertaler en vertolker van de liedjes van Bob Dylan, nog zo'n liefde, die hem ongetwijfeld ook inspireerde tot eigen teksten. Nu ik erover nadenk is ‘invloed’ zo'n verkeerd woord niet, al is ‘verwantschap’ beter, want niet hiërarchisch.

Uit dezelfde door Kellendonk genoemde geestdrift hebben hij, en Borges, en Brodsky, hun vertalingen steeds begeleid met essays, inleidingen, lezingen. Een geliefd object laat je nu eenmaal niet in de kou staan. Zinnelijker gezegd: daar kun je niet afblijven. Het (misschien is ‘hij’ of ‘zij’ eleganter, maar dat riekt naar het beperkende autobiografische), het spookt dus in je hoofd en zoekt, behalve via vertalen, ook via primaire wegen naar een met anderen te delen vorm. Alle schrijvers die Kellendonk vertaalde is hij geweest en heeft hij weergegeven met eigen middelen. Dat is niet een mal, bevlogen standpunt, maar de enige manier om zo'n rol te spelen: je eigen manier. ‘Welke anders?’ zou Reve, ook een correspondentievriend van Kellendonk, zeggen.

Later in 1982, en op meer plekken, stelt Kellendonk de zogenaamde letterlijkheid bij vertalen aan de kaak. Hij wordt geplaagd door de gedach-

[p. 60]

te dat de jury van de Nijhoffprijs zijn ‘inventiviteit’ misschien minder hoog heeft aangeslagen dan de prestatie van ‘wie slechts vertalen wil’. Op verrassend defensieve wijze licht hij zijn opvattingen toe en benadrukt met name de noodzaak van ‘compenserend’ in plaats van angstvallig of braaf stukje voor stukje vertalen. In een passage die de meest associatieve uit het hele boek is, worden Bacon als over-schilderaar van Velázquez en Biesheuvel als na-verteller van Conrad opgevoerd als getuigen à decharge, nogmaals, alsof hij zich moet verdedigen. Misschien las ik het wel verkeerd en zijn beide b's juist getuigen à charge. Ik haal een theorie uit een kattenbelletje; linke soep.

Duidelijk is wel zijn stelling: dat om dezelfde kracht, levendigheid en kleur te behouden een veer die niet te honoreren is ergens anders in de tekst moet worden gestoken. Zo niet, dan is verarming - hij gebruikt het woord ‘kaal’ - het gevolg. Deze wet wordt hier toegeschreven aan Pé Hawinkels, al kan ik kan me niet voorstellen dat ook maar één serieuze vertaler, ook in die tijd, de mogelijkheden van de compensatie niet voortdurend toepaste, zonder het te beseffen zelfs. De complexe eenheid die een boek is laat zich immers eerder omschrijven als een minstens driedimensionale aangelegenheid dan als een lineaire hoeveelheid puzzelstukjes, en dan vergeet ik de muziek nog.

Ik heb eens nagekeken wie in het jaar dat Kellendonk kennelijk van buitenaf als kanshebber werd getipt (hij noemt Maarten 't Hart in die rol) wél de Nijhoffprijs won en stuit op het - toen nog - koppel Rien Verhoef en Sjaak Commandeur. Dat zijn inderdaad geloof ik geen schrijvers, maar daarmee nog geen afromers. De literaire moed kleeft ze aan. Het zijn schrijvers in potentie.

Kellendonks pleidooi voor schrijvend vertalen is nu gemeengoed, al zijn er vast nog die vinden dat je eigenlijk niet aan een origineel mag komen en iedere verandering - honderdduizenden dus - moet verantwoorden. De ene taal is de andere niet, vertalen is liefdevol verraden en juist vanwege de wonderbaarlijke krachtmeting tintelt het resultaat. Was het woord compenserend in verband met vertalen toen echt nieuw? Het lijkt me stug, maar ik ben te weinig wetenschapper om dat uit te zoeken. Wel weet ik dat in 1982 de rel vanwege het níéttoekennen van de Nijhoffprijs aan Hawinkels nog vers in het geheugen lag. Kellendonk schatte hem kennelijk hoog, misschien juist vanwege het feit dat hij ook schreef, en inderdaad treedt Hawinkels Thomas Mann, inzake Der Zauberberg, als schrijver tegemoet.

De verwantschap tussen schrijven en vertalen komt impliciet naar voren waar Kellendonk zijn literaire drang omschrijft. Ik kwam in Zingen is geluk uit op een ‘intuïtief zeker-weten’ waarvoor vertolking wordt gezocht. Ook hij zoekt het bij de intuïtie: een schrijver/vertaler doet pogingen om een intuïtief wereldbeeld te vangen dat zonder woorden niet gedeeld kan worden. Er wordt al hakend naar het juiste woord en beeld een vorm verkregen, wat gelukkig grotendeels, zeker wat de muziek betreft, intuïtief gaat. In feite is iedere werkelijkheid in haar benoemde staat literair is de conclusie, of, op p. 323: ‘De werkelijkheid zoals we haar delen is literair en nooit letterlijk.’

Nooit letterlijk, altijd literair. Wat mooi!

Sommigen concludeerden daaruit tot Kellendonks woede dat hij als een wereldvreemde metafysicus de werkelijkheid buiten de taal ontkende. Hij werd ingewikkeld gevonden met al z'n belezenheid en theoretiseerdrang. Een tweede gevolg was dat hij, de emotie en oorspronkelijkheid zelve, tot academisch schrijver werd gebombardeerd.

Hoeveel interpretaties er van je eigen werk ook mogelijk zijn, voor jezelf heeft het maar één,

[p. 61]

definitieve vorm. Het is heel bevreemdend om je werk in vertaling te lezen, al kun je zo speels of coulant zijn om te zeggen dat het vast is opgeknapt, waarmee je erkent dat je boek nu van de anderen is en mee-verandert. Op een gegeven moment is Kellendonk teleurgesteld in Marja Brouwers' vertaling van een lezing van hem in het Engels, omdat daarin ‘de woordkleur, het ritme en de typisch Nederlandse toespelingen verwijderd zijn’. Je snapt hem en toch: dat zegt híj, die juist de herscheppende taak van de ver-taler benadrukt. Het is ook wel weer menselijk. Alleen bij een ideoloog blijken standpunten van graniet.

En zo blijf je met deze schrijver in discussie, al overheerst de neiging zijn formuleringen bewonderend te omarmen. Het kan zijn dat al zijn denkbeelden elders en eerder zijn verwoord, wellicht in gezaghebbende fenomenologische of filosofische boeken, ik twijfel daar eigenlijk niet aan, maar hier is híj aan het woord. Hier wordt als oogst van noest essayistisch denken, vanuit genoemde intuïtieve drang om woorden te vinden voor een vooralsnog woordloos zeker-weten, tot springlevende conclusies gekomen, zomaar in het discours. Hoe verhouden taal en werkelijkheid zich? Lees Kellendonk. Hou je niet van maxime-achtige uitspraken? Lees deze brieven om ze in hun verband op waarde te kunnen schatten. Het aantrekkelijke is, en hij onderstreept het zelf, dat bij hem het wezenlijke aan de oppervlakte zit en niet aan het oog is onttrokken door mist, notenwillekeur of -ballast, of academische poeha, terwijl je hem, geschoold en bedachtzaam als hij was, ook zeker niet op onnozelheid zult betrappen. Hij is erg geestig. Hij wilde geen academicus zijn, maar een schepper en her-schepper van de meest ambitieuze soort.

Een schrijvende vertaler heeft datzelfde intuïtieve - Mann zegt prototypische - beeld van een werk, dat hij zoekend en benoemend anders maar hetzelfde gestalte geeft. Het resultaat bij een vertaling is zichtbaar hybride, zo niet dan is er vervlakt en is, laat ik overdrijven, de meerduidigheid vermoord. Twee talen, twee stemmen, twee verschillende omstandigheden versmelten in een onlosmakelijk duet. Daar moet wel iets uit voortkomen dat nieuw en bijzonder smaakt, anders is het abn de baas.

Is iedere vertaler uiteindelijk een schrijver? Vorig jaar zat ik aan bij een rondetafelgesprek in Banff, in Canada, waar de vraag een keer te vaak beantwoord werd met ja. Hou op met dat defensieve, begon ik te denken; je bent een schrijver, oké, klaar. Ook de Mexicaanse dichter/vertaler Francisco Segovia raakte geïrriteerd en draaide de boel doodleuk om: ‘Iedere zichzelf respecterende schrijver is een vertaler.’ Ik stel me voor hoe Kellendonk als hij daar had gezeten zou hebben gegrijnsd of net als ik, wat ik me bij hem toch minder goed kan voorstellen, had geklapt.

De laatste vertaling die hij publiceerde was Woeste hoogten, waarover weinig in De brieven te vinden is. Het is intussen 1989; er vallen gaten in de correspondentie, hij wordt langzaam gesloopt door aids, waarover overigens alleen het hoognodige, en daardoor des te dramatischer, wordt prijsgegeven. Hij was graag nog een halve eeuw doorgegaan met leven, stelt hij vast. Het beviel hem goed. Op 15 februari 1990 overleed hij, opgegaan in het mystieke lichaam van de kerk. Pater van Kilsdonk bewierookte zijn graf, of was hij met de wijwaterkwast in de weer? Ik zie het voor me, maar ben op dat vlak niet trefzeker. Kellendonk was, na al het tumult rond zijn vermeende antisemitisme, op het toppunt van zijn roem. Het was druk op Zorgvlied.

Ik denk aan die ene jaarborrel bij Meulenhoff, kort na de verschijning van Mystiek lichaam in mei '86. Hij en ik zaten in de redactie van De Revisor, hij als een veteraan al, streng, moeizaam

[p. 62]

in zijn contacten met de andere redacteuren; ik als kip zonder kop, die andere dingen aan haar hoofd had dan de literatuur, laat staan de theorie, al deed ik onder meer in het Vertaallaboratorium m'n best. Er waren de kinderen, en die kloekrol vond hij met zijn baarmoedernijd, die hij in zijn brieven overigens bagatelliseert, wel charmant. Moeders werden in die tijd maar sporadisch toegelaten in denktankachtige constellaties, ik was overal de enige, maar een feit is dat de jongens maar wat graag hun hoofd tegen m'n borst vlijden.

Hij stond daar in z'n eentje in de drukke hal op de eerste verdieping en vertelde toen ik op hem afstapte dat niemand hem wou spreken. Dat een heleboel Aad Nuis met zijn beschuldiging van antisemitisme napraatten, alsof ze liefst bij de denkpolitie zaten zonder zelf na te denken.

‘We gaan op de trap zitten,’ zei ik. ‘In het zicht. Eens kijken wat er gebeurt.’

Wat er gebeurde was dat tien minuten lang maar drie personen naar hem toe kwamen met toegestoken hand, Albert Voster, toen directeur daar, Jan Paul Bresser, die aardige, onlangs overleden toneelcriticus, en nog iemand; het waren er drie. Een enkeling zwaaide besmuikt naar mij (die stomme Van de Pol, weet ze wel naast wie ze zit?), of wierp een kushand. De meeste blikken straalden distantie uit. ‘Komt goed,’ weet ik dat ik zei. ‘Zo'n goed boek.’

Deze zomer neem ik zijn vertaling van Wuthering Heights mee op vakantie. Het werd noodgedwongen zijn laatste en ik verwacht hem te horen meeklinken, in een wending, een bezielde oplossing, een mooi geval van compensatie. Ik verwacht deep down twee stemmen te horen, zoals in de spannendste vertalingen gebeurt. Want een vertolker verdwijnt in het origineel, maar hij doet het altijd zichtbaar.