Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 23]

Jaap van Vredendaal
Over duistere middeleeuwen en een bruin verleden

De Britse schrijver Michael Pye kende ik tot voor kort alleen als schrijver van fictie. Zijn thriller Taking Lives uit 1999 is een van de spannendste boeken die ik ooit heb gelezen. Dat boek speelt zich overigens voor een deel in Nederland af. Ook in zijn vorig najaar gepubliceerde non-fictieboek over de bewoners rond de Noordzee gedurende de middeleeuwen schenkt Pye opvallend veel aandacht aan de Lage Landen, wat ongetwijfeld een reden is voor de publiciteit die The Edge of the World. How the North Sea Made Us Who We Are ook in Nederland kreeg. De vertaling van de hand van Arthur de Smet, Pon Ruiter en Frits van der Waa met de titel Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde verscheen vrijwel gelijktijdig met het origineel en werd in het tv-programma De Wereld Draait Door uitgeroepen tot ‘Boek van de Maand’. Voor die onderscheiding komen binnen- en buitenlandse boeken in aanmerking, ‘mits in vertaling beschikbaar’, zoals presentator Matthijs van Nieuwkerk er altijd bij zegt. Desondanks werden de mensen die voor die beschikbaarheid hebben gezorgd ook nu weer niet genoemd, al kreeg ‘de vertaling’ wel een pluim van de jury omdat de vlotte schrijfstijl en humor van Pye ‘overeind waren gebleven’.

Omdat zowel de periode als de regio mij interesseren en de vertalers aan zo'n historische studie (namen, vaktermen, cultuurspecifieke elementen) een aardige kluif moeten hebben gehad, wilde ik graag een bespreking wijden aan de vertaling. Toch is dit stuk veel meer een kritische bespreking van Pye's benadering dan een vertaalkritiek geworden. De vertaling leest over het algemeen vlot weg, dat ben ik met het dwdd-boekenpanel eens. Discutabele oplossingen vallen vaak pas op als je een passage grondig analyseert of de brontekst ernaast legt - ik zal op een paar voorbeelden wijzen -, maar het is vooral de aanpak van Pye die om een reactie vraagt. Ook daarin komen overigens vertaalkwesties aan de orde, namelijk problematische vertalingen van Pye zelf.

Licht op het Noorden

Volgens de inleiding wil Pye met zijn boek de middeleeuwen, en dan vooral de middeleeuwen van het Noorden, van hun duistere imago ontdoen, en wel in tweeledige zin. Hij wil in de eerste plaats een licht werpen op de bijdrage die de middeleeuwse bewoners van Noord-Europa hebben geleverd aan de totstandkoming van de moderne wereld. Volgens Pye overheerst nog te zeer het beeld dat we alleen vanuit het Zuiden zijn geciviliseerd (Romeinen, christendom, renaissance). Pye verbindt aan dit Noord-Europese perspectief echter wel een waarschuwing:

The peoples around the North Sea have a remarkable story, the one I mean to tell, but it all too easily degenerates into a claim on Northern superiority: one in which the Southern lands where the lemon trees blossom, and the people have time to sit under them, are meant to learn from their betters, and long, thin blond people are meant to rule short, stocky, dark people. (20)

[p. 24]

In de vertaling gaat hier iets mis. De cursivering is van mij:

De volkeren rond de Noordzee hebben een opmerkelijk verhaal, een verhaal dat ik wil vertellen, maar dat gemakkelijk ontaardt in een claim van noordelijke superioriteit. Het is een verhaal waarin zuidelijke landen, waar de mensen de tijd hebben om onder bloeiende citroenbomen te zitten, moeten leren van hun meerderen, en waarin lange, magere, blonde mensen moeten heersen over kleine, gedrongen, donkere mensen. (28)

De formulering in de vertaling wekt de indruk dat het verhaal dat Pye gaat vertellen een verhaal is waaruit de superioriteit van de noorderlingen ten opzichte van de (luie) bewoners van Zuid-Europa moet blijken. Maar dát verhaal wil Pye juist niet vertellen, want een paar alinea's verderop schrijft hij: ‘[L]aat ik één ding duidelijk maken. Ik ben vol lof over de bijdrage die het Noorden heeft geleverd aan de cultuur van Europa, maar dat houdt niet in dat je de glorie van het Zuiden moet vergeten. Mijn verhaal gaat over verbanden’ (29).

Blut und Boden

Dit brengt mij bij het tweede punt waarom het Pye volgens de inleiding te doen is, namelijk het bestrijden van ‘de duistere misvattingen’ over de middeleeuwen. Hij noemt noties als ‘zuiver bloed, rassenidentiteit, homogene naties’ die met een beroep op het verleden nogal eens voor nationaal-politieke doeleinden zijn gepropageerd. Pye komt met het volgende voorbeeld:

En de noordelijke legende gaat mank aan een bijzonder euvel: het verhaal van de verbindingen wordt verdraaid om de bloedigste tegenstellingen te rechtvaardigen. Het Duitse nationalisme is altijd gefascineerd geweest door de verbindingen met Scandinavië. Bedenk hoe Wagner verhalen uit het Nibelungenlied over drakendodende superhelden en de goden van het oude IJsland bewerkt voor de Ring-cyclus. Bedenk hoe Fritz Lang Wagner bewerkt in zijn filmversie van Die Nibelungen, en een volmaakt middeleeuws epos creëert over hoe ‘Duitsland op zoek gaat naar een ideaal in zijn verleden’, en moet meemaken dat hij door Goebbels wordt geprezen vanwege ‘een epische film die niet van deze tijd is, maar toch zo modern, zo hedendaags en zo actueel’. (28)

De eerste paar zinnen luiden in de brontekst als volgt:

And particular evils rest on the Northern legend: the story of connections is twisted to justify separations of the bloodiest kind. German nationalism was always fascinated by its Scandinavian connections; think of Wagner tweaking dragon-slaying superhero stories from the Nibelungenlied and the gods of old Iceland into the Ring cycle. (20)

Wat wil Pye hier nu zeggen? Dat verhalen zoals het Nibelungenlied door mensen als Wagner en Lang zijn ‘verdraaid’ waardoor zij de nazi's (bedoeld of onbedoeld?) in de kaart hebben gespeeld? Of bedoelt Pye dat die verhalen uit het Noorden van zichzelf al iets kwalijks bezitten? De vertalers kiezen voor de laatste interpretatie, want ‘de noordelijke legende gaat mank aan een bijzonder euvel’ betekent naar analogie van de eigenlijke zegswijze (‘aan hetzelfde euvel mank gaan’) dat de verhalen van het Noorden een bijzonder gebrek hebben of aan een bijzonder euvel lijden.

[p. 25]

Dan zou de kiem van het nationaal-socialisme dus al in die verhalen aanwezig zijn. Dan is de term ‘superhero’ (Übermensch!) door Pye wellicht niet zomaar gekozen. Hoe dan ook: Pye suggereert met een paar slim gekozen trefwoorden een groots verband. Precisie telt bij hem minder. Om maar iets te noemen: het filmtweeluik Die Nibelungen van Fritz Lang is geen bewerking van Wagners Ring, maar van het Nibelungenlied. Wagner heeft zijn operacyclus primair gebaseerd op Oudnoordse verhalen. Aan het (Duitse) Nibelungenlied heeft hij slechts enkele elementen ontleend. Maar ja, leg dat maar eens uit in één alinea. De vertalers verslikken zich ook in de materie, want zoals zij de passage over Wagner formuleren lijkt het alsof de verhalen uit het Nibelungenlied gaan over drakendodende helden én de goden van het oude IJsland. Het Nibelungenlied kent overigens maar één drakendoder.

Jezus en zijn bende

In het hoofdstuk ‘Vijanden maken’ wijdt Pye een uitvoerige bespreking aan de Heliand, een Oudsaksische bewerking van de vier evangeliën. Meer nog dan in het bovenstaande voorbeeld worden de ‘duistere opvattingen’ over de middeleeuwen eerder bevestigd dan ontkracht. Dat komt ook omdat Pye zich voor zijn boek vrijwel uitsluitend op Engelstalige wetenschappelijke literatuur baseert. Zijn bespreking van de Heliand leunt grotendeels op het werk van G. Ronald Murphy, die de neiging heeft om het werk zo ‘Germaans’ mogelijk te interpreteren, precies wat diverse vertegenwoordigers van het door Pye eerder verfoeide Duitse nationalisme ook deden. Pye negeert de talloze, vooral Duitstalige studies van de afgelopen vijftig jaar die dit beeld sterk nuanceren. Hij gaat ook voorbij aan het feit dat de volkstalige literatuur van de vroege middeleeuwen tot stand kwam in de gelatiniseerde omgeving van het klooster en slechts een fractie was van wat er - ook in het Noorden - aan Latijnse literatuur werd geproduceerd. Pye gaat liever mee met Murphy's ‘Saxon Savior’¹ en stelt dat de Heliand de evangeliën situeert in een omgeving ‘where the disciples of Jesus are like the band of men a chieftain might assemble in the expectation of their personal loyalty’ (89), een voorstelling die in de vertaling nog verder wordt versimpeld tot ‘waar de discipelen van Jezus meer weg hebben van bendeleden die bijeen zijn gezocht door een hoofdman en hem trouw zijn door dik en dun’ (106). Nu kan het Oudsaksische woord drohtin, waarmee Christus in de Heliand vaak wordt aangeduid, etymologisch inderdaad worden herleid tot de betekenis ‘krijgsheer’. Die betekenis had het in de geestelijke literatuur van de negende eeuw echter niet meer. Het woord komt ook voor in andere Oudgermaanse Bijbelbewerkingen en wel als equivalent van dominus (heer) uit de Vulgaat, de Latijnse Bijbelvertaling die voor de volkstalige teksten als brontekst fungeerde. Eveneens in navolging van Murphy beweert Pye dat de discipelen Jezus vragen om hun ‘de heilige runen’ te leren (107). Maar de Heliand heeft het niet over runen, maar over gerûni, ‘geheim’, equivalent voor mysterium uit de Vulgaat.² Maar ‘runen’ klinkt lekker Germaans en roept bovendien associaties op met de latere zwarte periode uit de Duitse geschiedenis. En daar komt Pye in zijn bespreking van de Heliand ook op uit:

Christus verjaagt de geldwisselaars uit de tempel, maar in Heliand zijn de geldwisselaars woekeraars, en natuurlijk zijn het allemaal joden. Joden zijn in Heliand ‘een ander soort volk’, en Christus zegt tegen hen: ‘Jullie joden tonen nooit enig respect voor het huis van God.’ Het voortdurende besef van noordelijke

1 Vgl. de titel van een van de boeken van Murphy: G. Ronald Murphy, The Saxon Savior: The Germanic Transformation of the Gospel in the Ninth-Century Heliand. New York: Oxford UP, 1989.

2 Naar aanleiding van Murphy en anderen besprak ik dit soort vertaalproblemen eerder in: Jaap van Vredendaal, ‘Leidsman in de lage landen. Naar een Nederlandse vertaling van de Heliand’, Filter 11: 4 (2004), p. 55-65.

[p. 26]

deugdzaamheid, het idee dat zuiderlingen slinks en onbetrouwbaar van aard zijn, en dat joden een volk uit het Zuiden zijn, steekt in het gedicht telkens weer de kop op: de joden die zich verzetten tegen Christus worden ‘arrogante mannen’ en een ‘boosaardige stam’. Christus is geen jood meer, en zijn discipelen evenmin: ze zijn noorderlingen. Hier zien we de kiem van diverse bedenkelijke ideeën. (108)

Pye zet grof geschut in. Onwaar, maar wel effectief is alleen al de zinsnede ‘maar in Heliand zijn de geldwisselaars woekeraars, en natuurlijk zijn het allemaal joden’. De dichter van de Heliand heeft het in navolging van de evangeliën over geldwisselaars (muniterias, letterlijk ‘munters’) en over dieven. Ook dat woord komt niet uit de lucht vallen, want volgens drie van de vier evangelisten zegt Jezus tegen de wisselaars dat ze van de tempel een ‘rovershol’ maken. Een equivalent voor ‘woekeraars’ (in het Engels: usurers) vind ik in de Heliand niet. Maar Pye gebruikt het om bij de lezer de indruk te wekken dat het stereotype beeld van de joodse woekeraar reeds in de Heliand aanwezig is. Het is waar dat er in de Heliand een onderscheid wordt gemaakt tussen joden die Jezus volgen en joden die zich tegen zijn leer verzetten. In de evangeliën is dat niet anders. In de Heliand worden de volgelingen van Christus van allerlei vleiende epitheta voorzien en zijn tegenstanders van minder vleiende. Zo gaat dat in middeleeuwse vertellingen, waarin de verschillen tussen de ‘goeden’ en de ‘slechten’ flink worden aangezet. Ook is waar dat in de Heliand - vooral in het lijdensverhaal - de opponenten van Christus vaak generaliserend als ‘(de) joden’ worden aangeduid. Heeft Pye het evangelie van Johannes weleens gelezen? Wat ik Pye echter vooral verwijt is dat hij de Heliand isoleert van zijn theologische context. Er zijn talloze vroegmiddeleeuwse geschriften waarin fel van leer wordt getrokken tegen het jodendom. De ‘kiem van diverse bedenkelijke ideeën’ moeten we niet zoeken in een door Pye geconstrueerd ‘Germaans’ denken, maar in de theologie van het vroege christendom.

Kontkrijger

Zulke aanvechtbare interpretaties, waardoor de middeleeuwen in feite nog duisterder worden afgeschilderd dan ze volgens Pye in de beeldvorming al zijn, komen ongetwijfeld voort uit zijn behoefte om smeuïge verhalen te vertellen. Om een wat luchtiger voorbeeld te noemen: Pye maakt een heel nummer van de vrije seksuele moraal van de Vikingen en suggereert dat de mannen op hun Vikingschepen het ook met elkaar deden volgens de op zee geldende regel: ‘de seks die je kunt krijgen is de beste seks’ (96). Een aanwijzing voor ‘zulke gebruiken’ meent Pye ook in de liederen van de Edda te vinden:

[D]e grote god Thor stak zich in vrouwenkleren, uitgerekend om een van hem gestolen magische hamer weer in handen te krijgen, en was doodsbenauwd om te worden aangezien voor een ‘kontkrijger’. (96)

Ik was benieuwd naar het Oudnoorse woord en vond in het betreffende Eddavers argan, een beledigend adjectief (laf, pervers, verwijfd), maar bij lange na niet de ‘cock-graver’ van Pye.³ De fictieschrijver wint het van de historicus of zoals Adam Nicolson boven zijn recensie in The Spectator schreef: ‘Rigour and knowledge make way for cute anecdotes.’⁴

Tot slot nog een opmerking over het begrip ‘duistere middeleeuwen’ zelf. De term ‘Dark Ages’ wordt steeds vertaald als ‘duistere middel-

3 Marcel Otten, niet wars van pikante vertalingen als de brontekst daar aanleiding toe geeft, vertaalt argan als ‘week wijf’. Zie Edda. De liederen uit de Codex Regius en verwante manuscripten. Vertaald uit het Oudijslands, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Marcel Otten. Amsterdam: Ambo, 2008, p. 108.

4 Zie http://www.spectator.co.uk/books/books-feature/9360032/the-edge-of-the-world-by-michael-pyereview/, geraadpleegd op 15 juli 2015.

[p. 27]

eeuwen’, zonder enige nuancering. In het Engels is het echter een aanduiding voor de vróége middeleeuwen en meer specifiek voor de periode tussen de val van het West-Romeinse Rijk (vijfde eeuw) en het begin van de schriftelijke overlevering in West-Europa (achtste eeuw). Waar Pye in de inleiding schrijft: ‘Between these two visions, between roughly 700 and 1700 ce, lie times that we still unthinkingly call the “Dark Ages” and then the “Middle Ages”’ (10), schrijven de vertalers: ‘Tussen deze twee noties, tussen ruwweg 700 en 1700, ligt de tijd die we nog steeds onnadenkend de “duistere middeleeuwen” noemen’ (16). Door de contaminatie van ‘Dark Ages’ en ‘Middle Ages’, gecombineerd met de merkwaardige periodebegrenzing van Pye, duurt de duisternis wel erg lang en is er zelfs in de Gouden Eeuw nog geen licht te bekennen.

Michael Pye, Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde. Vertaald door Arthur de Smet, Pon Ruiter en Frits van der Waa. Amsterdam/Antwerpen: De Bezige Bij, 2014.

Michael Pye, The Edge of the World. How the North Sea Made Us Who We Are. London: Viking, 2014.