Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 37]

Jaap van Vredendaal
‘Dat Koninkrijk van U, weet U wel, wordt dat nog wat?’
Kanttekeningen bij de Bijbel in Gewone Taal

Een vermeldenswaardige gebeurtenis in het vertaaljaar 2014 was de verschijning van een nieuwe complete Bijbelvertaling in het Nederlands: de Bijbel in Gewone Taal (bgt). In het vorige nummer van Filter werden de vertaaluitgangspunten en vertaalaanpak toegelicht door Matthijs de Jong en Clazien Verheul, die beiden verbonden zijn aan het Nederlands Bijbelgenootschap en hebben meegewerkt aan de vertaling.¹ Doel van de bgt was volgens de auteurs ‘een vertaling van de Bijbel die begrijpelijk zou zijn voor een zo groot mogelijk lezerspubliek’. In het voorwoord bij de uitgave van de bgt schrijft het Nederlands Bijbelgenootschap zelfs: ‘Het doel was om een bijbel beschikbaar te stellen die voor iedereen begrijpelijk is’ (cursivering van mij). Zo'n vertaling was er volgens De Jong en Verheul nog niet. De nog maar tien jaar geleden verschenen Nieuwe Bijbelvertaling (nbv; Uitgeverij Jongbloed, 2004) richtte zich volgens beide auteurs weliswaar ‘op een brede doelgroep’, maar ‘wilde ook de standaardvertaling worden voor literair en cultureel gebruik’. Zij typeren de nbv als een literaire vertaling, die gebruikmaakt van ‘alle mogelijkheden van het Nederlands’ en dus ook ‘gecompliceerde zinnen, vreemde woorden, ambigue formuleringen, retorische beeldspraak en ingewikkelde beeldspraak’ bevat. Daardoor was er volgens hen naast de nbv ruimte voor ‘een vertaling die radicaal kiest voor toegankelijkheid’ of, zoals het Bijbelgenootschap in de verantwoording bij de bgt schrijft, ‘een vertaling die consequent kiest voor duidelijkheid en voor gewone taal’. De makers van de bgt typeren hun vertaling dan ook als ‘de duidelijkste vertaling die in het Nederlands beschikbaar is’.²

1 Matthijs de Jong en Clazien Verheul, ‘De Bijbel in Gewone Taal. Een illustratie van de vertaalaanpak’, Filter, 21: 4 (2014), p. 41-49.

2 Aldus de formulering in het voorwoord bij de Bijbel in Gewone Taal, die door De Jong en Verheul in Filter nagenoeg letterlijk wordt herhaald.

Doelgroep

Bij het artikel van De Jong en Verheul en de wijze waarop het Nederlands Bijbelgenootschap de nieuwste Bijbelvertaling presenteert, vallen wel enkele kanttekeningen te plaatsen. Mijn eerste punt is dat de vertaaluitgangspunten zoals die in het artikel en in de bgt-uitgave worden geformuleerd, enigszins verhullen dat de doelgroep van deze nieuwste Bijbelvertaling helemaal niet zo algemeen is. De bgt is niet bedoeld voor ‘iedereen’, maar voor een specifieke doelgroep, namelijk mensen met een beperkte leesvaardigheid en weinig culturele bagage. Dat wordt duidelijk wanneer men de door De Jong en Verheul beschreven vertaalaanpak leest: zo is voor de vertaling gebruikgemaakt van een woordenschat van ‘nog geen 4000 hoogfrequente woorden’, is de structuur van en de samenhang tussen de zinnen eenvoudig en wordt de culturele context waarin de Bijbelverhalen gesitueerd zijn, geëxpliciteerd. Dat de bgt zich op een specifiek segment richt, blijkt ook uit het feit dat de vertalers zich hebben laten adviseren door de Stichting Makkelijk Lezen.³ Deze stichting wil ‘het lezen voor mensen met leesproblemen makkelijker maken’.⁴ De doelgroep van de bgt verschilt daarmee duidelijk van die van de nbv uit 2004. Het lezen van die vertaling ‘vergt van de lezer een zekere mate van geoefendheid’, aldus de verant-

3 Zie Bijbel in Gewone Taal, ‘Over deze vertaling’, p. 1995.

4 http://www.stichtingmakkelijklezen.nl/page/5/wat-doet-de-stichting-.html

[p. 38]

woording bij de nbv.⁵ Toch prijst het Nederlands Bijbelgenootschap de bgt nadrukkelijk aan als een Bijbelvertaling voor alle lezersgroepen. Dat het Bijbelgenootschap ook de geoefende lezer voor de bgt wil interesseren, illustreren diverse teksten op de speciale website over de bgt. Zo kan de bgt voor lezers ‘een waardevolle aanvulling zijn’ en is de bgt ‘ook geschikt voor ervaren bijbellezers die zich verder willen verdiepen’. Bovendien wordt de bgt aanbevolen voor gebruik in kerkdiensten, pastoraat en gespreksgroepen.⁶ Daarmee lijkt het Bijbelgenootschap de bgt niet zozeer náást als wel concurrerend tegenóver de nbv te plaatsen.

5 nbv, Verantwoording, p. xxi.

6 De voorbeelden zijn op verschillende data gevonden op http://bijbelingewonetaal.nl/

Verduidelijking of exegese?

Mijn tweede punt van kritiek op het artikel van De Jong en Verheul is de brede invulling van het begrip ‘verduidelijking’. In het licht van het communicatieve doel van de vertaling zijn het opknippen van zinnen, het herschikken van zinsdelen, het expliciteren van tekstuele en culturele context en het aanpassen van metaforisch taalgebruik volstrekt legitieme vertaalstrategieën. De voorbeelden die de auteurs van dergelijke transformaties geven, kan ik inderdaad als ‘vertaalstappen’ zien. Dat ligt echter anders bij de twee voorbeelden die onder het kopje ‘verheldering van Bijbelse begrippen en concepten’ worden genoemd. Hoewel de auteurs nadrukkelijk stellen dat ‘de verduidelijkeling die de bgt biedt [...] geen uitleg van de tekst’ is, is hier mijns inziens wel degelijk sprake van exegese.

Het ene voorbeeld betreft de vertaling van het Griekse woord dikaiosunê, dat in andere Bijbelvertalingen meestal met ‘gerechtigheid’ wordt weergegeven. De auteurs schrijven dat het een ‘breed en veelzijdig begrip’ is en dat de bgt altijd kiest ‘voor een weergave die laat zien wat zo'n term in de betreffende context betekent’. Zij illustreren dat met Matteüs 3: 15, waarin de bgt het begrip dikaiosunê vertaalt als ‘doen wat God van ons vraagt’. Nu is dikaiosunê in het Matteüsevangelie een sleutelbegrip, vooral in de hoofdstukken die bekendstaan als de Bergrede. Ik was benieuwd wat de bgt doet met de andere Matteüsverzen waarin het woord voorkomt. Het blijkt dat de bgt het in alle gevallen vertaalt met ‘doen wat God van ons vraagt’ of ‘doen wat God wil’. Zo wordt de zaligspreking ‘Gelukkig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden’ (nbv) in de bgt: ‘Het echte geluk is voor mensen die doen wat God wil, en die dat het allerbelangrijkste vinden. Want God zal hun moeite belonen.’ Volgens De Jong en Verheul zijn begrippen als ‘gerechtigheid’ vertaalkeuzes van vroeger. ‘Ze verhullen veel, en voor lezers van nu klinkt er vaak niet mee wat er in de brontekst wel meeklinkt’. Nu weet ik wel dat in dat begrip dikaiosunê ook de (oudtestamentische) betekenis ‘de rechte verhouding tot God’ zit en dat die betekenis in de brontekst dus meeklinkt. In de oplossing van de bgt-vertalers is er echter geen sprake van meeklinkende betekenissen, maar wordt het meerstemmige begrip verengd tot één betekenisaspect: ‘doen wat God wil’. Bovendien zadelt deze vertaling de lezer op met een nieuwe vraag: wat is Gods wil? In een achtergrondartikel op de website van de bgt geeft De Jong een interessant antwoord: ‘Uit de zaligsprekingen spreekt een liefde voor het leven op aarde: het werken aan vrede, het doen van gerechtigheid (alles wat God van ons vraagt).’⁷ Mooi gezegd, maar ik lees het in de bgt niet meer. Wegvertaald.

Het andere voorbeeld waarop de auteurs ingaan is de vertaling van het Griekse begrip basileia tou theou, het ‘koninkrijk van God’. ‘Koninkrijk’ is geen moeilijk woord, zo leggen zij uit, maar het probleem met dit woord is vol-

7 M.J. de Jong, ‘Het echte geluk is voor ...’: http://bijbelin-gewonetaal.nl/het-echte-geluk-voor/

[p. 39]

gens hen dat het bij het koninkrijk van God niet gaat ‘om een koninkrijk in de gewone geografische betekenis, alsof het op een bepaalde plek te vinden zou zijn’. Het gaat om de allesomvattende heerschappij van God. In het al genoemde achtergrondartikel schrijft De Jong dat ‘heerschappij’ een beter beeld oproept, maar dat dat voor de bgt een te moeilijk en te onbekend woord is. De oplossing wordt gezocht in een algemener concept, een hyperoniem, en zo komt men tot de formulering ‘Gods nieuwe wereld’. Daarmee wordt, zo staat in het artikel in Filter, de kern van het Bijbelse begrip ‘Gods koninkrijk’ weergegeven, namelijk ‘een nieuwe werkelijkheid hier op aarde’. Dat ‘hier op aarde’ verrast me in de redenering van de auteurs, maar ze schrijven het tot twee keer toe. Gods koninkrijk mogen we kennelijk niet op aarde zoeken, maar Gods nieuwe wereld wel. Maar is een ‘nieuwe wereld op aarde’ niet een veel moeilijkere metafoor? Daarbij komt dat de bgt wél spreekt over God als koning, ‘zittend op zijn troon’.⁸ Bij een koning hoort een koninkrijk. Dat weet de gewone Nederlandse Bijbellezer als geen ander. En die Bijbellezer snapt ook dat ‘het koninkrijk van God’ van een andere orde is dan het Koninkrijk der Nederlanden.

De ‘nieuwe wereld’ van de bgt klinkt voor mij verder weg dan het koninkrijk uit de eerdere Bijbelvertalingen. Ver in de ruimte, ver in de toekomst. Tegelijkertijd voelt zo'n vertaling als een stap terug in de tijd. Ik hoor er de echo in van de zondagsschooltaal van vroeger: ‘Stil maar, wacht maar, alles wordt nieuw...’ Zoals ik ook de vertaling ‘doen wat God wil’ in plaats van ‘gerechtigheid’ als een stap terug ervaar: ik lees er de traditionele protestantse visie in dat alle streven naar gerechtigheid en vrede ijdel is als wij ons niet aan Zijn wil onderwerpen, want alle heil komt van boven. Nee, de bgt heeft de Bergrede van zijn revolutionaire kracht beroofd. Met de bgt in de hand vrees ik dat ik het antwoord op de bede van Gerard Reve uit mijn titel⁹ wel weet: Met dat Koninkrijk wordt het niets meer.

Bijbel in Gewone Taal. Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap/Heerenveen: Royal Jongbloed, 2014.

8 Zie M.J. de Jong, ‘Het echte geluk is voor ...’: http://bij-belingewonetaal.nl/het-echte-geluk-voor/

9 Citaat uit het gedicht ‘Graf te Blauwhuis’, in: G.K. van het Reve, Nader tot U. Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1966, p. 155.