Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 30]

Ivo Smits
Hartzeer van de moderne mens

Als de nationale bank jouw gezicht op het biljet zet dat in de grootste aantallen het vaakst van eigenaar verwisselt, dan heb je een hoge culturele waarde. Van 1984 tot 2007 overkwam dat de Japanse schrijver Natsume Sōseki (1867-1916), die toen al vele decennia dood was. De reden: in veel opzichten is hij de belichaming van de moderne Japanse roman. Eind negentiende eeuw omarmde Japan het westerse literaire ideaal van de ‘roman’, een genre dat vooral uitgelegd werd in naturalistische termen. Sōseki was een van de eersten die het genre zowel artistiek als economisch succesvol beoefenden. Symbolisch was ook dat hij in 1907 een prestigieuze positie als hoogleraar Engels aan de Keizerlijke Universiteit van Tokio opgaf om een van de allereerste professionele feuilletonromanciers te worden. Hij verbond zich exclusief aan het dagblad Asahi shinbun en wist via dat medium (alweer een nieuw fenomeen) de nieuwe Japanse natie te bereiken. Die natie was nieuw omdat ‘Japan’ pas eind negentiende eeuw een conceptuele entiteit werd, toen het land zich na een lange periode van relatieve afzondering naar westers model begon te reorganiseren. De meeste van Sōseki's romans behandelen op de een of andere manier de fundamentele cultuurschok tussen Oost-Aziatische tradities en westers modernisme die de late negentiende en vroege twintigste eeuw kenmerkte.

Dat alles is voer voor cultuurhistorici, maar wat Sōseki uittilt boven het niveau van de historische voetnoot is dat hij dit thema vertaalde naar psychologische worstelingen van universeel herkenbare individuen. Voor zover schrijvers gereduceerd kunnen worden tot één roman, moet dat voor Sōseki wel de roman Kokoro uit 1914 zijn, een boek dat na een eeuw in korte tijd twee keer in het Nederlands vertaald is, door Erika de Poorter in 2013 en door Luk Van Haute in 2014. Als eerbetoon aan zijn eerste en meteen ook meest grandioze huisauteur herpubliceerde dagblad Asahi shinbun vorig jaar Sōseki's roman als feuilleton, in een ritme dat exact de oorspronkelijke verschijning van honderd jaar geleden herhaalde, vanaf april 2014. Reacties van Japanse lezers onderstreepten in dat jaar weer eens de ook voor hen verrassende tijdloosheid van dit werk.

De roman bestaat uit 110 korte hoofdstukken die overeenkomen met de dagelijkse feuilletonafleveringen, onderverdeeld in drie delen. In termen van plot behandelen de eerste twee delen van de roman in eerste instantie de fascinatie van een student voor een oudere man, sensei genaamd - een term die gebruikt wordt voor ouderen die op de een of andere manier in de positie zijn om jongeren ‘iets’ te leren. Uiteindelijk lijkt deze relatie een lang uitgesponnen inleiding tot de ontboezeming van de oudere man over een persoonlijk verraad aan een vriend dat hij ooit pleegde en waarmee hij nooit in het reine kwam. Het laatste deel, dat Sōseki als eerste schreef, is verreweg het beroemdste deel van de roman, en in de meeste film- en stripversies wordt de roman tot dit deel gereduceerd.

Aangenomen dat dit derde en laatste deel, ‘Het testament van sensei’, de essentie van de roman vormt, kun je stellen dat Sōseki de spanning tussen mannenvriendschap en heterosek-

[p. 31]

suele liefde subtiel presenteert als een analogie voor de spanning tussen Oost-Aziatische tradities en westerse moderniteit. Dit was een spanning die Sōseki, die als briljant analyticus van onder meer het werk van de dichter Wordsworth twee ongelukkige jaren in Londen doorbracht, zelf aan den lijve ondervond. Inmiddels is er in Londen een sushirestaurant naar hem vernoemd. Tegelijkertijd is de idee dat liefde voor de een inherent verraad inhoudt aan de vriendschap met een ander - ook een vorm van liefde - een tijdloos en universeel gegeven.

Gegeven de status van Sōseki in de wereldliteratuur en in de Japanse context, is het gênant dat het zo lang heeft moeten duren voordat er een roman van Sōseki in het Nederlands vertaald werd. Des te mooier is het dat zijn Kokoro in een jaar tijd zelfs twee keer in het Nederlands beschikbaar kwam. De vraag hoe de twee vertalingen, die van De Poorter en die van Van Haute, zich tot elkaar verhouden heeft als wat zouteloos antwoord dat die elkaar in grote lijnen niet heel veel ontlopen. Typerend is allicht dat beiden er los van elkaar voor kozen om het spreekwoord zen o isoge (maak haast met het goede) te vertalen met ‘het ijzer smeden als het heet is’. Wel kunnen we vaststellen dat Van Haute net iets, maar niet veel, vlotter is dan De Poorter. Het is het verschil tussen ‘Daarop vergat ik dat hele gedoe over trouwen’ (Van Haute, p. 147) versus ‘Ik vergat de gesprekken over trouwen verder’ (De Poorter, p. 105). Dat beide vertalers elkaar redelijk dicht op de huid zitten zegt veel over de stijl van Sōseki. Die is in deze roman vrij kaal, met een bedrieglijk eenvoudig taalgebruik. Het is mede deze stijl die ervoor zorgt dat ook een eeuw na dato Japanse lezers Sōseki een aansprekende auteur vinden.

Erika de Poorter, die in 2014 te vroeg stierf en nog net de verschijning van haar vertaling kon meemaken, was tot haar vervroegd pensioen universitair hoofddocent Japanse taal en cultuur aan de Universiteit Leiden. Haar onderzoek had goeddeels, zij het niet exclusief, betrekking op het traditionele nō-theater. De poëtische teksten van dit middeleeuwse drama introduceerde zij ruim drie decennia geleden in Nederlandse vertaling: De kraanvogel en de schildpad. Vijf Nō en vier Kyōgen (Meulenhoff, 1978). Later in haar leven stelde zij zich de taak Sōseki te ontsluiten voor een Nederlandstalig publiek. Naast Het hart publiceerde zij ook diens De poort (HaEs producties, 2013; oorspron-

[p. 32]

kelijke titel: Mon, 1910). Haar vertaling van een derde roman van Sōseki bleef onvoltooid.

Omslag (detail) van de eerste boekuitgave van Kokoro, 1914.

De positie van de vertalers blijkt misschien wel het duidelijkst bij struikelblok nummer een: de titel. Kort als de titel van Sōseki's roman is, zoveel meer heeft die vertalers wel te denken gegeven. ‘Kokoro’ is een van die woorden waarvan men in Japan graag uitlegt dat het schijnbaar ‘hart’ betekent, maar natuurlijk nooit op dezelfde manier. Overigens werd al in 1914 bij verschijning als feuilleton en in boekvorm de titel op drie verschillende manieren weergegeven (met het Chinese karakter en twee varianten met lettergrepenschrift), zodat er ook in Japan tot op de dag van vandaag geen volledige consensus bestaat over wat de ‘juiste’ schrijfwijze van de titel nu is. Dit mag futiel klinken, maar het is symbolisch voor de vaak gestelde vraag wat de titel van Sōseki's roman precies uitdrukt. Veel vertalers kozen er daarom voor de titel onvertaald te laten en die alleen te transcriberen: ‘Kokoro’ dus. Dat geldt voor de drie Engelse vertalingen (1941, 1957, 2010), de Duitse (1976), de Spaanse (2009), en ook de Nederlandse van Luk Van Haute.

Het is ook niet verwonderlijk dat verschillende vertalers de behoefte voelden de spanning tussen het Japanse kokoro en het Noord-Europese ‘hart’ nader toe te lichten:

Kokoro, de titel van de roman, is een complex en belangrijk woord dat misschien het beste uitgelegd kan worden als ‘het denkend en voelend hart’, te onderscheiden van de werking van het pure intellect dat ontdaan is

[p. 33]

van menselijk gevoel. Omdat iemands kokoro zowel denkt als voelt, is ‘hart’ bij wijlen een ontoereikende vertaling. (McKinney, p. xii)

Het Japanse woord ‘kokoro’ dekt overigens niet helemaal de lading van het Nederlandse ‘hart’. Naargelang de context leunt de betekenis soms meer aan bij ‘geest’ of ‘ziel’ of ‘innerlijk’. Die connotatie kan ‘hart’ natuurlijk ook in het Nederlands hebben, maar het Japanse begrip ‘kokoro’ is nog ruimer, tot alles wat niet louter met het intellect te maken heeft. Anderzijds heeft het Japans een ander woord voor het orgaan ‘hart’ (shinzō). Het is dus zo'n beetje als de doorsnede van twee verzamelingen in de wiskunde. (Van Haute, p. 270)

De Franse vertaling uit 1957 expliciteerde - en beperkte - de strekking en gaf als vertaling: Le pauvre coeur des hommes. De Italiaanse kiest voor een nog bredere implicatie van de titel en geeft: Il cuore delle cose, wat een echo lijkt te zijn van de gedachte dat kokoro volgens onder meer de eerste Amerikaanse vertaler in 1957 het beste weergegeven kon worden met ‘the heart of things’. Van Hautes versie heeft als ondertitel: ‘De wegen van het hart’, en de alternatieve Nederlandse vertaling van De Poorter gelooft duidelijk meer in de raakvlakken tussen talen en houdt het bij: Het hart.

Intrigerend dat ten minste twee vertalers ervoor kozen het titelwoord door de gehele vertaling heen op relatief onnadrukkelijke manier meer gewicht mee te geven, namelijk door zo vaak mogelijk het woord ‘hart’ te gebruiken.

Niettemin, aangezien het concept ‘kokoro’ als motief in de hele roman aanwezig is, heb ik ervoor gekozen het weer te geven met het enkele woord ‘hart’ en het zoveel mogelijk in de vertaling aanwezig te laten zijn. Voor de titel leek het het beste om het oorspronkelijke woord te behouden. (McKinney)

Vanwege de titel van de roman heb ik in deze vertaling wel vaker ‘hart’ gebruikt dan ik normaal zou doen in het Nederlands. (Van Haute)

Sōseki zelf schreef in het voorwoord van de boekuitgave in 1914 dat hij oorspronkelijk van plan was geweest een aantal novellen rondom het thema ‘kokoro’ te schrijven, maar na voltooiing van deze roman besloot dat hij die formule had uitgeput. Dat helpt verklaren waarom de eerste uitgaven van de roman de titel weergeven als het lemma ‘kokoro’ (Ch. xin) uit een vroeg-achttiende-eeuws Chinees woordenboek dat opent met citaten van oude Chinese denkers als Xunzi (vierde eeuw voor Christus). Tegelijkertijd suggereert dit ontwerp, dat een keuze van Sōseki zelf was, dat zijn roman tenminste óók de vraag stelt hoe naar een westers model moderniserend Japan zich verhoudt tot een Oost-Aziatische intellectuele traditie.

Dat is het wonder, dat een roman die zich naadloos laat inpassen in een cultuurspecifiek betoog over de dilemma's van Japans modernisering van een eeuw geleden óók, of minstens, een tijdloze overpeinzing is over de tekorten van het menselijk bestaan en de soms onmogelijke balans tussen de liefdes in ons leven.

Sōseki Natsume, Kokoro. De wegen van het hart. Vertaald door Luk Van Haute. Amsterdam: Lebowski, 2014.

Bibliografie

Natsume Sōseki, Het hart. Vertaald door Erika de Poorter. De Bilt: HaEs producties, 2013. (Te bestellen via Boeken-Route.nl)

Natsume Sōseki, Kokoro. Translated by Meredith McKinney. New York: Penguin Books, 2010.