Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 2]

[Nummer 1]

Nelleke van Maaren, 8 maart 2006 (foto © Amber Beckers)

[p. 3]

Barber van de Pol
Nelleke van Maaren, vriendin en collega

Al toen ze vijfenzestig werd had ze negentig boeken vertaald en het was duidelijk dat geen aow haar zou stoppen. Getrouwd, prima, maar ze ontleende haar zelfstandigheid aan vertalen. Je kon haar heel kwaad maken met de suggestie dat beurzen misschien moeten worden gerelateerd aan het inkomen van de partner. (Dit meen ik trouwens niet.)

Ik luisterde graag naar haar verhalen over haar betrokkenheid ooit bij Man, Vrouw & Maatschappij. Onlangs ging de halve Groene Amsterdammer over Simone de Beauvoir en het is frappant: wat leken die op elkaar, vooral de ogen en de glimlach. Maar Nelleke was niet zozeer een theoreticus; zij was een doener, een uitvoerder, van plannen die ze voor een groot deel zelf maakte.

Ze was m'n geweten, de oudere zus die ik niet heb. Haar levensmotto is samen te vatten in twee woorden: Flink zijn. Of die andere twee: Niet zeuren.

Vertalen laat zich goed combineren met kinderen. Dat hadden we allebei goed bekeken. Gezegd moet dat zij uitstekend in teamverband functioneerde, als de beste kon timen en geen moeite had met vroeg opstaan. In haar geval was het zzp'erschap zeker geen zwaktebod. Zij had drie kinderen en ik had drie kinderen, en we maakten opgetogen de geboorte van elkaars kleinkinderen mee, te beginnen met hun Laura Marleen, tot de stand opnieuw gelijk stond: zeven - zeven. Dan raak je natuurlijk nooit uitgepraat en uitgelachen.

Er verschenen om de haverklap amusante emails van haar op m'n scherm - ik mis ze. Meestal gingen ze over huiselijke avonturen, met de kleintjes in de hoofdrol. Ik hoef ze niet na te lezen om te weten dat het zelden over werk ging. Dat kwam wel ter sprake tijdens onze maandelijkse etentjes, die laat ik zeggen een algemeen cultureel-politieke inslag hadden. Er was altijd wel een initiatief of ontwikkeling waarover we elkaar polsten. Vooral zij opereerde prominent en slagvaardig in de letterenwereld. Zonder haar had het er echt een stuk beroerder uitgezien voor vertalers en schrijvers hier. Het is daarom dat ik blijf pleiten voor omdoping van het Vertalershuis in Van Maarenhuis, om haar te eren en niet te vergeten.

Ze vertaalde van tien uur 's avonds tot twee uur 's nachts, en je zag: elke dag een steekje is een hemdsmouw in een jaar. Nee, minder sloom: elke dag vier bladzij is vier boeken in een jaar. Ik denk dat ze de productiefste vertaalster van Nederland was; sommige uitgevers gingen met al hun mooie boeken naar haar, omdat ze goed en snel werkte, en zij zei graag ja.

Ik kreeg al haar vertalingen, niet bij te houden, er staan er nog steeds een paar op lezing te wachten. Nee, niet Maron, niet Doderer, niet Ljubic, niet Schlink, het meeste heb ik direct gelezen. Dat doe je met vrienden. Ze vertaalde van Dick Francis, de man van de paardenraces, tot aan avant-gardistisch toneel, Botho Strauss met name, de bekende titels. Het schijnt dat ik Hans Croiset ooit op haar attent heb gemaakt;

[p. 4]

het was in ieder geval haar doorbraak als vertaalster uit het Duits.

Het dierbaarst zijn mij haar drie deeltjes Privédomein, allemaal vrij recent, allemaal om verliefd op te worden: de dagboeken van Sylvia Plath, de brieven van Ted Hughes, en onlangs nog de dagboeken van George Orwell. Het ging steeds om een eigen selectie met een kraakheldere verantwoording, in mensentaal. Er kwam bij Nelleke geen fancy woord over de lippen. Ze keek wel eens verbaasd als ze mij hoorde orakelen; zelf was ze meer van de feiten.

Met Orwells boek, dat haar laatste zou worden, heb ik op haar verzoek geholpen, niet met vertalen, dat ging nog, en amper met een keuze maken, eigenlijk wist ze al snel hoe en wat, maar met een hart onder de riem steken. Ze wou zo lang mogelijk die dagelijkse gang naar haar werkkamer maken. Onze gesprekken gingen in die laatste periode over hetzelfde als altijd: kinderen, voetbal, krimi's (haar zwak), en veel politiek - ze bleef luisteren naar Radio 1. Over haar ziekte alleen het hoognodige, meer stond ze niet toe. We gingen ineens naar de film: rustig naast elkaar, na afloop één glaasje in plaats van een fles, liefst op een terras, kijkend naar het gedoe.

Nelleke was een hechte vriendin en een hechte collega. Ze is naast Maarten Steenmeijer de enige met wie ik ooit samen heb vertaald. Als ik het heb over haar als collega is dat niet los te denken van onze vriendschap. Een vrolijke en inspirerende vriendschap. Ik zeg het nadrukkelijk omdat veel vertalers onderling de neiging hebben om een potje te klagen.

We waren zeker niet elkaars evenbeeld. Ze had meer allure en was veel gastvrijer. Ze dirigeerde ook meer; als we op reis gingen zat zíj achter het stuur en bepaalde ongemerkt de regels. Ik herkende haar frons als iets haar niet aanstond, maar ze was gul met complimenten en had dan die pretogen. We waren serieuze vriendinnen van de sunny side of life.

In het hart van onze vriendschap zit een reis door Canada. Ik zou lezingen geven voor Nederlandse ex-pats en zij ging mee. We sliepen bij gastgezinnen en de afspraak was: is het een noodgeval, dan verkassen we naar een hotel. ‘Is dit een noodgeval?’ vroeg ik in Winnipeg, bij een mopperige professor die de hele dag het weer in Nederland op z'n scherm had staan en bovendien van de blauwe knoop was. Ze lachte en fluisterde terug: ‘Wíj kunnen dit wel aan.’

Op donderdag 8 augustus 2013 staat in mijn agenda (dit heb ik nagekeken): 1 u Krausen bij N. En onderaan die dag staat: 7 u Arena, N. (Arena is het Italiaanse restaurant waar we elke maand aten; voorheen was dat jarenlang Bark, in de Van Baerlestraat, waar we altijd de laatsten waren en altijd te veel dronken.)

We werkten de zomer van '13 samen aan de vertaling van Het Kraus-project van Jonathan Franzen. Franzen levert commentaar op teksten van Karl Kraus over de vercommercialisering - ‘feuilletonisering’ - van de taal en trekt parallellen met het populisme of anti-intellectualisme van nu. Met het woord ‘Feuilleton’ begon het gedonder voor ons. Het is niet in één woord te vangen in het Nederlands. ‘Feuilleton’: ‘Kulturteil einer Zeitung’: een column, een stukje, een impressie, een reisverslag, een oprisping, een flutstukje... Zo zag Kraus dat.

Het boek kwam dat najaar uit, werd door een enkele criticus het beste van het jaar genoemd, maar in de praktijk werd het overvleugeld door de nieuwe Dave Eggers, met een deels vergelijkbare thematiek.

Franzen vertalen was kinderspel, maar Kraus was hondsmoeilijk. Heerlijk, vonden we. Het moest wél in drie maanden af. En natuurlijk

[p. 5]

mocht niemand iets van dat moeilijke merken, dus dat ik het hier zeg gaat eigenlijk al in tegen onze principes. Niet zeuren; geen verontschuldigingen; gewoon dóén.

Zij kwam om in het werk, ik niet, wilde ik de helft doen? We maakten een verdeling en die 10^de augustus zouden we zeggen wat we vonden van elkaars eerste versie.

(We hadden het één keer eerder gedaan, ook in vliegende vaart. Misschien vertaalde Nelleke wel altijd in vliegende vaart. Die keer ging het om een toneelstuk, Never Land, van Phyllis Nagy. Het ging 10 januari 2000 in Haarlem in première. Wat zul je je kwaad maken: de regisseur liet een flink stuk tekst overstemmen door een ratelende naaimachine, maar Olga Zuiderhoek was goed, we kregen bloemen en reden giechelend terug. We werkten toen in Little Snoring, Norfolk, in hun tweede huis, en mochten van elkaar in de eerste versie naar hartenlust blunderen. Dan moet je goede vrienden zijn. Wees gerust, het is fatsoenlijk geworden. Ze heeft de affiche altijd in de hal laten hangen, wat ik opvatte als een knipoog voor mij alleen.)

Bij Kraus mochten we geen moment wat aanklooien, te veel, te complex. Het was meteen menens en toen ik die zomerdag, anderhalf jaar geleden haar kamer binnenkwam, deden we allebei tegelijk onze mond open.

‘Zeg,’ riep ze terwijl ik nog op de drempel stond, ‘ik vind het al heel goed.’

‘Zeg,’ zei ik, op hetzelfde moment, ‘ik vind het al...’

Zo ging dat.

Ik had me ingesteld op een studieuze middag met een afsluitend glas op haar balkon, maar stond na een uur weer buiten met een kus van de juf. Nog één keer kortsluiten en de boel kon weg, zei ze nog.

‘Tot vanavond.’ (En dat werd een avond net als anders, maar zij nam niet de vette truffelravioli waar ze dol op was. Last van haar buik. ‘Moet ik eens laten onderzoeken.’)

We stonden allebei volop in de wereld, ik meer vanaf papier, zij vooral als onvermoeibaar voorzitter, commissielid, organisator en pleitbezorger ten behoeve van Nederlandse én buitenlandse schrijvers en vertalers. We hadden elkaar altijd in het vizier. Zat zij in de commissie voor de Europese prijzen, dan wou ze mij als jurylid. Werd zij grof bejegend, zoals die keer door Kristien Hemmerechts over haar vertaling én inleiding bij Sylvia Plath, dan nam ik het als vanzelfsprekend voor haar op. Ze hakken om één woord je kop af als vertaler en ik kende haar kwaliteiten te goed. Hemmerechts baalde omdat een vertaler aan háár heldin zat. Je ziet dat vaker.

Zagen we elkaar op een borrel, dan was er die innige blik, omdat we vriendjes waren. En nooit hadden we het hoofdschuddend over fouten, wel soms over gebrek aan ambitie (ik) of over aanstellers (zij), bijvoorbeeld het type vrouwen dat zich geroepen voelt om te verkondigen hoe je er ouder wordend uit moet zien. Je zag er gewoon uit, klaar.

Overigens moest haar die middag in de Gerrit van der Veenstraat van het hart dat ook Franzen een aansteller was, zoals hij anekdotes opblies tot veelzeggende zaken. En anders was hij wel een zeur, over z'n ouders, over dat mooie meisje dat hij ooit had versmaad. Spijt: ‘Wat heb je eraan?’ ‘Wat heeft dat nu met Kraus te maken?’ Er was moed voor nodig om te zeggen dat ik het best had kunnen waarderen.

Dat ik niet onder de aanstellers viel, was genadig van haar, ze was een fan van al m'n schrijven, ook van m'n columns, al zag ik soms haar twijfel. ‘Je moet het doen, niet over praten.’ Ja: ‘Hoe minder je dat aanroert hoe beter, vriend Sancho.’ Ik heb het zelf als motto bij Cervantes & co gezet. De

[p. 6]

columns die Nelleke in de jaren negentig in Filter schreef zijn veel praktischer. Ze gaat je bij wijze van spreken met tips en eigen ervaringen voor in die wondere wereld, zonder theorieën, zonder ruis of roes.

Wat waren we verschillend. Zongen we samen, die keren in Little Snoring, dan ging ik uit m'n bol; zij hield het op een vergenoegd gebrom. Maar ze hield ervan dat je uit je schulp kroop, ze verwachtte niet anders.

‘Wist ik niet,’ zei ze geschrokken, al bijna op het eind, toen ik vertelde dat het mijn jongste even niet meezat. ‘Zo'n aardig kind.’ En ik voelde dat ze liefst onmiddellijk iets had georganiseerd om te maken dat het goed kwam.

Er zijn woorden die één op één bij Nelleke horen. ‘Prima’, dat zei ze vaak, en er sprak opluchting uit omdat de ander de dingen gewoon deed zonder dat je het er uitgebreid over hoefde te hebben. ‘Kom op!’ Dat zei ze eigenlijk nog vaker. Flink moest je zijn, ik zei het al. Ik heb nooit ruzie met haar gehad. Je, zij of ik, baalde even, en daar was de waardering alweer. Nee, Nelleke was niet streng, eerder zelf vrij van allerlei vormen van zwakte. Ik heb almaar weer van haar hartelijkheid en ook haar trouw genoten.

‘Jij weet precies wat je wil,’ zei ze de laatste keer in Little Snoring, toen ik het huis te smerig vond, de kapotte stofzuiger aan de praat kreeg en enorm aan de slag ging. Ik begreep: dit is een compliment. En 's avonds om acht uur, het was 4 mei, toen ik in de tuin stond voor de dodenherdenking, wat haar overdreven leek, voelde ik iets achter me. Daar stond ze, toch. Ze stond vierkant achter me.