Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 13

[p. 55]

Winibert Segers
Een ander vertalen

Rien n'est plus grave qu'une traduction. [...] tout traducteur est en position de parler de la traduction, à une place qui n'est rien moins que seconde ou secondaire. (Derrida 1987: 218)

Niets is ernstiger dan een vertaling. [...] elke vertaler kan over de vertaling spreken, op een plaats die zeker niet bijkomstig of bijkomend is.

L'exigence de l'inoubliable -[...]- n'est pas le moins du monde entamée par la finitude de la mémoire. (Derrida 1987: 217)

De eis van het onvergetelijke -[...]- is helemaal niet door de eindigheid van het geheugen aangetast.

Hebben Derrida's beschouwingen over het vertalen een toekomst? Die moeilijk te beantwoorden vraag zou je in een bijdrage met als titel demain Derrida / morgen Derrida kunnen stellen. Het tweede deel van die titel, het deel na de schuine streep, morgen Derrida, is een vertaling. Demain Derrida wordt in het Nederlands morgen Derrida. Bij dat worden stel ik enkele vragen: Geeft morgen Derrida de betekenis weer van demain Derrida? Wat betekent demain Derrida? Wat geeft demain Derrida? Wat geeft morgen Derrida weer?

Die vragen kunnen worden verbonden met Derrida's tekst ‘Des tours de Babel’. Ik lees enkele zinnen uit die tekst:

[...] le sol de la traduction n'en vient-il pas à se retirer dès l'instant où la restitution du sens ([...]) cesse de donner la mesure? C'est le concept courant de la traduction qui devient problématique: il impliquait ce procès de restitution, la tâche ([...]) revenait à rendre ([...]) ce qui était d'abord donné, et ce qui était donné, c'était, pensait-on, le sens. (Derrida 1987: 213)¹

Ik vertaal in het Nederlands:

[...] zal de grond van de vertaling zich niet terugtrekken vanaf het ogenblik dat de betekenisweergave ([...]) ophoudt de maat aan te geven? Het is het gangbare vertaalconcept dat problematisch wordt: het impliceerde dat weergaveproces, de opgave ([...]) kwam erop neer weer te geven ([...]) wat eerst was gegeven, en wat was gegeven, dat was, dacht men, de betekenis.

1 De woorden tussen ronde haakjes - Wiedergabe des Sinnes, Aufgabe en wiedergeben - heb ik weggelaten.

[p. 56]

Misschien zijn die zinnen de aanzet tot een ander spreken over vertaling en tot een ander vertalen. Dat andere spreken en dat andere vertalen geven aan de betekenis en aan de weergave een beperkte plaats. Ik stel opnieuw enkele vragen bij de vertaling van demain Derrida: Hoe moet je demain Derrida vertalen als de betekenis en de weergave slechts een beperkte plaats hebben? Welke elementen hebben een ruimere plaats? Hebben vormelementen die ruimere plaats?

Om die vragen te verduidelijken, vergelijk ik het Franse origineel met de Nederlandse vertaling. Ik stip twee punten aan:

1.	In het origineel beginnen beide woorden met dezelfde twee letters de. In de vertaling gaat dat letterspel verloren.
2.	Het woord demain bevat onder andere de woorden ma en main. In de vertaling gaan die woorden verloren.

Het begrip ‘verlies’ hier gebruiken is misplaatst. Het past niet in een ander spreken over vertalen. Verlies' is een sleutelbegrip in het traditionele spreken over vertalen: wat het origineel heeft gegeven, wordt door de vertaling met verlies weergegeven; de vertaling is altijd de mindere van het origineel.

De vertaling van demain Derrida toont aan dat het moeilijk is om anders te spreken over vertalen en anders te vertalen. Het is moeilijk om te spreken over vertalen en om te vertalen zonder aan de betekenis en aan de weergave een ruime plaats te geven.

Om die stelling te ondersteunen geef ik een tweede voorbeeld. De titel van deze bijdrage, Een ander vertalen, is dubbelzinnig. Om beide betekenissen in het Frans weer te geven, zal je minstens twee vertalingen moeten voorstellen: Une autre traduction en Traduire un autre. Ook in dat voorbeeld is het moeilijk om de plaats van de betekenis en de weergave in te perken.

Misschien moeten het andere spreken en het andere vertalen op een abstracter, minder toepasbaar, niveau worden geplaatst. Op dat abstracte niveau formuleer ik drie stellingen, die met elkaar zijn verbonden. Ze hebben betrekking op de ethiek en de objectiviteit van het vertalen:

1.	De te vertalen tekst is een ander.
2.	Het andere vertalen is geen toeëigening.
3.	De inbreng van de vertaler is beperkt.

[p. 57]

Ik zal dadelijk een voorbeeld geven van een vertaling waarin de inbreng van de vertaler erg groot is. Ik geef eerst de originele passage. Het zijn de eerste zinnen uit het eerste hoofdstuk van Un certain sourire. (De auteur, Françoise Sagan, overleed op 24 september 2004, enkele dagen voor Jacques Derrida.)

Nous avions passé l'après-midi dans un café de la rue Saint-Jacques, un après-midi de printemps comme les autres. Je m'ennuyais un peu, modestement; je me promenais de la machine à disques à la fenêtre pendant que Bertrand discutait le cours de Spire. Je me souviens qu'à un moment, m'étant appuyée à la machine, j'avais regardé le disque se lever, lentement, pour aller se poser de biais contre le saphir, presque tendrement, comme une joue. Et, je ne sais pourquoi, j'avais été envahie d'un violent sentiment de bonheur; de l'intuition physique, débordante, que j'allais mourir un jour, qu'il n'y aurait plus ma main sur ce rebord de chrome, ni ce soleil dans mes yeux. (Sagan 1956a: 11)

In deze passage worden bepaalde woorden en woorddelen herhaald. Ik geef enkele voorbeelden:

1.	De woorden après-midi, comme, machine worden twee keer gebruikt.
2.	Vijf woorden eindigen op ment (modestement, moment, lentement, tendrement en sentiment).
3.	De woorden débordante en rebord bevatten beide het woord bord.

Moeten al die herhalingen in de vertaling worden bewaard? Die vraag is te concreet. De vraag moet op een abstracter niveau worden geplaatst. De herhaling is een van de elementen die de eigenheid van deze passage bepaalt. Het is een element dat vraagt om een bescheiden aanpak van de vertaler. De inbreng van de vertaler moet zo beperkt mogelijk zijn.

Ik lees de vertaling van Hubert Lampo, een vertaling waarin de inbreng van de vertaler erg groot is:

We hadden de namiddag doorgebracht in een café van de rue Saint-Jacques, een voorjaarsnamiddag als alle andere. Ik zat mij een beetje te vervelen, maar op een bescheiden manier; ik slenterde dan maar van de juke-box naar het venster, terwijl Bertrand over de cursus van Spire boomde. Tenslotte was ik tegen de muziekmachine gaan leunen; ik had staan kijken hoe de grammofoonplaat langzaam werd opgelicht, om zich schuin tegen de saffiernaald aan te vlijen, als een wang haast, zo teder. En zonder te weten waarom, had plots een diep gevoel van geluk mij doorstroomd; eensklaps was in mij het

[p. 58]

haast fysieke, alomvattende voorgevoel opgestaan, dat ik ééns sterven moest, dat mijn hand niet meer op deze chroomstalen richel zou rusten, de zon niet meer in mijn ogen schijnen. (Sagan 1956b: 7)

Lampo voegt bepaalde elementen toe en laat bepaalde elementen weg. Ik geef een voorbeeld van een toevoeging en een voorbeeld van een weglating:

1.	Modestement wordt in Lampo's vertaling maar op een bescheiden manier. Lampo brengt een tegenstelling in.
2.	Je me souviens heeft hij niet vertaald. De herinnering is gewist.

Ik hervertaal deze passage. Het is een vertaling die dichter aanleunt bij het origineel dan de vertaling van Lampo. Ik weet niet of het een andere vertaling is:

We hadden de namiddag in een café in de rue Saint-Jacques doorgebracht, een lentenamiddag als andere. Ik verveelde me een beetje, bescheiden; ik liep van de jukebox naar het raam terwijl Bertrand over de cursus van Spire sprak. Ik herinner me dat ik op een bepaald ogenblik, ik leunde tegen de jukebox, had gezien dat de plaat zich oprichtte, traag, en zich schuin tegen de naald plaatste, bijna teder, als een wang. En, ik weet niet waarom, ik was door een hevig gevoel van geluk overweldigd; door het overstelpende, lichamelijke voorgevoel dat ik op een dag zou sterven, dat mijn hand op deze chromen rand er niet meer zou zijn, noch deze zon in mijn ogen.

Ik weet het echt niet. En dat is geen valse bescheidenheid. Derrida's beschouwingen over het vertalen zijn overweldigend. Mijn vertaling is ontoereikend, te vlak ten opzichte van het puntige van Derrida's beschouwingen. Ik kan alleen maar zeggen: ‘Is het dat dan?’

Bibliografie

Derrida, Jacques. 1987. ‘Des tours de Babel’ in Psyché. Inventions de l'autre. Paris: Galilée, p. 203-235.

Sagan, Françoise. 1956a. Un certain sourire. Paris: Julliard.

Sagan, Françoise. 1956b. Een verre glimlach. Vertaald door Hubert Lampo. Brussel: Manteau.