Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 79]

de laatste blik | Marc Jacobs
Zoek de appel

© Belga

‘Als je aan de Belgen zou vragen wie het bekendste monument van het land is, Manneke Pis of Fabiola, dan is de kans groot dat de koningin-weduwe het zal halen. Alleen al haar kapsel is nationaal erfgoed. In het collectieve geheugen van de Belgen is ze er altijd geweest (...) “Moeder van alle Belgen”. Misschien heeft ze de bijnaam van “Spaanse Heks”, zoals prins Laurent haar noemde, evengoed verdiend (...) De laatste jaren hebben we Fabiola anders leren kennen. Als een aanstekelijke, vrolijke persoonlijkheid’.¹

Wat zien we? Links koningin Paola van België die een stiltegebaar maakt met een vinger op de lippen. Rechts haar voorgangster en aangetrouwde schoonzus, Fabiola, met een groene appel, ostentatief en met deftig priemend pinkje in de gehandschoende rechterhand. Vooraan lege tronen, in openlucht. Achteraan prijkt een vlag met een Vlaamse Leeuw. Het is 21 juli 2009: de Nationale Feestdag van het Koninkrijk België. Een defilé waar militaire en politionele kracht te land, ter zee en in de lucht werd getoond, is net voorbij getrokken. Er is niets wereldschokkends gebeurd.

Enkele weken eerder was er op Koninginnedag in Nederland bloed gevloeid en blik geschaad, door een mislukte aanslag met een auto in Apeldoorn, op weg naar een open bus met daarin de koninklijke Oranjefamilie. Te Brussel is men enkele weken later dus extra waakzaam tijdens de plechtigheden. Veiligheidsagenten zijn de hele dag ostentatief aanwezig, met speciale kogelwerende schermen in koffertjes. De echte repliek kwam echter uit een sacoche: het appeltje van de koningin-weduwe.

De performance met fruit was een symbolisch antwoord op een in gebrekkig Frans opgestelde dreigbrief die in de brievenbus gestoken was van de krant met de wel heel passende titel

1 B. Balfoort en J. De Voogt, Koningin Fabiola. Een meisje van 80. Leuven, Van Halewijck, 2008, p. 7.

[p. 80]

B. Balfoort & J. De Voogt, Koningin Fabiola. Een meisje van 80. Leuven, Van Halewyck, 2008, ISBN 978 90 5617 873 4

‘Autres Fruits de la Révolution de Juillet’, Titel III, art. 18 van de septemberwetten in peervorm gedrukt. In: W. Langeveld, Politiek per prent. Een inleiding tot de politieke beeldcommunicatie.
Amsterdam, Ambo, 1989, p. 108.

titre iii.
- Des des-
sins, gra-
vures, lithogra-
phies et emblémes.
Art. 18. Aucun des-
sin, aucunes gravures, li-
thographies, médailles et estampes,
aucun emblème, de quelque nature et espèce
qu'ils soient, ne pourront être publiés,
exposés ou mis en vente sans l'autorisa-
tion préalable du ministre de l'intérieur à
Paris, et du préfet dans les départemens.
- En cas de contravention, les dessins, gra-
vures, lithographies, estampes ou emblèmes
seront confisqués, et le publicateur condam-
né par les tribunaux correctionnels à un
emprisonnement d'un mois à un an, et
à une amende de cent francs à mille
francs, sans préjudice des poursui-
tes auxquelles pourraient don-
ner lieu publication,
l'exposition et la
mise en vente   desdits objets.

Nadar, ‘Les Poires’ (1831). In: W. Langeveld, Politiek per prent. Een inleiding tot de politieke beeldcommunicatie. Amsterdam, Ambo, 1989, p. 107.

[p. 81]

La Dernière Heure. Daarin was een getikt verhaal te lezen. De bedreiging luidde dat door (de verder onbekende, wellicht onbestaande) ‘O.E.D.H. Flandres’ op 21 juli 2009 met een kruisboog een einde zou worden gemaakt aan het leven van koningin Fabiola. De politie- en antiterrorisme-eenheden kwamen in actie en arresteerden een zonderling. De boodschap was echt getikt. Fabiola zou met een pijl doorboord moeten worden omdat ze er door de briefschrijver van werd verdacht koning Boudewijn in Spanje te hebben vergiftigd. De aanleiding voor die vergiftiging zou dan weer verband houden met de kinky beschuldiging dat Boudewijn met dictator Tito een liefdesrelatie zou hebben gehad in diens wijnkelder in Belgrado, ‘waar wij foto's van hebben’, aldus de brief.

Een vrouw met een appel in de hand

Wat bedoelde Fabiola met haar appeltje op 21 juli 2009? Er werd geen uitleg bij gegeven: communicatie, zeer luid kracht bijgezet door het ‘ssstt’-vingertje van Fabiola. De toeschouwers en journalisten moesten een verklaring zelf verzinnen.

Een oude vrouw (die eigenlijk koningin is) met een appel ostentatief in de hand. Diverse tijdschriften en websites legden de daaropvolgende dagen een visuele associatie met de heks uit het sprookje van Sneeuwwitje en de Zeven Dwergen. Die had een giftige appel geprepareerd. Naast sprookjesboeken was vooral een beeld uit de Walt Disney-film Snow White and the Seven Dwarfs (1937) in het collectieve geheugen gegrift. In het weekblad Humo werd effectief een still uit de tekenfilm, met de boze sprookjesheks-koningin-met-appel-in-de-hand geplaatst naast een beeld van de scène op de Nationale Feestdag in België. Maar wou Fabiola wel commentaar geven op de vergiftiging in Spanje of op (in het citaat in het begin van deze tekst aangehaalde) suggestieve metaforen van haar aangetrouwde neefje? Was er een link met de (twist)appel van Discordia en Paris of met de gouden appels van Hera, en kwam Paola daarom sussend tussen?

Nog dieper op de achtergrond of in het collectieve geheugen zien of horen we echo's van het Genesisverhaal. De in de loop van de geschiedenis wellicht meest afgebeelde en ook (in het meest gekopieerde verhaal in de westerse wereld) beschreven scène van een vrouw met ostentatief een appel in de hand, maakt deel uit van een verhaal over de zondeval. Het personage Eva dat de noodlottige appel overhandigt aan Adam.

Overigens wordt de appel hier ten onrechte beschuldigd. In de oudste versies van het Bijbelverhaal is sprake over een vrucht, namelijk de vrucht van de boom van kennis. Als verklaring wordt gewezen op het feit dat malum zowel slaat op ‘het kwade’ (denk aan de bonus-malusclausule bij een autoverzekering of le mal in het Frans) als op de Latijnse benaming van appel. Eigenlijk sloeg malum op alle ronde vruchten, variërend van perziken, over granaatappels tot appels. Omdat het begrip zo algemeen was, werd pomum als Latijns alternatief gebruikt (al kon dat woord ook slaan op alle soorten boomvruchten, inclusief vijgen en peren). In de middeleeuwen werd de mentale voorstelling van de boom van kennis van goed en kwaad in het Paradijs als een appelboom voorgesteld. Maar de volledig geklede koningin wou wellicht niet Eva of de zondeval ten tonele brengen. Wat dan wel?

Imago

Appels konden ook positief worden ingezet.² De Vlaamse primitieven legden in de 15^e eeuw een appel in de hand van de Heilige Maagd Maria, als tegengewicht voor de handeling van Eva. De ronde vorm van de appel deed ook denken aan de vorm van de aarde. Zo ontstond een doorgaans uit edelmetaal gemaakte ‘rijksappel’, als embleem voor macht en koningschap. In representaties hielden vorsten een edelmetalen exemplaar doorgaans vast in hun linkerhand. Fabiola gebruikte het groene appeltje in haar rechterhand niet op die manier.

Koningen en koninginnen laten niet veel aan het toeval over. Al eeuwenlang zijn zij en hun entourage heel bewust met imagebuilding bezig. Fruit kon gebruikt worden om het imago te beschadigen. Een van de meest bijtende beelden uit de pers- en karikatuurgeschiedenis was de associatie tussen het hoofd van de Franse koning Louis-Philippe (hij regeerde van 1830 tot 1848) en een peer. De hoofd redacteur van La Caricature (1830-1835), Charles Philipon alias Nadar, maakte tijdens een proces wegens de beschuldiging van majesteitsschennis een beroemd geworden vierledige tekening, waarbij het hoofd van de koning geleidelijk in een peer veranderde. Hij gebruikte het als retorisch middel. Als de eerste tekening op Louis-Philippe lijkt en die wordt veroordeeld, dan lijkt de tweede op de eerste en moet die dus ook worden veroordeeld. Voor de volgende twee geldt dezelfde redenering. Het gevolg zou zijn dat een man veroordeeld zou kunnen worden omdat hij een peer getekend heeft. Philipon werd effectief veroordeeld. Sindsdien volstond het een peer te tekenen of zelfs te tonen, om de koning aan te vallen.³

Een van de meest recente pogingen om een imago van Fabiola te (re)creëren werd door Joris De Voogt en Brigitte Balfoort gemaakt in een biografie. Eetcultuur komt daarin en passant aan bod, maar appels spelen er geen rol in. De associatie appel en Fabiola is dus de voorbije jaren niet gethematiseerd, noch positief, noch negatief, zoals dat met Louis-Philippe gebeurd is. De auteurs wijzen daarin onder andere op hét interview in 1984 door Lutgart Simoens (Radio 2). Daarin komen we wel en passant te weten: ‘Dat ze op vakantie graag een Spaanse linzenschotel met chorizo klaarmaakt en dat ze verzot is op bosaardbeien. Dat de koning dol is op ijsjes en sorbets.’⁴ Bosaardbeien dus, geen appels.

2 Zie over appels en appelbomen: M. De Cleene & M.C. Lejeune, Compendium of symbolic and ritual plants in Europe. Trees & shrubs. Ghent, Man & Culture Publishers, 2002, p. 91-111.

3 W. Langeveld, Politiek per prent. Een inleiding tot de politieke beeldcommunicatie. Amsterdam, Ambo, 1989, p. 107-108.

4 B. Balfoort en J. De Voogt, Koningin Fabiola. Een meisje van 80. Leuven, Van Halewijck, 2008, p. 81.

[p. 82]

Willem Tell?

Opvallend is dat Fabiola gekozen heeft voor de lichaamshouding zoals de Disney-heks en Eva, maar niet voor het leggen van de appel op het hoofd, en in het bijzonder op haar beroemde hoge kapsel of in casu op een stevige paarse hoed. Wellicht was het de bedoeling de associatie tussen de kruisboog en de appel te bespelen: een referentie aan Willem Tell.

Tell is de held in wat wellicht een fictieverhaal was. De legende wordt geciteerd in diverse liedteksten uit het laatste kwart van de 15^e eeuw en vooral in de Chronicon Helveticum van Aegidus Tschudi uit 1569, toen de Habsburgse dynastieën over grote delen van de wereld heersten. Het is het verhaal van een kruisboogschutter die ‘in 1307’ weigerde de hoed te groeten die een landvoogd op een paal op het dorpsplein had laten zetten om het gezag van de Habsburgse heerser te laten erkennen. Als sanctie voor de weigering om te groeten, moest Tell een appel van het hoofd van zijn zoontje schieten. Met de eerste van twee pijlen lukte hij daarin. Zijn verklaring dat hij bij mislukking de tweede pijl op landvoogd Gessler zou gericht hebben, leverde hem een arrestatie op. Uiteindelijk slaagde hij erin, aldus het verhaal, te ontsnappen en in Küssnacht de landvoogd met zijn kruisboog dood te schieten. Deze revolutionaire daad zou, volgens de legende, uiteindelijk tot de vorming van de Zwitserse Confederatie leiden. In de 19^e eeuw werd het verhaal van Willem Tell gerecycleerd als ontstaansmythe voor de Helvetische Republiek.

Maar als Fabiola met haar actie inderdaad naar het verhaal van Willem Tell wou verwijzen, wat wou ze daarmee dan precies zeggen? Zag ze zichzelf als het kindje met de appel op het hoofd? Haar vader was niet in de buurt en de schutter kon op geen enkele wijze met zo'n rol geassocieerd worden. Wou zij een potentiële moordenaar en revolutionair huldigen of net uitdagen? Wou ze verwijzen naar een reclamecampagne voor staatsbons, eigenlijk om de schuld van de Belgische staat nog iets te vergroten? In allerlei officiële gebouwen lagen folders en hingen affiches gedrukt in de ‘drukkerij van de Staatsschuld’, om mensen ertoe aan te zetten om geld toe te vertrouwen aan het Koninkrijk België om zo als particulier geld te verdienen door het vergroten van de staatschuld. Maar hoe functioneert het verhaal van vrijheidsstrijder Tell hier dan precies in? Wou Fabiola hier ook naar verwijzen, net na het militaire defilé?

Of vergeleek Fabiola zich met de dwingeland Gessler of met de Habsburgse familie (zoals in uitgevonden, suggestieve dynastische genealogieën soms geïnsinueerd werd)? Maar dit soort provocatie lijkt me ook onwaarschijnlijk. Het stiltegebaar van de zittende koningin zou dan wel erg gepast geweest zijn. Het meest waarschijnlijk lijkt nog een erg postmoderne interpretatie, waarbij alleen een metaculturele associatie tussen een pijl en een te doorboren appel werd geciteerd. De meest overtuigende verklaring lijkt nog dat Fabiola zichzelf in die vorm van een appel presenteerde, uitdagend als mikpunt, dat vervolgens net naast het lichaam werd gepresenteerd. Fabiola als appel dus. Of wou ze toch iets anders zeggen?