Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 4]

[Nummer 3]

culturele diversiteit | Katrijn D'hamers
2008-...
→ Het jaar of de eeuw van de interculturaliteit?

In 2008 viel met de opening van de Olympische Spelen, waarbij onder andere een groep kinderen in de klederdracht van ‘alle’ etnische groepen van China het stadion binnentrad, samen met de initiatieven van de Europese Unie de aandacht voor interculturaliteit of voor etnische constructies alvast wereldwijd op. De Europese Unie riep 2008 immers uit tot Europees Jaar van de Interculturele Dialoog en besteedde er een veelvoud van initiatieven aan: een ondersteuning van projecten op Europese schaal, de stimulering van enkele geselecteerde nationale initiatieven, promotie van het jaar door onder andere diverse debatten, een fotowedstrijd... en dat toegespitst op een breed spectrum: cultuur en media, onderwijs en wetenschap, migratie, minderheden, meertaligheid, religie, werkplek en jeugd. Met deze aandacht voor interculturaliteit zitten de Europese Unie en de Vlaamse overheid alvast op dezelfde golflengte.

In 2006 lanceerde Vlaams minister van Cultuur, Jeugd en Sport Bert Anciaux het ‘Actieplan Interculturaliseren voor en door Cultuur, Jeugd en Sport’¹ en breide er meteen enkele engagementen aan vast. In 2008 lanceerde minister Anciaux onder andere een publiekscampagne² om de samenstelling van bestuursorganen, commissies, adviesraden en jury's meer divers en ruimer te maken en ondersteunde hij onder andere enkele projecten zoals de Kif Kif Awards, de oprichting van een Expertisecentrum voor Islamitische Culturen in Vlaanderen, ZebrArt en In-fusion.³

De Europese Unie en de Vlaame initiatieven gaan voluit voor de erkenning van een cultureel divers Europa. Op haar gelegenheidswebsite www.interculturaldialogue2008.eu schrijft de EU:

‘De uitbreiding van de Europese Unie, de liberalisatie van de arbeidswetgeving en globalisering hebben het multiculturele karakter van veel landen vergroot. Het aantal talen, religies, etnische en culturele achtergronden op het continent is daardoor toegenomen. Als gevolg hiervan speelt de interculturele dialoog een steeds belangrijkere rol bij het cultiveren van de Europese identiteit en het Europees burgerschap. Het Europees Jaar van de Interculturele Dialoog erkent dat de grote culturele diversiteit van Europa een uniek voordeel biedt. Het zal iedereen die in Europa woont stimuleren om de voordelen van ons rijke culturele erfgoed te gaan ontdekken, evenals de mogelijkheden om van verschillende culturele tradities te leren.’

Het laatste decennium lijken diverse sectoren te zijn wakker geschud over de noodzaak aan een nieuwe omgang met de interculturele samenleving. Waar tot in de vorige eeuw de aandacht eerder gericht was op integratie en migratieproblematiek, lijken begrippen als ‘interculturaliteit’ en ‘diversiteit’ nu veel meer als een ‘normaliteit’ te worden beschouwd, althans op beleidsniveau en op wetenschappelijk vlak.

Tussen theorie en praktijk ligt echter nog een hemelsbreed verschil. Enerzijds vertrekt de beleidsmatige aandacht vanuit het gegeven dat de interculturele dialoog maakbaar is én resultaat - zoals bijvoorbeeld toenadering - zal hebben. Verschillende hedendaagse onderzoekers spelen hierin een klare rol. Zij plaatsen het perspectief van een kunstmatige opdeling van groepsgrenzen of de verwachting dat aandacht voor interculturaliteit leidt tot een positieve interculturele dialoog, onder kritiek. Zij pleiten eerder voor een wetenschappelijke en realistische omgang met dit gegeven. Bijvoorbeeld: tot wanneer iemand als migrant wordt beschouwd en vanaf welk punt niet meer kan worden onderzocht op historische tendensen en heeft vaak te maken met diverse factoren: machtsrelaties, nieuwe migratiestromen in de kijker waardoor langer aanwezige groepen minder opvallen,...⁴ De Leuvense filosoof Rudi Visker leert bovendien een wijze les door te stellen dat interculturaliteit bespreekbaar maken, niet noodzakelijk hoeft te leiden tot een groter begrip. Begrip hebben voor en begrijpen zijn voor hem verschillende noties.⁵ Je hoeft niet noodzakelijk iemand te begrijpen om hem of haar te respecteren.

Anderzijds komt interculturaliteit door deze beleidsinitiatieven tijdelijk prominenter in de aandacht maar is het afwachten welke blijvende impact er zal overblijven na afloop van dergelijke stimulansen. In de praktijk zien we immers een breed spectrum aan initiatieven en organisaties: van organisaties die menen dat diversiteit hen niet raakt, over goedbedoelde acties die vertrekken van een opdeling in etnisch-culturele groepsgrenzen, tot organisaties die interculturaliteit incorporeren binnen een bredere visie op diversiteit.

De toegenomen beleidsaandacht en de publieke aandacht zullen wellicht effect ressorteren op en binnen organisaties die een inhaalbeweging willen maken. Aan hen de uitdaging om dit verder structureel op te nemen in hun werking en te plaatsen binnen een breder perspectief op diversiteit. Een etnischculturele achtergrond kan uiteraard zeer betekenisvol zijn, of kan een uitgangspunt zijn voor een inhaalbeweging (kansen creëren), maar mag niet als een enkele invalshoek en focus worden gebruikt. Een mens is meer dan zijn achtergrond.

1 Zie www.Interculturaliseren.be.

2 www.iedereenkanzetelen.be, een campagne van Bert Anciaux voor meer diversiteit in de advies- en bestuursstructuren, is hiervan een voorbeeld.

3 Voor een overzicht van de acties zie www.interculturaldialogue2008.eu.

4 Leen Beyers bijvoorbeeld onderzocht in haar doctoraat Iedereen Zwart hoe het komt dat Polen en Italianen van de eerste generatie in Genk-Zwartberg als etnisch gesegregeerd werden beschouwd en pas later als tweede of derde generatie een betere sociale status verwierven en hun etiket als migrant en ondergeschikte verloren. Ze onderzocht deze evolutie aan de hand van de geschiedenis en de impact van de mijnindustrie in Zwartberg op het ontstaan en de evolutie van de buurt, de impact van het verenigingsleven en van de manier van samenleven op straat en in de winkel: L. Beyers, Iedereen zwart. Het samenleven van nieuwkomers en gevestigden in de mijncité Zwartberg. 1930-1990. Amsterdam, Aksant, 2007.

5 R. Visker, Vreemd gaan en vreemd blijven. Filosofie van de multiculturaliteit. Amsterdam, SUN, 2005.

[p. 5]

→ Foto cover en foto links: Jongens van jeugdwerking Eldorado brachten voor het kortfilmproject Identify me/you volgens een zelf gekozen route hun wijk, de Vierde Cité van Winterslag, in beeld. © FARO

In haar artikel ‘Gewoon normaal’ in dit derde nummer van faro beschrijft Linda Duits bijvoorbeeld de manier waarop meisjes op en over de drempel van de puberteit in Nederland hun cultuur begrijpen. In plaats van te vertrekken van een vooringenomenheid, zoals in de media vaak gebeurt, over wie deze meisjes zijn, wat ze doen en wat dat zou moeten betekenen, vertrekt de auteur vanuit de betekenisgeving van de meisjes zelf. Centraal in haar onderzoek staat de vraag hoe meisjes zichzelf positioneren in de multiculturele samenleving. Dat levert enkele verrassende inzichten op.

In-fusion, een project over cultureel erfgoed en diversiteit in ziekenhuizen met als één van de hoofddoelstellingen het smeden van een lokaal netwerk tussen erfgoed- en migrantenorganisaties, vertrekt van een gelijkaardige complexiteit. Niet etnisch-culturele grenzen vormen de criteria, wel de mogelijkheid voor de betrokkenen om op verschillende manieren op de zeven grote thema's in te haken: als moeder, als patiënt, als jongere, als iemand met een etnisch-culturele achtergrond, als een inwoner van een bepaalde stad of buurt,...

FARO hanteert eenzelfde werkwijze bij andere projecten omtrent interculturaliteit. Binnen Identify me/you, een samenwerkingsverband met Heemkunde Vlaanderen, het Centrum voor Beeldexpressie en drie jeugdhuizen, maken enkele jongeren uit een multiculturele wijk in drie steden zelfstandig een kortfilm over de beleving van hun identiteit in hun buurt. De voorlopige resultaten zijn erg interessant. Zo tonen de Genker jongeren een mix van invloeden (jong zijn, verbonden met hun buurt, de omgang met vrienden en ouders, een etnisch-culturele affiniteit, muziek- en sportvoorkeuren,...) waarbij hun identiteit nooit eenvoudig valt te typeren als typisch etnisch-cultureel.

Kif kif en shouf shouf, een project naar aanleiding van het Jaar van de Kleuter⁶ door FARO in samenwerking met een Antwerpse basisschool gelegen in een multiculturele omgeving, zoomt in op de dagdagelijkse omgeving van kleuters en hun familie. Een prentenboek en een didactisch lespakket voor scholen zullen daarbij zowel aandacht besteden aan hun hedendaagse interculturele leven als aan andere vormen van diversiteit, respect voor elkaar en cultureel erfgoed.

Een grote uitdaging ligt tot slot bij organisaties (en de publieke opinie) die menen dat interculturaliteit in het bijzonder (als vorm van diversiteit) niet aan hen besteed is. Problematisch is de vereenzelviging van de gehanteerde canon met ‘typisch Vlaams erfgoed’, ‘wat van Vlaamse bodem komt’, het ‘eigene’, het ‘oude’. In Nederland woedt een hevige discussie over wat tot de Nederlandse canon behoort en wat aan leerlingen moet worden overgedragen - en, minstens even interessant, wat niet... Kees Ribbens stelt zich daarbij terecht de vraag in hoeverre de als algemeen aanvaarde historische canon geënt is op een realistische geschiedschrijving en of die wel rekening houdt met de multicultureel samengestelde samenleving. Die geschiedschrijving is niet voor iedereen herkenbaar aangezien ze wordt gevoed door een dominante visie.⁷ De resultaten in Vlaanderen van het Alpha-onderzoek⁸ uit 2002 en het onderzoek over Erfgoededucatie in het Vlaamse Onderwijs⁹ uit 2007 stelden het al even scherp: kerken en begijnhoven zijn voor de meesten wél erfgoed, moskeeën en het Suikerfeest zijn dat (nog) niet. Nochtans ontstaat elke vorm van erfgoed niet plots, maar is het telkens het resultaat van een voortdurende evolutie en migratiebeweging.

Laat ons hopen dat de aandacht voor een realistische omgang met interculturaliteit niet stopt bij het einde van dit Europees Jaar van de Interculturele Dialoog - of bij het einde van een beleidsperiode - maar dat deze inspanningen de voorbode vormen van een duurzame tendens.

6 Zie www.ond.vlaanderen.be/jaarvandekleuter.

7 Zie bijvoorbeeld: K. Ribbens, ‘Het schijnbare houvast van een nationale historische canon. Geschiedenis en identiteit in de multiculturele samenleving’, Kleio, 47 (2006); K. Ribbens, ‘Geschiedenis stopt niet bij de landsgrens’, verschenen in diverse Nederlandse dagbladen, 2005. K. Ribbens, ‘De vaderlandse canon voorbij? Een multiculturele historische cultuur in wording’, Tijdschrift voor geschiedenis, 4 (2004), p. 520.

8 M. Jacobs & J. Walterus, Een kwantitatief en kwalitatief onderzoek naar het actuele lokaal historisch, volks- en heemkundig landschap in Vlaanderen (project ‘Alpha’). Brussel, VCV, 2002.

9 S. Van der Auwera, A. Schramme & R. Jeurissen, Erfgoededucatie in het Vlaamse onderwijs. Erfgoed en onderwijs in dialoog. Brussel, CANON Cultuurcel/Kunsten en Erfgoed/VIOE, 2007.