Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 2

[p. 173]

Henrik Scholte /
Over Karel van de Woestijne
Fragment

Men kan er over twisten wat voor den levenden kunstenaar fnuikender is: het noodlot van den roem of het noodlot der verguizing. Buiten mededinging mee te doen in den prijskamp van zijn tijd beteekent immers maar al te dikwijls, in een glazen huisje te midden van het publieke leven, erkend maar daardoor voorbijgezien, den hongerdood der beroemdheid te sterven. En het kind, dat in een levenden dichter niet geloofde, omdat het zich beroemde dichters ‘altijd van gips’ had gedacht, vindt zijns gelijken juist onder literair belangstellenden: vraag aandacht voor een onbegrepene, liefst voor een jonggestorvene, men zal luisteren, overschatten. De groote dichters die nog leven, men kent ze, maar men leest ze niet.

Dreigt Karel van de Woestijne ditzelfde lot? Is ook hij niet reeds de kluizenaar van zijn roem, levend begraven onder de tombe van zijn werk: boekdeel naast boekdeel, een halve bibliotheek van verzen, proza, critieken, van manuscripten, concepten en schemata, wier voortreffelijkheid vaak vóor hun verschijnen - of zonder dat zij ooit verschenen zijn! - zoozeer werd rondgebazuind, dat de dichter bij het huidige geslacht van overbekendheid onbekend dreigt te geraken, juist nu zijn werk wellicht minder dan ooit in een schema verstart en, fundamenteel hervormd, meer dan ooit op belangstelling aanspraak mag maken?

Dit teekent Karel van de Woestijne als een gróote, maar nochtans zeer eenvoudige natuur: gesierd en gemarteld, geweldenaar en tegelijk overweldigde om een in den grond simplistisch gesteld conflict: eeuwige strijd tusschen drift en onontkoombare verzadiging, tusschen de vernederingen en den hoogmoed van het

[p. 174]

vleesch, hoe ook geopenbaard. Karel van de Woestijne is tenslotte één groote krater van woedende zinnelijkheid, en al de Proteus-gedaanten, die hij aanneemt om aan zijn noodlot te ontkomen, manifesteeren slechts de zware en veelvuldige schoonheid, waartoe een zinnelijk dichter, een waarlijk bezeten dichter kan geraken; maar een schoonheid, die dan ook nimmer de kern verloochent, waaruit zij ontstond: kern van vuur en van zelfvernietiging.

Reeds de plechtstatige en pompeuze inzet van zijn vroegste verzen - zwaar-declamatorische rhetoriek van het eerste woord af - wordt aangetast door een voortdurende onrust temidden van het geluk. Enkele onopgeloste tweespraken: ‘De Moeder en de Zoon’, ‘Thanatos en de Vreemdeling’, en ook die typeerende fin-de-siècle verheerlijking ‘De Jongste Sater’ toonen voortijdig de ziekten van de overdaad: liefde's mislukking, onzekerheid tegenover den dood en de rampzaligheid van een aanvankelijk onfeilbaar gedachte verrukking. Immers, zóo - over het leven heen gevormd tot een hyper-individueele, aldus gewilde, aldus geziene passie, als deze verzen zijn, - blijft het leven hun een voortdurende bedreiging:

ik, zwaar-bewuste god, te licht voor 't mensche-leven
dat ik, beducht, maar zeer hoog-hartig, buiten-sloot.

Misschien kennen wij geen grooteren fantast dan van de Woestijne; geen dan heeft ook dieper aan zijn eigen fantasmen geleden. Men leze, in ‘Den Gulden Schaduw’ en de beide bundels ‘Interludiën’, die ooft-rijpe pastorales, primitief-zinnelijke verheerlijkingen van spijs en drank en dieren, die Rubensche wellusten van het lijf, - men zal ook daar en overal de bittere ontgoochelingen van het genot terugvinden, te hartstochtelijker beleden naarmate het talent van den dichter zich breeder, nazomerscher ontplooide.

[p. 175]

Dit immers is, uit ‘Den Gulden Schaduw’, wel de diepste, niet de schoonste impressie, die men overhoudt: ook de rampzaligheid van te versagen wordt voor den dichter een nieuwe vervoering. Het genot der smart neigt naar het theatraal beklag en de luidruchtige zelfkastijding, waarin een elders edel pathos zichzelf misleidt. Met den zwaren mantel der schoonheid dekt de dichter ook zijn vernederingen, en verder dan ooit raakt hij van de openheid zijner ontroering af, nu hij zich innerlijk, onbewust wellicht, met de tweespalt van zijn leven verzoent en haar, om in purper te kunnen lijden, zelf cultiveert. Met ‘schoudren, zwaar met muiterij beladen’ schrijdt hij dit leven en zijn smarten door, een ‘florentijnsch’ dichter, een groote ontuchtige.

De ware, Orphische reiniging, noodlottiger en te vreeselijk dan dat het individu haar in zijn waan nog zou kunnen hanteeren, zet dan ook eerst later in, toen, gevoed uit zooveel hoogmoed, valsche en waarachtige hoovaardij, de gestadige dubbelheid van zijn wezen den dichter maakte tot Job op zijn mestvaalt: den ‘modderen man’.

Men meene echter niet dat ‘De Modderen Man’, naar zijn geestelijken inhoud, een geheel anderen Karel van de Woestijne geeft dan men vroeger kende. Het thema, in zijn oudere bundels voorzien:

O man, zat aan geluk gezopen,
gezel van rooder vreugden: ik! --

dit thema, waarachtigheid en ellende voor den dichter geworden, brengt hem tot zichzelf terug: verder echter niet. De oude tweespalt van zijn wezen stelt hij thans naakt, in de isokolische contrasten van den versregel simpeler, des te duisterder echter in hun verdoeming: hij heeft zichzelf voorgoed herkend. Maar

[p. 176]

ook in zijn nederlaag, temidden van het uitgewoed torment zijner zinnen, blijft deze man zoo al niet meer de zelfbedwelmer, dan toch de zelfhandhaver. De modderen man, in zijn ontreddering, is nochtans een verslagen heiden, een ter aarde geslingerde Antaios. Chthonisch blijft het beeld, als de titel van het boek: de vroomheid der zelfuittreding, der wijdere en ootmoediger menschelijkheid kent hij niet. Integendeel: uit klachten vormt hij aanklachten, schuldig zijn de medeplichtigen aan zijn nederlaag, schuldeloos echter is het eigen hart, dat, zat van lusten, ook in zijn verslagenheid nog de kracht om te vervloeken vindt.

Vreemd genoeg zijn er in zijn oude bundels enkele kleine liederen van grootstedelijke vereenzaming en een paar schuchtere inluidingen van kosmischer ontvankelijkheid bij het aanschouwen der zee, waartoe ‘De Moddèren Man’ zelfs in deze oneindig grootschere herhaling van vroegere worstelingen niet geraken kan. Tenzij waarlijk deze ‘thrênos’ nog niet voltooid is en de vroege, maar lange herfst, die Karel van de Woestijne blijkbaar beschoren is, ook deze grondslagen van zijn hoogmoed zal verwoesten om een diepere bekeering. - ‘Het Zatte Hart’, zijn laatste bundel, bevat te zeer slechts uiterste en zuivere poëzie om hem als schakel in den zwaren keten in te voegen. Al zijn motieven: de modderen man met zijn hartstochtelijk verwijt, de gesierde satyr, onkuischer herleefd en weer terzelfder ure gestorven, èn ook wellicht de voorteekenen van dien grooteren deemoed, vindt men in dezen bundel dooreen, maar tot de schier onaantastbare hoogte eener ‘poésie pure’ opgedreven. Eerst wanneer de bundel ‘God aan Zee’ - naar verluidt het tweede deel der trilogie, die met ‘De Modderen Man’ werd ingezet - verschenen is, zal men de geestelijke beteekenis dier verzen, thans in ‘Het Zatte Hart’ verzameld, naar haar volle waarde kunnen schatten.

juli '26