Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 2

[p. 104]

Willem Pijper /
De antimuzikaliteit van den Hollander

Holland heeft vijf concert-orkesten, orkesten dus die slechts bestaan ten behoeve van de symphonische concert-muziek; die getraind zijn, sinds jaar en dag, in het uitvoeren van de geaccrediteerde meesterwerken der toonkunst.

Holland bezit een phalanx van (ten deel voortreffelijke) koorvereenigingen: koren van beroepszangers (de Madrigaalvereeniging), dilettantenkoren, - mannenkoren, vrouwenkoren, kinderkoren. Deze ensembles voeren vrijwel alles uit wat voor het apparaat werd geschreven: van Willaert tot Milhaud, de Matthäus-passion en Schönbergs Gurrelieder.

Holland herbergt tientallen degelijk-geschoolde musici, paedagogen. Men telt conservatoria, muzieklycea, muziekscholen bij het gros. Het percentage Hollanders onder de internationaal-befaamde solisten en orkestmusici is niet gering. De menigvuldige kamermuziek-, koor- en orkest-concerten worden hier niet slechter bezocht dan in Parijs, Berlijn of Weenen. Geen groote bioscoop meent het zonder ‘orkest’ en zonder Amerikaansch concertorgel (met slagwerk, windmachine en donderplaat) af te kunnen.

En toch moet men de mentaliteit van deze Hollanders, die alle concerten naloopen, die een brokje muzikale opvoeding hebben genoten, die eene opinie hebben over Bach en de Jazz, die de theorieën van Wagner, over het Gesammtkunstwerk hebben overdacht, voor wie concertprogramma's met analysen en notenvoorbeelden dagelijksche lectuur zijn, die in de muzieklexica thuis zijn als onze voorvaders in de concordantie van Trommius: anti-muzikaal noemen.

Want de melomanie van den Hollander is een harmonium-muzikaliteit. Andere rassen zingen, spelen

[p. 105]

viool, oefenen ijverig en grondig piano; in Italië hoort men muzikale uitingen op mandolines en guitaren, de Schot vermaakt zich met het barbaarsche geraas van zijn bagpipe, en de stammen der Zuid-amerikaansche Mycetes brullen zelfs in koor. In Holland evenwel is het produceeren van min of meer in een systeem thuis behoorende klankenreeksen een bij uitstek onder het begrip Zondag vallende bezigheid geworden - gelijk de voetbalwedstrijden en het kerkbezoek.

Wanneer wij een of andere niet-winstgevende bezigheid verrichten, iets waarvan het ‘nut’ (voor onze oeconomische verhoudingen, of voor ons nòg kwetsbaarder zieleheil) hypothetisch blijft, dan laten wij ons bij de keuze dier onledigheden gewoonlijk leiden door een soort atavistische redelijkheid. Het vervaardigen van schilderijen, iets wat hier tot voor twintig jaren ongeveer met kwistigheid placht te geschieden, was zoo een atavistisch reliqui: wij hadden toch maar Rembrandt voortgebracht, en Steen, en Dou, en Vermeer, en Hals. En men kon dus nooit weten of niet alle jonge schilders hun maarschalkspenseel in den ransel hadden.

Het schrijven van boeken, het ontwerpen van gevels zou men niet nutteloos mogen noemen. Zelfs het maken en uitgeven van gedichten niet. Het nut van deze verrichtingen ligt waarschijnlijk voor niet meer dan acht of tien procent op oeconomisch terrein, en voor ruim negentig op zielig gebied, maar Holland is nu eenmaal de aardrijkskundige begrenzing van de Dordtsche Synode en van de theologische schisma's. Met de muzische kunsten, die van het geluid en van de beweging, weet een Hollander niet goed raad. De kunst der welsprekendheid was hier nimmer inheemsch; het karakter onzer volksdansen is stug en ruw; een tooneelschrijfkunst heeft hier nooit bestaan, na de ‘duistere’ Middeleeuwen; en de muzikale

[p. 106]

compositie is na Sweelinck's dood precies driehonderd jaren vergeten gebleven.

Niet door de interesse voor een kunst verraadt een volk ook dispositie voor die kunst. Nergens zag men meer standbeelden dan in de Siegesallee, maar zijn de Berlijners soms gepredestineerde beeldhouwers? Nooit was er ergens ter wereld een opeenhooping van voortreffelijke musici als, tegenwoordig, in New-York tijdens den season, maar zijn de Amerikanen soms competente concertbezoekers?

Voor ons nationaal gevoelsleven gaan deze muzische kunsten pas iets beteekenen wanneer wij ze, via een denatureeringsproces, een zekere nuttigheids-coëfficient hebben bijgebracht. Welsprekendheid groeide krom tot preektoon en rederijkerij; de danskunst kreeg haar litteraire jurk-van-lamentatieën; het drama werd tendens-stuk; de muziek bezwijkt onder centenaarslasten van religie, ethiek en moraal. Er wordt tegenwoordig hier in Holland misschien meer over Beethoven gepreekt dan over de Bergrede. Is het dan te verwonderen dat ervaren kooplieden ook in de muziek een winstobject zagen en de Muziek-van-den-Dag creëerden, een verhandelbaar artikel met een vrij constante marktwaarde en een redelijke verhouding tusschen vraag en aanbod? ‘Valencia’ heeft een vasten koers, ‘yes, we have no bananos’ heeft hausse en baisse gekend; het kapitaal dat men in een jazzband steekt geeft een bepaalde, nauwkeurig te berekenen, rente. De zoogenaamde amusementsmuziek heeft een zeer reëele waarde - voor exploitanten zoowel als voor consumenten.

Op het stuk van amusementsmuziek kunnen wij in de internationale competitie dan ook zeer wel mee doen. In de Amsterdamsche bioscopen en dancings wordt precies even goed, of precies even verwerpelijk gemusiceerd als in Weenen, Praag of Madrid. Handels-

[p. 107]

geest heeft met muzikaliteit maar zeer uit de verte iets te maken.

Anders staat het met de ideëele nuttigheid welke theologen, paedagogen en verbeteraars aan de muziek hebben weten te ontwringen. Men kan rondom een symphonie van Beethoven wel een of ander Lutheraansch ritueel opstellen en een Passionsmuziek van Bach ‘leent’ zich voortreffelijk voor Stille-week-meditaties. Een notabel componist schijnt eens verklaard te hebben dat het eerste deel van de derde symphonie van Mahler hem associaties gaf met den 1-Mei-optocht der arbeiders, en dat was niet eens een hatelijkheid. Maar tenslotte concipieerde geen componist ooit een werk ten behoeve van den eersten Mei of tot stichting eener anonieme menigte. Dit zijn toevoegsels, aanvaardbare of verwerpelijke toevoegsels;

[p. 108]

maar in ieder geval zijn het vreemde cellen in het organisme der muziek.

Musiceeren, muziek maken terwille van de muziek (‘omdat het zoo mooi klinkt’ - of zoo fel, of zoo valsch) doet de Hollander niet. Dat kan hij nog niet - of: niet meer -, en wat hij niet kan, wat hem niet is voorgedaan en uitgelegd, deugt niet. Hij doet misschien graag alsof, hij houdt zich muzikaal. Maar hij verstaat de muziek (de niet-amusante muziek zonder handelswaarde, de muziek van Mozart, Chopin, Debussy, Bruckner of Franck) slechts met behulp van zijn theologische of aesthetische dictionnaire. Nergens vraagt men onwijzer naar het ‘waarom’ van een muziek dan hier, nergens wordt in dagbladcritiek en conversatie ernstiger geraaskald. In dit land kan geen solist van het zooveelste plan verschijnen met een onbeduidend confectieprogramma of de couranten openen de sluizen hunner breedsprakigheid. En is er met geen mogelijkheid kans om meer dan drie woorden aan den solist te wijden, bijvoorbeeld ‘Hij speelt goed’ of ‘weergaloos zekere stokvoering’, dan is er nog altijd het programma, waarop men commentaar kan leveren, dan is er nog altijd Beethoven's kracht en innerlijkheid Mozart's goddelijke gratie, Mendelssohn's wijze zelfbeperking en Brahms' ernst.

Een muzikaal volk zou er nimmer in slagen dermate uitvoerige bespiegelingen te houden. Het divageeren over iets; een verhandeling een preek houden op een gegeven tekst - dàt is onze vaderlandsche mentaliteit. Voor de niet actief muzikalen, voor de concertbezoekers, is de muziek een soort eeredienst geworden. Er is ternauwernood een verschil in gradatie tusschen gedachtenwisselingen naar aanleiding van de sprekende slang of naar aanleiding van de metaphysica uit das Lied von der Erde.

Dit geslacht zal het alphabet der muzikale ontroeringen

[p. 109]

niet meer leeren. Men benadert de phenomenen van den verkeerden kant: te ernstig. Symphonieën en sonaten werden altijd nog ge-speeld; instrumenten be-speelt men. Musiceeren is nu eenmaal geen serieus werk, als rechtspreken, schoonschrijven, speculeeren of sommen maken. En spelen behoort men niet alleen op Zondag te doen.

Een nijver en werkzaam ras is in den regel niet muzikaal. Misschien is onze volgende generatie wat ondegelijker - het zou ons muziekbegrip ten goede komen....