Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 2

[p. 68]

Dirk Coster /
Terug naar Ibsen

Om het zoo algemeen mogelijk te zeggen, om naar het kernprobleem van Ibsens werken te verwijzen: er is bij Ibsen altijd een hapering en een breuk geweest in de functioneering van de beide krachten, die tesamen den mensch maken en dus ook de groote kunstenaar: bewustzijn en onderbewustzijn, geleefd leven en definieerend of reguleerend verstand. Ibsen's wezen, en dus zijn dramatische schepping, valt uiteen in twee helften: een wezenlijke en een tijdelijke helft, en ook in zijn drama's laat zich een hoofdzakelijk tijde ijke en een hoofdzakelijk-wezenlijke groep vrij duidelijk onderscheiden. Ibsen was een geboren problemensteller, een activist en propagandist van tijdelijke en toepasbare waarheden, - daarnaast echter een diep en groot kunstenaar, die de groote levenskrachten met een halfgeweten hevigheid onderging en door ze te beelden hun waarde bewees. Maar deze beide helften harmoniseerden niet, de correspondentie tusschen die twee gebieden lijkt soms slecht geregeld. De ideale kunstenaar is hij, in wien deze levenskrachten zonder breuk en in een spontane eenheid zouden functioneeren. De onderbewuste krachten stijgen in hem op naar den geest en zetten zich daar tot het bewustzijn om, en tot een compositie die in de schaal der levenswaarden aan iedere kracht zijn plaats en verhouding geeft. Op deze wijze wordt het groote kunstwerk een groote bewustwording van het eigen leven, een groot wezenlijk-maken van het eigen leven door middel van levende gestalten. Dostojevsky naderde dezen idealen kunstenaar en Stendhal. Bij hen is het bewustzijn immer in harmonie met den diepgang van hun wezen. Groote vergissingen omtrent zichzelf hebben zij niet gemaakt. Zij wonnen

[p. 69]

in klaarheid over zichzelve, maar zij hebben zich nooit essentieel in zich zelf vergist. Hun diepste levenskrachten, 't zij deze in smarten verwonden lagen of in vreugde triomfeerden, vonden de definitie die aan deze diepte genoeg deed. Maar daarom ook is hun boodschap uitermate eenvoudig en laat zich in slechts enkele woorden samenvatten. Zij hebben bijna nooit getwijfeld in hun schakeeringen. Zij deelden het leven in liefde en onliefde, in krarten die in wezen boos en in wezen goed waren, en hun geweldige taak was alleen, de werkelijkheid van dit leven naar zulk een schaal te deelen en daardoor wezenlijk te maken. Dagproblemen dringen in hun kunst niet door. Zij begrepen, dat de sociale wereld en hun eigen innerlijke wereld twee verscheiden waarden waren. De twee andere grootsten der 19de eeuw: Tolstoy en Ibsen, zijn anders geconstrueerd, en zij zijn daarom van dit gigantische viertal zeker de minst grooten. De groote omvang en diepte van hun onderbewustzijn wordt niet door een gelijk scherp en machtig intellect bekroond. Tolstoy's geval is betrekkelijk eenvoudig: zijn ‘valkenblik’ zag alles van het leven, iedere trek op menschengezichten en ieder gebaar van menschenlichamen, en zijn onbeperkt kunstenaarschap beeldde dat alles af en de ontzachlijke visioenen van ‘Oorlog en Vrede’ ontstonden. Aan den lezer dan de taak, om de psychologische beteekenis dier trekken, de taal dier gebaren te verklaren. Waar Tolstoy zelf verklaren en definieeren gaat, wordt hij soms eng en koud, - mat liggen de formulen neer tusschen de stralende overvloedigheid van dit afgebeelde leven. Zijn roofdierlijke natuur ontkende zichzelf in zachte preeken. - Ibsens geval is daarentegen veel dieper gecompliceerd. Hij was de man die de objectieve waarheid zocht, de waarheid die zich helder uit laat denken en vervolgens toepassen op het leven. Maar

[p. 70]

DIRK COSTER

[p. 71]

daaronder woedden, in de angstig-gesloten onderwereld van zijn leven, alle krachten en verlangens waardoor een sterk man bezeten kan worden, - en bonsden en klopten aan de luiken van het bewustzijn. Maar braken zij door, stroomden zij omhoog door de kracht hunner aandrift, dan ontstond er een verwarring. Soms vonden zij een wrevelige ontvangst door het verstand, omdat hun spontaniteit niet overeenkwam met de richting waarin dit verstand zich toevallig bewoog (de polemiek tegen een Nora, die hij ondertusschen zelf geschapen heeft!. Soms werden deze krachten door de definitie armzalig verengd en weifelend geinterpreteerd (Hedda Gabler) Maar daarom ook, omdat dit intellect zoo moeizaam definieerde, zoo voortdurënd Ik er Wereld door elkaar haalde, was Ibsen gedoemd zich onophoudelijk te vergissen omtrent zichzelf en via zichzelf omtrent de wereld. Telkens moet een nieuw stuk geschreven worden om de these van het vorige te hernemen en ongedaan te maken; telkens moeten nieuwe gestalten, gevuld met spontane observaties, dienen om aan de eenige en objectieve waarheid een wending in de goede richting te geven. Dit alles maakt tesamen een prachtige worsteling om de waarheid, maar het maakt Ibsen als geheel onklaar en als verschijning onzeker, - een prachtig symbool van de onzekertastende 19de eeuw, die zoo hartstochtelijk zocht naar kennis van zich zelf en kennis van de wereld. Een eeuwige klaarheid echter begint te stijgen, wanneer Ibsen ouder wordt, wanneer de verwarrende dagproblemen wegvallen. In Zijn kernstuk ‘De Wilde Eend’ leeft zij eindelijk volkomen. Geen enkele positieve waarheid meer en geen enkel dagprobleem heeft zich binnen den tooverkring van het kunstwerk kunnen handhaven, - behalve dan die ééne kleine waarheid dat het leven zooveel mogelijk leven en zooveel mogelijk liefde

[p. 72]

moet zijn. en dat er daarbuiten geen vaste regels bestaan. - Maar dit kon niet geschieden, voordat het heerlijkste menschenwezentje, de kleine Hedwig, op het harde altaar-der-problemen geofferd is, nutteloos, dom en dwaas, roekeloos en dilettantisch. - Wie hooren kan, hoort achter dit vreeselijk offer de diepste snik van Ibsens werken.

't Zou kunnen schijnen, dat wij Ibsen hier wilden overleveren aan de moderne minachting, die glimlacht over zijn problemen en die zijn stukken stijf gewichtig acht. Wel zeer het tegendeel bedoelen we! Want laten de moderne menschen wellicht beter bewust zijn, laten zij niet meer zoozeer in twijfel zijn omtrent enkele essentieele levenswaarden in henzelf, dit is dan ook het eenige dat zij op Ibsen voor hebben: dit machteloos eclectisme. Dit eclectisme kan glimlachen om de polemiek tegen Nora, - maar wie zou durven vergeten dat de polemist tegen deze Nora terzelfdertijd die Nora schiep, en wie na hem schiep zulk een vrouwenfiguur, wie na hem houwt met deze groote eenvoudige houwen groepen als Nora, als de Wilde Eend, Rosmersholm uit de weerbarstige materie des levens? - Om zijn denken te verbeelden, riep Ibsen onophoudelijk de figuren op, die hij noodig meende te hebben, en deze figuren begonnen soms hun eigenzinnig leven te voeren en hun schepper levend te weerspreken. Zoo voelen wij Ibsen. Vader van een vreemd volk van menschen, - vele leege en bleeke gedachteschimmen zijn er bij; enkele andere groot en diep van aanleg maar slechts ten halve uitgegroeid, ten halve maar wezenlijk gemaakt, enkele andere schouderhoog gegroeid, de onvergankelijke statuen waarin het moderne leven zich dramatisch heeft gemonumentaliseerd. De gewichtige Ibsen dus afschaffen? Wel zeer het tegendeel: terug naar Ibsen, terug naar de wezenlijke stukken van Ibsen: de Borkman, de Rosmersholm,

[p. 73]

de Wilde Eend, de Hedda Gabler, Nora. Juist nu de tooneelkunst zich weder meer en meer als tooneelspeelkunst bewust wordt, nu zij begint te verlangen naar het ruime gebaar, naar het groote beeldhouwwerk der levende lichamen, en nu zij in dit verlangen zelfs den draak her-op durft roepen uit de volkstümliche diepte waarin hij sluimerde - nu is het tijd om Ibsen ter hernemen, zijn bedoeling te vertolken, of waar deze hapert of halverwege zwicht, deze bedoelingen die altijd groot waren, te voltooien en te verhevigen. Men heeft het gevoel, of juist onze tijd bij uitstek erop is aangelegd, om de diepste en elementairste krachten die in Ibsen werkten, naar buiten te brengen, spelend ze uit te bouwen tot groote scheppingen. Een heviger tijd vraagt een heviger tooneelspel. Maar alleen Ibsen is de schrijver, die hevig te spelen is naar de diepte. En men zou dus kunnen zeggen, dat hier een gansche rij van diepzinnige draken te wachten ligt om op het tooneel tot nog ongekend leven te ontwaken.