Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

[p. 272]

De honderdjarige Camera Obscura 1839-1939
door Top Naeff

Den eenen mensch loopt in het leven mee, den ander tegen, en zoo gaat het ook met de boeken. En het zijn lang niet alleen de kwaliteiten, die bij dit ondoorgrondelijk kansspel de plaats bepalen door mensch of boek in het kader van zijn tijd ingenomen, of in latere jaren, op grond van overlevering, in de waardeering der opeenvolgende geslachten verworven.

De jonge student Hildebrand werd in 1814 onder een gelukkig gesternte geboren en het is niet moeilijk na te gaan welke machten er in het spel zijn geweest om zijn boek met den heterogenen inhoud en den aardigen titel, in de wereld van toen groote belangstelling te doen geworden; lof en blaam op een hooger plan dan het werk op zichzelf feitelijk toekwam. Na de, onder invloed van Walter Scott, Victor Hugo e.a. in Nederland nogal bloedarme periode der romantiek, viel deze geheel anders geaarde auteur, op verren afstand aan Dickens en Thackeray verwant, op een gansje, zijn huiselijke verhalen stelden de geesten weer op hun gemak en pasten zich juist aan bij de burgerlijke behoeften van een nieuw tijdvak, terwijl ze toch - dank zij den zich daarboven verheffenden stijl - onmiskenbaar tot de letterkunst gerekend mochten worden. De productie was in die jaren even schraal als zij thans overdadig mag heeten, en Beets' werk maakte al een heel goed figuur te midden der alreeds hoog aangeslagen ‘letteroefeningen’ der studenten en de ethische bijdragen van de geliefde predikanten, tot welke hij bovendien van huis uit behoorde. De intellectueele stand (met andere standen werd op dit gebied nog weinig of geen rekening gehouden) in het bezit van een, van vader op zoon geerfde bibliotheek met ongelezen werken, vulde die in den regel aan met een enkel pas verschenen boek van een nog niet klassieken auteur-tijdgenoot; aldus vond zulk een boek zijn kring en de onverdeelde belangstelling van dien kring. Er kon in deze kleine Hollandsche samenleving niet veel gebeuren, of iedereen wist het, de lichtste toespeling daarop was voldoende om den lezer met een glimlach of een traan in het geval te betrekken en de menschen neigden, bewust en onbewust, in kleeding en manieren al vanzelf naar het caricaturale, zoodat een schrijver daar maar even den vinger op te leggen had om heel Nederland - schoon geërgerd om het ongeflatteerd spiegelbeeld - bevestigend te doen knikken. ‘Zijn er zoo? Zoo zijn er.’

Het is aan één kant de verdienste van den jongen Hildebrand geweest, dat hij dan ook niet veel meer deed dan juist deze sentimenten en rariteiten voor zichzelf laten spreken in een vernuftig arrangement van huizen en meubilair - ook de natuur min of meer pasklaar gemaakt - en zich daarbij als een bekwaam regisseur gedroeg. Aan den anderen kant is het jammer geweest, dat hij op den duur geen behoefte had en waarschijnlijk ook den

[p. 273]

aanleg miste, zijn rijk materiaal wat uit te diepen, de innerlijke, in dien tijd zoo diep en zoo kunstig verborgen menschelijke gevoelens en geheime drijfveer en achter dit keurig levensbestel bloot te leggen. Hoe zelden heeft de lezer te midden van die, ondanks hun gechargeerde eigenschappen, levende menschen, welke zich om de Camera verdringen, een werkelijke ‘ontmoeting’, hoe weinig van hun lotgevallen grijpt hem in de ziel! En hoe verrast ziet hij op, wanneer daar soms, één oogenblik, het peillood naar de diepte schiet. Bijvoorbeeld aan het slot van: ‘Hoe warm het was en hoe ver’, waar de amechtige heer Buis, na zijn ongelukkigen tocht, de vergeefsche jacht van den mensch van middelbaren leeftijd op de vlinders van zijn jeugd en de oude kameraadschap, op de vraag van zijn vrouw: hoe was het? niet slechts niets verraadt van zijn eigen bittere teleurstelling, maar met een grandiozen leugen het beste in zichzelf en de waardigheid van vriend en vriendschap over alle klippen heen redt: ‘Mijn vriend Dr. Deluw, wijflief, heeft een heelen mooien theetuin, een vrouw, twee zonen en twee dochters, waar hij veel pleizier aan beleeft, vooral aan de oudste dochter.’

Of deze en dergelijke navrante fijnheden, zooals er naar verhouding niet zeer veel maar toch eenige in dit boek te vinden zijn, een eeuw geleden, toen men met andere voelhoorns las dan daarvóór en daarnà, veel tot de populariteit van de ‘Camera’ hebben bijgedragen, betwijfel ik. De geheele samenleving steunde toen op de uiterlijke verschijningsvormen en de smaak voor humor was meer gul dan kieskeurig. Zoo verklaarbaar als het toenmalige succes, volgens deze gegevens en op het plan van een bepaald tijdvak, ons dan nu ook voorkomt, des te opmerkelijker vinden wij het, dat het zich over honderd, de wereld omwentelende jaren heen, onverflauwd, ja in stijgende mate heeft gehandhaafd. Want dit boek leeft onder ons volk volstrekt niet alleen om der curiositeitswille, als cultuur-historisch document, het leeft meer dan menig ander boek in de harten. Niettegenstaande een redelijke critiek het telkens weer op zijn litteraire plaats trachtte te zetten - critiek van onomstreden bevoegdheid: Busken Huet, Albert Verwey - niettegenstaande de beuzelachtigheden waaruit het voor een groot deel bestaat met de jaren in een zich gruwelijk bewust wordende en diep geschokte wereld hoe langer hoe onnoozeler werden, wordt het gelezen, herdrukt, en bij elke feestelijke gelegenheid men kan niet anders zeggen dan gefêteerd. Het overleefde de beweging van '80, het daarop volgend hoogtij in de Nederlandsche dicht- en proza-kunst, den grooten oorlog met zijn litterairen nasleep, waarbij alle tot dusver geldende normen werden aangetast, en het viert in dit rampzalig jaar, als ware er geen vuiltje aan de lucht, zijn honderdsten verjaardag. Geflankeerd door kolommen, waaruit een lucht vol verschrikking ons tegenwaait, vinden wij in de dagbladen het beeld van de lieftallige juffrouw Henriëtte Kegge, keuvelend met haar wijzen kakatoe over de zwarigheden van een schier vóórwereldlijk gezegend bestaan.

[p. 274]

Even verwonderlijk als het ons toeschijnt, hoe een niet veel jaar oudere tijdgenoot van Multatuli, het leven heeft kunnen opvatten en bekijken gelijk de jonge Nicolaas Beets en daarmee - al wat hij geschreven heeft getuigt daarvan - tevreden en gelukkig is geweest (‘Ik heb het heerlijk ver gebracht’) een schrijver, die behalve Dickens toch ook Goethe gelezen had - even verwonderlijk dunkt ons de groote piëteit waarmee tot op dezen dag de Camera Obscura wordt gelezen en beschouwd. Zelfs wanneer men in den stijl, de frissche, lenige en levendige verteltrant, het altijd overwegend argument wil zien. Hildebrand heeft het geheim gekend tegelijkertijd los en voornaam te kunnen stellen. Hij kon zich elk terzijde - zijn groote kracht - elke studentikoze loslippigheid veroorloven. Hij kon deftig doen, met een oogje van joviale verstandhouding, hij kon warm en oprecht een natuurlijk verdriet belijden - om een ‘verren’ of een overleden vriend - zonder in hinderlijke sentimentaliteit te vervallen, want zijn sentimentaliteit was die van het tijdperk en niet meer, en onder de welgekozen woorden voelen wij het hart kloppen, nu nòg, een eerlijk bewogen, hartelijk hart.

‘Om de waarheid te zeggen, het behoort onder de domme streken mijner jeugd, dat ik zoo dikwijls met vreemdelingen in vriendschap ben vervallen; gelijk ik het dan ook, door ondervinding wijs, iedereen die een gevoelig hart in de borst heeft, stellig afraad, want: vroeg of later, slaat hun uur en zij vertrekken, de één voor, de ander na, naar de vier hoeken des winds, zonder iets achter te laten dan een treurend herdenken en een albumblaadje....
....De meesten zal ik nooit wederzien; zij zijn gestorven, dood voor mij. Velen weten niet eens dat ik somtijds en met innige liefde aan hen denk, en ik zou wenschen dat Hildebrand wereldberoemd ware en dit, zijn boek, overal verspreid en gelezen, opdat zij dit tenminste mochten weten!’

Om deze gevoelens, waarvan de naïeve verwoording doet glimlachen, hebben wij Hildebrand lief, hieruit spreekt bijna nederig de gehechtheid van een mensch aan de menschen die hij eenmaal in zijn hart sloot, de trouw daaraan, over lengte van jaren en op verren afstand; dit is ‘Buikje’ op zijn best!

Het schoonst geschenk dat men een gevierde en verwende Jarige toedenken kon, is de ‘Camera Obscura’ op dezen honderdsten verjaardag ten deel gevallen: de illustratie van bijna haar geheelen figuratie en inventaris door den kunstenaar, die daarvoor wel de vurigst-gedroomde mag heeten, onzen bewonderden en beminden Jo Spier. Een geschenk, dat het nationale boek zóóveel eer bewijst, dat het er door wordt opgeheven naar een hooger plan. Een geschenk van de uitgevers ‘De erven Bohn’ voor wie de Camera het kostbaar familiebezit is, aan het Nederlandsche volk.