Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

[p. 385]

Matti Visanti
door Salvador Hertog

NA de volledige uitgave van de Kalevala in 1849, tot stand gebracht door den Finschen Homerus Elias Lönnröt, is thans voor het eerst een geheel geïllustreerde Kalevala verschenen. Talrijk zijn de schilderstukken, gravures, teekeningen en beeldhouwwerken die een gegeven uit dit epos behandelen, maar Matti Visanti is de eerste plastische kunstenaar, die de geheele stof in beeld heeft gebracht. Een vijftienhonderd schetsen en teekeningen zijn het resultaat van twintigjarigen arbeid. Hiervan graveerde hij ongeveer vierhonderd in steen, waarvan wederom honderd een en vijftig in deze nieuwe uitgave zijn opgenomen. Architect Matti Visanti probeerde het eerst in het hout en linoleum, maar vond tenslotte de steen het geschiktste materiaal voor zijn Kalevala-verbeeldingen. De overgangen van zwart en wit samen met de korrelige natuur van de steen kwamen zijn fantasie te hulp. Evenals de oude Kalevala-zangers onder het zingen wijzigingen in den tekst aanbrachten, nieuwe beelden toevoegden of andere weglieten, heeft Matti Visanti zijn ‘gezangen in steen’ naar het overgeleverde verhaal gevormd, er iets af gelaten, er iets aan toe gevoegd, naar gelang zijn fantasie of de steen het verlangde. Hierdoor bereikte hij een artistiek resultaat in plaats van een doode illustratie.

Verschillende soorten menschen hebben zich met dit epos bezig gehouden: filologen, theologen, filosofen, magiërs en kunstenaars. De kunstenaars en in het bijzonder de beeldende kunstenaars, stellen zich tevreden met de ‘imaginaties’ die het verhaal hun geeft en laten de uitlegging ervan gaarne aan de overige groepen over. Toch is een eenvoudig beeld dikwijls beter in staat de vaak diepe beteekenis van de Kalevala te verklaren dan de meest ingewikkelde redeneeringen. Matti Visanti heeft door zijn teekeningen en auto-lithografieën bereikt, dat het Kalevala-epos ons duidelijker en vertrouwder is geworden.

Visanti laat ons de vijf helden zien, zooals ze door de Finsche barden zijn bezongen. De oude, wijze Väinämöinen, de luchthartige, overmoedige, jonge Lemminkäinen, de vaardige smid Ilmarinen, broer en liefdesconcurrent van Väinämöinen, de materialistische, van alle fantasie gespeende Joukahainen en tenslotte de rampzalige, door het noodlot achtervolgde Kullervo. Louhi, de eigenares van de groote hoeve in Pohjola, de toovenares ‘met weinig tanden’, is de voornaamste vrouwenfiguur uit de Kalevala. Om haar en haar dochter, naar wier hand drie helden dingen (Väinämöinen, Ilmarinen en Lemminkäinen) spelen zich de belangrijkste gebeurtenissen van het verhaal af. Steeds weer trekken de helden naar het donkere Pohjola, nu eens om de Sampo, het wonderding dat voorspoed en geluk brengt te smeden, dan weer

[p. 386]

om een bruid te werven of de Sampo weer terug te halen. De teekeningen en auto-lithografieën van Visanti volgen het verhaal op den voet. Eenige honderden motieven noteerde hij voor zijn kolossalen arbeid, die nu voor ons ligt als een nieuwe ‘zang’.

Hier en daar vertoonen de helden van de Kalevala overeenkomst met de Grieksche helden. Er is zelfs een soort Argonautentocht. Het gezamenlijk optrekken om de Sampo terug te krijgen is m.m. met den tocht van de helden uit Argos te vergelijken om het gulden vlies te bemachtigen. (11) Evenals Herakles en Theseus moeten ook de helden uit Kaleva verschillende werken verrichten. Er is zelfs een bruiloft, waarbij slechts één held niet is uitgenoodigd, die dan ook evenals Eris twist veroorzaakt.

Bij het bekijken van Visanti's lithografieën gaan de bosschen, de menschen en de dieren vertrouwelijker met ons spreken. Zijn oorspronkelijke schetsen en teekeningen gaven mij den sleutel voor de wijze waarop de Kalevala voor een groot deel moet begrepen worden. ‘Kinderen’ hebben de Kalevala gedicht. Groote kinderen, maar kinderen. Zelf wisten ze niet wat ze deden. Ze zongen maar en vertelden elkaar de oude verhalen, steeds op denzelfden dreun. En de magie? Voor een deel is die ook zoo op te vatten. De steen waartegen het kind zich gestooten heeft, is een stoute, een booze steen, maar: een levende steen, een wezen. Lemminkäinen en zijn strijdmakker Tiera verzetten zich tegen de kou, als hun boot op de tocht naar Pohjola is vastgevroren. (9) Het zijn kinderen die kwaad zijn op de booze kou, die smeeken dat ze vernietigd wordt, dat ze de vijvers en meren bevriest, maar hun handen en voeten niet. Ook het te voorschijn tooveren van dieren en dingen wordt ons, zoo bekeken, begrijpelijker. Lemminkäinen en de baas van Pohjola wedijveren met elkaar in het te voorschijn ‘zingen’ van dieren. (7) Lemminkäinen is ongenoodigd op de bruiloft van Louhi's dochter gekomen. De strijd met den baas van Pohjola wordt, nadat de tooverstrijd onbeslist is gebleven, tenslotte door het zwaard beslist. Lemminkäinen, de overwinnaar, moet dan vluchten voor de wraak van Louhi en haar honderden krijgers. Op een eenzaam eiland vindt hij eindelijk een toevlucht, maar hier weet hij de maagden weer door zijn zingen te betooveren. Van zijn aankomst op het eiland en zijn verzoek aan de maagden om er te mogen blijven heeft Visanti ons een zeer scherpe voorstelling gegeven. (8)

De kinderlijke, natuurlijke fantasie van de Kalevala-zangers vinden we terug in de schetsen van Matti Visanti. Deze krabbels zoeken de kern en geven vaak niet meer dan een vage aanduiding van het onderwerp. In zijn auto-lithografieën, die natuurlijk ‘duidelijker’ zijn, is de opzet van deze eerste krabbels nog dikwijls te herkennen. Het zal moeilijk blijven de Kalevala te verstaan, wanneer men niet terug keert tot de wereld van de kinderen. Voorbeelden van deze soort magische wereld zijn o.a. de wedstrijd tusschen Lemminkäinen en den baas van Pohjola, (7) de bevroren mannetjes met hun

[p. 387]

boot (9) en het slachten van de kolossale stier voor de bruiloft van Pohjola.(5) Gewone slagers kunnen hem niet vellen. Een man, uit de zee opgedoken, met helm en schoenen van steen is alleen in staat hem te dooden.

Er is nog een ander soort magie in de Kalevala te vinden. Een voorbeeld hiervan is het verhaal van Väinämöinen en Vipunen. (3) Väinämöinen is oud en wijs, doch in zijn jeugd vergat hij te trouwen. Nu wil hij dat op zijn ouden dag nog doen. De gevolgen hiervan zijn dikwijls tragisch, bijv. als Aino den dood boven den ouden zanger verkiest. Aino's moeder beweent haar dochter, wanneer ze in een visch veranderd is. (1) Maar Väinämöinen is na zes maanden over zijn verdriet heen en ziet uit naar een nieuwe bruid. Hij wil een boot bouwen om daarmee naar Pohjola te varen, waar Louhi's dochter nog altijd ongetrouwd is. Louhi heeft haar belofte niet gehouden om haar Ilmarinen als vrouw te geven, wanneer hij de Sampo smeedde. Väinämöinen kan zijn boot niet voltooien, omdat hem drie woorden ontbreken. Hij tracht deze eerst in de onderwereld te vinden, waar hij Mana's dochter vraagt hem met haar boot over te zetten. (2) Doch in het doodenrijk komt hij niets te weten. Daarvoor moet hij op, of liever in de aarde zijn. Vipunen kent de geheime formules. Väinämöinen kruipt in zijn binnenste en begint er te kloppen en te hameren met het gereedschap dat hij heeft mee gebracht. Om hem kwijt te raken, deelt Vipunen hem dan vele geheimen mede.

Een fantastische, zeer origineele voorstelling heeft Visanti van dit verhaal gegeven. In de Vipunen-figuur is de ‘kind-fantasie’ over gegaan in het brein van diepdenkende filosofen en magiërs. De eeuwige wouden, de stilte en de sneeuw gaven den vroegeren zangers deze magische kennis. Vipunen is te beschouwen als de vader van natuur- en scheikunde. In de Kalevala worden allerlei machines ‘getooverd’, die thans in fabrieken worden vervaardigd. Visanti's bewerking van de steen is in harmonie met de zeer genuanceerde verhalen van het epos. Soms geeft hij in een enkele compositie den inhoud van een geheelen zang.

Wanneer Väinämöinen zijn boot klaar heeft, vaart hij naar Pohjola. Ilmarinen kiest denzelfden weg voor hetzelfde doel per slede. ‘De aarde beeft en de oevers trillen’. (4) Doch Louhi's dochter verkiest den jongen smid boven den grijzen zanger. Als de bruid eindelijk na een langdurig bruiloftsfeest afscheid neemt van de ouderlijke hoeve, worden haar droevige dingen verteld. Zij zal zich nu moeten schikken naar een kwade schoonmoeder, ze zal nu geen meesteres meer zijn. Dan vraagt ze zich af, wie haar later, als ze na jaren de ouderlijke hoeve bezoekt, nog zal herkennen. Drie dieren en een oude paal.... (6)

Zoowel de oorspronkelijke tekst der Kalevala als de teekeningen en autolithografieën van Visanti laten de dieren en dingen op zeer bijzondere wijze in het leven der menschen meespelen. In zijn werk is dezelfde sensitieve, Finsche sfeer te vinden als in het epos. Zijn paard (6), zijn snoek en zijn

[p. 388]

andere dieren kijken ons zoo aan, dat wij er even stil van worden. Het verhaal van de weenende boot bijv. inspireerde Visanti tot een zeer fijne lithografie. De helden Väinämöinen en Ilmarinen hebben besloten de Sampo uit Pohjola te gaan terughalen. Onderweg meent Väinämöinen het klagen van een maagd te hooren, doch het is zijn oude schuit die weent, omdat hij haar heeft vergeten. (10) Dan zetten de helden de tocht over het water voort en ‘de boot splijt de vlakte zonder boomen en klieft de klare wateren’.

Uit de geweldige snoek, waarop de boot onderweg strandt, vervaardigt Väinämöinen de kantele, het snaarinstrument van de Finnen, Maar niemand kan haar bespelen, totdat Väinämöinen de kantele zelf tusschen zijn vingers neemt. De eeuwige zanger speelt en zingt. (12) De dieren komen van het veld, uit de lucht en het water om naar het gezang dat eeuwige vreugde geeft te luisteren. De menschen weenen, zon en maan zijn ontroerd. In de uitbeelding van deze passage is Matti Visanti in zijn element. De sfeer van de Kalevala en de Finsche natuur zit hem in het bloed.

In Pohjola bespeelt Väinämöinen wederom de kantele en brengt den glimlach op de gelaten der jonge vrouwen, ontroert oud en jong door zijn eeuwigen zang. Totdat hij allen in slaap heeft gezongen en de Sampo kan worden genomen. Doch deze ligt aan een koperen berg vastgeklonken met negen sloten en tien kluisters. Eerst moet Lemminkäinen den grond er om heen losploegen.(13) De helden varen weg met hun buit. Op zee begint Lemminkäinen tegen den raad van Väinämöinen in te zingen. Een vogel schrikt wakker, vliegt naar Pohjola en wekt de oude Louhi. Zij ontdekt den roof en vaart met haar krijgers de helden achterna. Väinämöinen ziet haar boot naderen, toovert een klip waarop ze strandt. Maar de oude vrouw verstaat de kunst der magie eveneens. De overgebleven planken van de boot verandert zij in vleugels, waaronder zij honderd mannen met zwaarden en duizend boogschutters verbergt. Zelf neemt zij de gedaante van een arend aan en strijkt op de boot der drie helden neer. (14)

De voorstelling, die Visanti van deze scène heeft gegeven, is zeker een van zijn meest geslaagde. Ook den bekenden Finschen schilder A. Gallen-Kallela inspireerde deze passage tot zijn beroemde schilderij. Hier vinden we het dramatisch hoogtepunt van de Kalevala. De strijd om de Sampo wordt beslist. De uitbeelding van Visanti is zeer sterk. Angstaanjagend is Louhi met haar houten vlerk. De vechtende mannen zijn kleine figuurtjes onder de kolossale omarming van de vleugels van den arend. De donkere overgangen suggereeren een enormen afstand en de golven spatten omhoog tegen de boot van Väinämöinen.... De beslissende slag tusschen de vrouw van Pohjola en de helden uit het land van Kaleva wordt hier geleverd. De uiterste spanning en het dramatische der handeling heeft Matti Visanti zonder eenige overdrijving verbeeld.

De Kalevala is een bron voor velerlei verschil van meening. De uitleggingen

[p. LXXVII]

matti visanti, moeder beweent aino
(1937)

[p. LXXVIII]

matti visanti, louki's aanval

de stier van karjala

lemminkäinen beploegt den grond van de sampol (1937)

[p. 389]

zijn legio en de figuren leveren rijkelijk stof voor vergelijking met andere helden uit sagen en legenden. Een van de vele vragen is in hoeverre het Christendom zijn invloed op de Kalevala heeft doen gelden. Het geheele verhaal door zijn reminiscenties aan te wijzen. (Aangenomen wordt, dat de Kalevala in de dertiende eeuw ongeveer is ontstaan). Slechts de vijftigste en laatste zang valt buiten het kader van het epos. Plotseling verschijnt Marjatta met haar kind (15), voor wien tenslotte de eeuwige zanger Väinämöinen moet wijken. Toch is ook deze zang wat de wijze van behandeling betreft geheel aan de overige gelijk en is Marjatta een Finsche Maria. Maar ‘vaka vanha Väinämöinen’ (de wijze, oude Väinämöinen) heeft beloofd te zullen terugkeeren....

In Matti Visanti zijn de oude zangen opnieuw gaan leven. Op zijn wijze zingt hij ze ons voor. Nu in steen.