Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

[p. 302]

Het monument als psychologisch probleem
door Dr. A.M. Meerloo

Aan Dr. Jan Kalf

Le paradoxe est le frère sceptique de la vérité.
Montalée

DE wijze waarop de mensch bewondert en vereert is, evenals alle andere dingen der cultuur, voor psychologische analyse vatbaar. Deze analyse tast niet de normen van het goede en het schoone aan, maar geeft slechts de betrekkelijkheid der menschelijke waardeering weer en onze monumenten ondervinden een zeer gevarieerde waardeering.

Er zijn monumenten, die geschapen worden door lieden, die de evolutie willen corrigeeren en de toekomst willen dicteeren, wat herinnerd moet worden. Deze zouden we de dictatoriale monumenten kunnen noemen; schoon of leelijk, zij moeten een dwingend symbool zijn van historische macht. Er zijn er, die monument worden, doordat ze ondanks zichzelf, door een bijzonder sterke structuur, den tand des tijds weerstaan. Waren de eerste protserige demonstratie, deze zijn de bescheiden afgezanten van verleden culturen, die ons doen denken aan al wat vergankelijk is. Hier gelden nog geen normen van schoonheid, maar de tijdelijke mensch buigt voor de macht van de bestendige wereld, die hem omringt.

De echte monumenten tenslotte zijn de dingen van schoonheid, die bewaard en beveiligd moeten worden, omdat ze ingaan tegen alle wetten van behoud van stof. Het doet er niet toe welk motief ze deed bouwen. Het zijn de geestesproducten, die met hand en tand verdedigd moeten worden tegen den tand des tijds. Vergeef me deze bijterige associatie! De cultuur moet zich steeds verdedigen tegen wie haar trachten te verslinden. Het piëteitvol bewaren van schoone dingen, het angstvallig beschermen van kleinooden is een cultuurdaad, die met wonderlijke melancholische stemmingen samenhangt. Eenerzijds spreekt hier de enthousiaste scheppingsdaad, anderzijds het angstvallig vasthouden aan het eigen geprojecteerde en daardoor verstarde geestesleven. We zullen straks deze stemmingen opnieuw ontmoeten.

Het was een eigenaardige kluizenaar, die mij de ontwerpen liet zien van zijn eigen grafmonument. Hij was een geleerde bachelor, die al zijn gevoeligheden verborgen had achter een wal van scepticisme en cynisme. Een van zijn paradoxen was, dat alle menschelijk streven gericht was op een meer of minder substantieel grafmonument. Hij verlustigde zich in de tranen van het toekomstige geslacht - vooral de tranen van miskenning - en hij had in

[p. 303]

verschillende varianten de herdenkingszuil ontworpen, waarop zijn nietigheid voor de eeuwigheid gegraveerd zou worden.

Het lijkt een beetje sullig, zoo'n dwangdenkbeeld van een grafsteenmaniac; maar toch liggen in dit symptoom enkele wortels van de liefde voor het monument verborgen. In dit geval zocht een eenzelvig mensch zich op paradoxe wijze te vergrooten door het graf heen, hij trachtte zichzelf in steen te bestendigen. Laat ik u besparen de ijdele fantasieën, die hiermede gepaard gingen.

Het grafmonument is het meest voorkomende monument, waarbij eenerzijds de sterveling zoekt te beklijven en een blijvende plaats in te nemen in de herinnering van het nageslacht. Anderzijds tracht het nageslacht de vergankelijke herinnering en piëteit aan een stoffelijke uiting te binden, maar tevens worden gevoelens van schuld jegens den doode ingelost. In ieder monument hangt de weemoed der vergankelijkheid. In onze liefde voor het monument huist de droefheid om den dood. Het klinkt zoo aannemelijk om te zeggen, dat de groote monumenten eeuwige dingen voorstellen, het eeuwig zijnde. In werkelijkheid wijzen ze op ons conflict met de vergankelijkheid in ons.

Het is te simplistisch geformuleerd als men de monumentenzorg een zorgvuldig en piëteitvol bewaren noemt van het schoone, dat vorige generaties schiepen. Bij analyse immers van deze daad, het bewaren, het verzamelen en restaureeren van waarden, komen motieven naar voren, die vaak in flagranten strijd zijn met de eerste idealistische formuleering. Hoe die motieven echter zijn, het resultaat is behoud van cultuurwaarden. Analyse dier motieven is ook geen aanval op de cultuur en zeker geen aanval op de kunst. Al het cultuurlijke rust op paradoxen. Uit angst, schuldgevoel en strijd wordt het beklijvende geboren. Het menschdier, dat voor zijn vijand vluchtte, kwam in hoogst en nood tot magische bezwering van het roofdier, dat hem angst aanjoeg. In een orgastische angst graveerde hij de mammoeth op de rots en werd zoo tot geestelijke koning der dieren. Zoo projecteert ook het kind zijn verbeeldingen op het teekenpapier, om heimelijk koning der dingen te worden. Door deze eerste magische scheppingsdaad raakte de mensch los van de natuurlijke dingen dezer wereld.

Bij de psychologische analyse van de zorg en de liefde voor het monument, stuit men op veel, dat eigenlijk tegen de menschelijke natuur indruischt. De mensch is toch van nature agressief en vernielt zijn prooi evenals het roofdier? Hoe komt hij ertoe zijn vandalisme met monumenten te onderbreken? De jongere generatie loopt immers storm op de oudere? Eén luchtraid en alle gothiek is tot puin gemalen! Vanwaar komen dan de corrigeerende impulsen?

Piëteit jegens de schepping der vaderen is een paradoxe functie, die eerst laat begint te bloeien. Ieder kind vermeit zijn speelgoed, totdat het zijn speelgoed leert liefhebben. Bijna steeds gaan hiermee erotische gevoelens

[p. 304]

gepaard. Het materieele ding is symbool geworden van zijn aanhankelijkheid. Het kind staat ambivalent tegenover ieder product van de oudere generatie, het zou het willen vernielen, maar het is ook innerlijke gedwongen lief te hebben. Het is in de puberteit, dat dat laatste gevoel zoo groot wordt, dat de heele wereld als één groot monument wordt doorleefd. De wereld is symbool van de ontluikende liefde. Die wonderlijke bekoring door de dingen der wereld, het zich overgeven aan de wereld, geeft momenten van extase, die vele menschen na hun puberteit niet meer doorleven kunnen.

Ik meen, dat Rabelais erop wees, dat monumenten van steen of brons ertoe dienen om met de voorvaderen voorgoed af te rekenen. Als de agressiviteit jegens de ouderen genoeg is botgevierd en bij de jongere generatie spijt en schuldgevoel naar boven komen, wordt het tekort aan eerbied aangevuld met een steenen herinnering, schuldgevoel en wroeging nopen tot bouwen en roepen huldigingscomité's in het leven. Het eerecomité plaatst zich naast het brons op het voetstuk. Aan de dictatoriale monumenten leert men deze ressentimenten eerst goed kennen. De ‘Arc de Triomphe’ dient om gevoelens van minderwaardigheid tot zwijgen te brengen. Vooral dictators willen ‘monumentaal’ bouwen om zoo de stem van hun geweten te overschreeuwen. Het is het eigen geestelijk tekort, dat zich vastklampt aan steenklompen. In plaats dat een idee tot uitbeelding komt, wordt ze erin gemetseld.

Was setzt ihr Ihnen Bilder von Stein,
Als könnten sie jemals vergessen sein?
Wollt ihr sie aber wirklich ehren,
So folgt ihren Beispiel und horcht ihren Lehren.

Grillparzer bij het Schiller-Goethe monument.

Welke banden bindt de massa aan het monument? Het is toch niet de liefde voor het schoone, die de massa geboeid houdt?

Is de gothische kathedraal massale belijdenis van kunst en vroomheid geweest? Of was zij symbool van macht, die de menschen in den ban hield? Ook hier die tweeledige binding, angst voor machtige dreiging en liefdevolle en devote overgave. De rust in den schoot der moederkerk; de mannelijke dreiging van den toren! De agressiviteit der beeldenstormers gold de wereldlijke macht der kerk. Het was de opstand tegen de macht der vaders, die de spon uitbarstte. Hij, die zich bezint op de zorg voor de monumenten, moet zich steeds met angst afvragen, wanneer de tijd komt van den beeldenstormers. Cultuur dwarsboomt de driften; eens barst alle kinderlijke vernielzucht los. Onze tijd heeft elegantere vormen gekozen voor de beeldenstorm, de agressiviteit komt uit de lucht met zware brisantbommen. In wezen zijn het dezelfde militante affecten die losbreken. Is het niet wrang, dat het laatste ambtelijke schriftuur van den organisator van ‘monumentenzorg’

[p. 305]

aan wien dit opstel is opgedragen, een rapport is over de bescherming van monumenten in oorlogstijd?

Monumenten zijn helaas niet met zandzakken te verdedigen. De vernielende agressiviteit beschouwt cultuurproducten als geestelijke zandzakken, waar de nieuwe vitaliteit doorheen moet persen. Ook vernielen heeft zin. Nieuwe cultuurphasen wortelen menigmaal in de vernietiging van het oude. De mensch grijpt terug naar oerdriften om nieuwe krachten te putten en ze toch weer te verloochenen. Later komen het schuldgevoel en het berouw en de wroeging. Uit onbewust berouw en schuldgevoel bouwt de opstandigheid nieuwe monumenten voor de oudere generatie, al worden er bewust historische motieven voor opgegeven.

Zijn granaten dan de paradoxe voorboden van een nieuwe cultuur? Er zit iets monumentaals in een 42 cm kanon. De onbewuste nieuwe zakelijkheid was de voorhoede der militaire instrumenten. Het bombardementsvliegtuig en de pantserwagen zijn schoon volgens de regels der zakelijkheid. Het symbool van macht steekt ons allen de oogen uit.

Deze machtssymbolen zijn de geliefkoosde monumenten van onzen tijd. De dictators hebben ons weer geleerd, dat de massa betooverd moet worden met ‘Riesenhafte Gestaltungen’. Alle macht, die de mensch persoonlijk ontbeert, wordt door hem geprojecteerd op het massasymbool. De zwakke teleurgestelde mensch identificeert zich met het krachtssymbool. We vereeren het massale monument zoolang we noodig vinden de eigen innerlijke zwakte buiten ons zelf te versterken. Aan de dictatuur van anderen bevredigen we opnieuw het eigen machtsverlangen.

Er bestaat een innig verband tusschen het imponeerende monument en de magische overwinning van 's menschen angsten. De eerste rotsteekeningen werden geteekend om het machtige dier op magische wijze te overwinnen. De beeldenaar wordt zelf god van het geschapene. De pyramide is zoo'n magisch symbool om de oer-angst om den dood te overwinnen.

Er zijn twee innerlijke momenten, die nopen tot vormgeving. De drijvende oer-angst eenerzijds, die noopt tot magische bezwering, die symbolische vormen schept om zich sterk te wanen, en anderzijds de werkelijkheid, de bonte realiteit, die lokt tot verovering. Bij den eenen mensch zal dit magisch-symbolische blijven overheerschen, de idioplastische schepper zal zijn beroeringen tot stof kneden, de sensoplastische beeldenaar zal zich steeds meer en meer in de realiteit vermeien. Het idioplastische principe, ad absurdum gedreven, zien we bij den abstractionist, den theoretischen aestheet, die hoe langer hoe meer zich verwijdert van de realiteit. Zijn kunst ontaardt in aanbidding der theoretische abstractie. Zijn aesthetisch principe wordt, hoe paradox het ook lijkt, door ingenieurs toegepast. Het is het mystische schoonheidsideaal van maat en getal en logarithmisch evenwicht. De idioplastische schepper in abstracto vult zijn gevoelsvacuum met een afgod.

[p. 306]

Er bestaat een merkwaardige affectieve band tusschen de massa en den schepper van het magische symbool. Men moet het volk niet alleen brood en spelen geven, maar ook symbolen, vaandels en banieren en ‘hakenkruisen’. De massamensch erkent onmiddellijk het machtssymbool en aanvaardt dit symbool als vergoeding voor ontbering en verdrukking. De idioplastische kunst, zoowel bij primitieven als bij kinderen en kunstenaars is vol van symbolen, die op de adepten een magische werking uitoefenen. De totempaal is het summum van kracht en onderdrukt verlangen. Het dictatoriale monument, dat tegenwoordig nieuwe zakelijke vormen heeft, heeft op de massa een overdonderende werking. De enkeling draagt onbewust alle ongestilde verlangens over op den dictatorialen totem. Het dictatoriale machtswoord sleept hem mee.

De sensoplastische vormgeving vraagt meerdere differentiatie van het geestesleven. Zij vraagt een zich indenken in den rijkdom der werkelijkheid. De kunstenaar moet dronken zijn van de werkelijkheid, steeds meer en meer moet hij die realiteit benaderen. Net als de wijsgeer zal hij steeds grenzen verbreken om op een hooger plan nieuwe werkelijkheden te veroveren. De sensoplastische kunst werkt veel minder met magische middelen; zij spreekt minder tot de massa en lokt meer tot critiek. De werkelijkheid is hier monument en het kunstwerk maakt stil.

Zoo zijn er verschillende uitingen van menschelijke kunnen, die monument genoemd worden. Er zijn er met magische werking op primitieve gemoederen; er zullen steeds beeldenstormers op aanvallen.

Er zijn er, die uit zich zelf tot de menschen gaan spreken, omdat ze sterker zijn dan de menschelijke normen. Slechts weinigen hebben het ontzag voor het eeuwig bestaande. Dan zijn er de kleinoodiën, de stille ciseleeringen der werkelijkheid, die uit piëteit bewaard worden door enkele genieters, omdat ze steeds herinneren aan hun eigen drang naar overgave aan de wereld.

Ieder reëel monument bevat deze aspecten van magie, van historie en van schoone werkelijkheid, voor een ieder ligt er iets anders in, waarom het monument hem dierbaar is.

Bepaalde monumenten zijn reclameobject geworden in onze dagen. De nieuwste monumenten in landen van speciale politiek zijn hybriden van reclamezuilen en ‘neue Sachlichkeit’. Het monument is hier magische moker. Steeds dieper wordt de leuze op de massa ingeslagen, steeds opnieuw, dag aan dag. Straks komt de beeldenstorm. Vele andere monumenten zullen meegesleurd worden. Heet Rembrandt niet reeds ontaard?

Een museum is een bewaarplaats van weemoed en melancholie en schoonheidsherinneringen. De massamensch tracht de schoonheid te verbannen naar onbereikbare plaatsen. Een museum is voor hem een gevangenis voor geëxalteerde producten. Zijn huis is vol van antimakassars en theemutsen

[p. 307]

Wij hebben allen iets van den massamensch in ons. De schoone verbeelding hebben we in een gevangenis gezet, jaarlijks roept de tentoonstelling ons binnen die kerkermuren. Na sluitingstijd gaan we naar huis, een droom van schoonheid wordt onmachtig achtergelaten.

Zoo blijft er een hunkering naar het schoone monument, dat ons opneemt en de scheppingsdrift in ons doet losbarsten. We moesten eigenlijk dán naar een museum mogen gaan en iets schoons mogen beleven, als we daarna zelf iets schoons gingen wrochten. Een daad. Maar we vergenoegen ons met de weemoed van onmacht. We bouwen herinneringsmonumenten, schoone herinneringen, we trachten monumentale minuten te beleven. Maar die minuten doorleven we altijd achteraf. We leven den weemoed van ‘es war einmal’ - ‘es hat nicht sollen sein’ - ‘sie sind vorüber, die schonen Tage von Aranjuez’. Geen monument is veilig voor ons herinneringsalbum. Dat is de zin van de kodakkomanie der burgers; ze gaan het schoone landschap niet zien en bewonderen, maar ze verzamelen er mooie fotographieën. Achteraf doorleven ze hun leven in schoone herinneringen. Thuis in stille uren worden ze in albums geplakt. Zoo etiketteeren ze de gevoelsimpotentie van hun leven. Het echte beleven lukt niet. Gelukkig is hij, die schoone momenten heeft om te herinneren! Weet je van toen?.... en toen?

Ook de verzamelwoede heeft met cultuur te maken. De verzamelaar bindt zich aan de collectie, om zich aan de essentie te onttrekken. Er is psychologisch niet zooveel verschil tusschen een collectioneur en een philatelist. Het is afscheid van het leven en zich vasthouden aan de objecten. Kent ge den weemoed van den verzamelaar? Zijn scheppingsdrift is verdwenen en al zijn erotiek is op de doode dingen overgegaan. Hij houdt vast aan verleden glansen. Kent ge de vreugde van den anderen verzamelaar, die zich wentelt in de schoone vervoeringen van hem en zijn medescheppers? Dat kan alleen hij, die de werkelijke wereld boven alles liefheeft en niet vlucht in de schoone potentie van anderen.

Zou er weer een tijd komen, dat we zooveel monumenten maken, dat we ze niet meer behoeven te koesteren en te verzorgen?

Er gaan suggesties uit van het monument, die moeilijk te realiseeren zijn. Mijn bedoeling was om de nadruk te leggen op het magische element. Mogen zij, die deelachtig zijn aan dit magierschap, dit in allen ernst bedenken en mij mijn paradoxen vergeven en mijn indringen op hun terrein van voelen, denken en verwerkelijken.