Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

[p. 237]

Vordemberge Gildewart
door H. Buys

HET is aan twijfel onderhevig, of Will Grohmann, die de inleiding schreef tot den catalogus van de tentoonstelling van werken van Vordemberge Gildewart, welke onlangs in de Koninklijke Kunstzaal Kleykamp te Den Haag is gehouden het bij het rechte eind heeft, wanneer hij schrijft, dat de hedendaagsche kunst zich in drie richtingen laat splitsen: een van de visie (Munch), een van de scheppende intuïtie (Klee, Picasso) en die der orde, waarbij hij Vordemberge Gildewart een der belangrijkste vertegenwoordigers van de laatste richting noemt. Verwarrend is het in de eerste plaats te spreken van ‘de orde’. Weliswaar zijn wij allen, onbewust, bewust of bovenbewust bezig met de realisatie van een universeele ‘ordo’, maar de schemata volgens welke wij haar verwezenlijken zijn zeer verschillend. Er is het schema van Paracelsus, van Zoroaster, Bach, Bruno, Cardanus, Sanā'ī, Anaximander, van Lenin en er zijn er nog vele andere. Voor het overige: in de realisatie van de universeele ordo beleven wij thans het continuum-probleem; op alle gebieden des levens bevinden wij ons in een discontenu en wij kunnen ten hoogste profeteeren, dat wij gezamenlijk zullen moeten zoeken naar een synthese, waarin Vordemberge ongetwijfeld een van de belangrijke exponenten is. Is men voor het overige geneigd, op grond van de opmerking van Grohmann Vordemberge bij de positivisten in te deelen (classificeeren is een gewoonte van den bloede) een aandachtige beschouwing van het werk schenkt integendeel de overtuiging, dat wij te maken hebben met een zeer sensitieven suprematist. Grohmann heeft daar trouwens eenig vermoeden van, immers, hij schrijft, dat er zooiets bestaat als een taal van kleuren en vormen en van hun samenspraak. Welnu, gelijk de moderne muziek (en in enkele gevallen ook de klassieke) het proces en de wet der schepping in sommige opzichten hoorbaar maakt en waarden tot klank brengt, die vroeger niet tot den bewustzijnsinhoud van den mensch behoorden, zoo breidt de kunst van Vordemberge het beeldend vermogen uit tot buiten de grenzen van het bewustzijns-stadium, waarin de menschheid thans (nog) verkeert. In het algemeene bewustwordingsproces, dat zij beleeft, is Vordemberge een der meest geavanceerde exponenten, die de n-dimensionaliteit van de ruimte, of, om in de terminologie van Whitehead te spreken: de universeele relativiteit als inhaerent aan zichzelf ervaart. Vordemberge schildert bewust ‘een ervaring’; het schilderij ligt reeds embryonaal in zijn bewustzijn, alvorens hij begint te werken, m.a.w. hij is zich een spanning van kosmische krachten bewust, die hij intuïtief waarneemt en welke waarneming hij in ‘Gefühlsmäszig’, niet wiskundig opgebouwde schilderijen ‘vertaalt’. Zij zijn letters van het alphabet

[p. 238]

van hetgeen R. Carnap (‘Logische Aufbau der Welt’) noemt een ‘veritable language’, welke wij nog niet geheel verstaan. De klaarheid van doelstelling, die op verschillende gebieden des levens tot uiting komt, wordt door velen beschouwd als het symbool van een toekomstige ontologie, een phase, waarin het bewustzijn van den mensch tot klaar denkend en willend bewustzijn zal zijn gepurificeerd.

Het is van belang, te constateeren, hoe de Nederlandsche kunstcritiek op een figuur gelijk Vordemberge Gildewart en zijn werk reageert. Men sprak van ‘fijngevoelde, decoratieve kunst’, van een aesthetisch spel van het zwart en het wit en de kleuren, het spel der lijnen enz. - ontstellend, wanneer men overweegt, dat de schilderijen van Vordemberge Gildewart ontstaan moeten zijn uit de sterkste scheppende concentratie, waartoe de mensch in staat is. ‘Neen’, zegt een andere schrijver (de Heer C.K. Elout in het ‘Algemeen Handelsblad’), ‘deze kunst is al bijna acht jaar dood’. Zij is namelijk in Maart 1931 gestorven met Van Doesburg en zijn internationaal blad ‘De Stijl’.¹⁾ ‘De verklaring’ zegt de schrijver ‘is eenvoudig: het was een zuiver tijdelijke uiting, een artistiek stroovuur, dat men niet meer aan kan blazen als het is uitgebrand, in de andere uitingen daarentegen gloeide, onder het tijdelijke, iets dat van alle tijden is. Waarlijk, wij hebben, al lieten de artistieke uitingen van die menschen ons steenkoud, allerminst vijandig gestaan tegenover hun streven, dat eerlijk was en jeugdig en daarom (let wel!) recht had op een ernstige waar deering; wij hebben dat zorgzaam construeeren van een harmonisch evenwicht in de verhoudingen tusschen abstracte lijnen en vlakken met behulp ook van zorgvuldig afgestemde vlakke tinten, zeer wel verstaan en geëerbiedigd. Maar.... dat heeft zijn tijd gehad. En die tijd is voorbij. Andere kometen schieten nu langs den hemel van het tijdelijke. Voor deze kunst kunnen wij niet meer stilstaan. Ze is niet belangrijk meer. Ze is dood’. Een ander blad, veelgelezen, ziet er zelfs van af, deze schilderijen te beoordeelen! ‘Deze abstractie grenst aan ontaarding’ zegt het en de recensent laat er op volgen: ‘ik dacht, dat deze ruiten en balken nu toch wel geheel en al uit den tijd waren’. Nog een ander blad, de ‘Nieuwe Rotterdamsche Courant’ bespreekt de opmerking in den catalogus ‘Het is een taal, die tot de toekomst spreekt’ en meent daaraan de opmerking te kunnen toevoegen, dat de schrijver wel aan de toekomst zal hebben gedacht, die volgens velen in Rusland wordt voorbereid, waar-

1) Het ontwerp van architect J.J.P. Oud voor een gebouw van de ‘Bataafsche Import Maatschappij’ te 's Gravenhage, onderdeel van de ‘Koninklijke’, logenstraft deze opmerking te eenenmale. Bovendien zijn Vordemberge Gildewart en Theo van Doesburg in abstracto (deze term heeft slechts beteeken is in het horizontale denken; Kaudinsky zegt terecht, dat de abstracte kunst feitelijk concrete kunst dient te worden genoemd; schrijf ik voor lezers, bij wie de tegenstelling subject-object is opgeheven, dan moet de term luiden: in concreto) antipoden; wenscht men bepaalde etiquetten, dan past voor Van Doesburg de naam ‘elementarist’, Vordemberge Gildewart is daarentegen min of meer verwant aan de suprematisten zooals Kasimir Malewitch, die vooral in de jaren 1920-1922 een hecht verband legde tusschen beeldhouwkunst en architectuur en streefde naar een bewust algemeene uitdrukking van wetten van proportie.

[p. 239]

mede Vordemberge, naar het schijnt volkomen ten onrechte van het ‘geestesmerk’ cultuurbolsjewist wordt voorzien, ofschoon dezen kunstenaar als eindtoestand van de menschheid zeer duidelijk de algemeene realisatie van de vrijheid voor oogen moet staan.

Schilders gelijk Vordemberge ervaren in de uiterste stilte en eenzaamheid het kosmisch rhythme, ‘kosmische stroomingen’, Enkele verzamelaars, die de waarde en de beteekenis van de ‘abstracte schilderkunst’ hebben begrepen, aarzelen niet, het beste, dat op dit gebied wordt voortgebracht, bijeen te brengen. Verhelderend werkt, hetgeen Hilla Rebay in den catalogus van Solomon R. Guggenheim's vermaarde collection of non-objective paintings, een collectie intusschen, die met een grootere selectiviteit bij de aanschaffing van nieuwe werken in hooge mate gebaat zou zijn, opmerkt: ‘Non-objectivity is the realm of spirit’ Non-figuratieve kunst is kosmisch bewustzijn, verfraaid door het genie. Haar wetmatige schikking is het eeuwige rhythme, dat men waarneemt en voelt, maar niet kan zien, hoorbaar en zichtbaar gemaakte intuïtie en de beoefening er van moet worden beschouwd als de hoogste trap van cultuur. Zij kan niet worden geschonken, zij moet worden verkregen; het genie is er voor geboren. Haar schoonheid kan slechts intuïtief worden waargenomen en zij kan worden bereikt door ieder, die de schoonheid mint van ruimte, vorm en kleur. In de muziek en de non-figuratieve kunst benadert het intellectueele bewustzijn den rijkdom van de schepping en de omgang met deze meesterwerken intensiveert in belangrijke mate het intuïtief vermogen. Uiteraard is het moeilijk, een geestelijke ervaring te onderscheiden, tenzij men deze zelf heeft beleefd en zij moet door eigen inspanning worden bereikt. Degenen, die haar hebben vervuld begrijpen al het overige zonder verklaring. Wij zijn slechts buizen (tunnels) door welke de geestelijke golf moet passeeren. Het eenige, dat wij kunnen doen, is deze golf te louteren en te vervolmaken en het lichaam ontvankelijk en sensitief te houden. Door ons op beantwoordende reactie te concentreeren, zullen wij haar kracht kennen. Het is onze bestemming, nieuwe opdrachten te vervullen. Het doel van organische leiding is echter buiten onze controle. Geestelijke ontwikkeling ervaren allen, die in eerbiedige eerlijkheid het menschelijk vermogen tot geestelijk leven vergrooten. Dit leven, aldus Hilla Rebay (en hier zijn reminiscenties aan Calvijn en Leibniz' ‘Monadologie’ en zijn Systemate harmoniae praestabilitae; stellig een der belangrijke ‘tunnels’, door welke het universeel bewustzijn baanbreekt) leidt veilig tot onze voorbeschikte bestemming, het leidt tot een eenzamen top, nochtans verzekert organische ontwikkeling veiligheid; het is ook een top van vreugde. Nieuwe uitdrukkingswijzen eischen groot verantwoordelijkheidsbesef en leveren natuurlijk dikwijls aanvallen op, waarmede vooruitgang en ontwikkeling altijd te kampen hebben gehad en die steeds tegenstanders zullen ontmoeten. Door de objectlooze kunst is deze top te bereiken.

[p. 240]

Het objectlooze schilderij stond op zichzelf als een vrije schepping van de intuïtieve ruimtebeleving. Het is de visueele essentie van rhythmisch evenwicht in vorm, teekening en kleur. Het onderwerplooze schilderij is superieur wat zijn beïnvloedende kracht betreft, zijn opvoedende kracht en zijn geestelijke waarde voor de menschheid. Het non-figuratieve schilderij in zijn beste specima is een organisatie van scheppende macht, die zeer weinig kunstenaars bereiken.

Kunst is internationaal en tijdloos; zij streeft naar geestelijk evenwicht en een bepaalde ordo. ‘Non-objective painting is of a similar variety as our reaction to different melodies, keys and rhythms in music’. Het rijk van deze scheppingen is niet aardsch. De belangrijke vooruitgang voor de volken der wereld is de opleiding van de menschheid tot geestelijke controle; de realisatie van het oneindige rhythme, de reactie tot veiliger kosmische leiding; de ontwikkeling tot den moed, onze hooge aspiraties te volgen; de scheppende daden en gedachten en rhythmisch evenwicht te bereiken en daarmede: geluk, ontwikkeling in de richting van een hooge cultuur. De vroegere opleiding van de menschheid belemmerde de doorbraak van ons kosmisch besef, onze rhythmische intuïtie en scheppingskracht in de eeuwige ordo. Deze opleiding kan en zal worden voltooid door de oogen, onze fijnste, hoogste, meest sensitieve, geestelijke organen. Zij doen meer dan zien, zij spreken, lachen en schreien. Da Vinci heeft opgemerkt, dat de schilderkunst van hoogere orde is dan de muziek. De tijdlooze stilte van zichtbare scheppingen toont hun kosmische superioriteit ten opzichte van geluid-scheppingen. Een schilderij is uiteindelijk, muziek is aan verandering onderhevig, wanneer ze wordt uitgevoerd. Geluidloos, tijdloos en finaal in haar schepping is de abstracte schilderkunst de hoogste kunst. Enkele geniale, profetische kunstenaars zijn bezig, hun intuïtieve visie van de schepping te beproeven en experimenteeren met nieuwe vormproblemen.¹⁾ Zij ontdekten de eeuwige schoonheid en hun essentieele roeping is het scheppen van geestelijk leven.

1) Vooral in de beeldhouwkunst is dit zichtbaar, zelfs in die mate, dat de ontwikkeling gedurende de laatste decennia feitelijk niet anders is dan een voortdurende worsteling met het vormprobleem. Bij Brancusi, wellicht de belangrijkste figuur van ons tijdperk, zijn alle details geabsorbeerd door een tot het einde doordachte vereenvoudiging en proportionneering der massa's. ‘La simplicité n'est pas un but dans l'art, mais on arrive à la simplicité malgré soi, en s'approchant du sens réel des choses’. Het gedachte en gegroeide, het geestelijke en het materieele, het geometrische en het organische doordringen elkaar. Brancusi gaat uit van het onderbewuste, zwijgende leven der natuur; van hier uit meent hij den zin der wereld te kunnen benaderen, waarbij bij Brancusi bovendien een speciale zin komt voor den immanenten humor van een vorm (men herinnere zich de plastiek Leda, onlangs geëxposeerd in het Stedelijk Museum te Amsterdam, verbeelding van de analoge antiek-Grieksche sage). In de architectuur komt deze worsteling met het vormprobleem zeer sterk aan het licht; veel zou te zeggen zijn over de ontwerpen voor een stadhuis te Amsterdam, waarvan slechts één de oplossing van het probleem benadert, ofschoon ook dit niet geheel vrij is van dialectiek, weshalve men de zelfbeheersching diende te hebben, dit project tot rijpheid te laten komen; het is nog bezwaard met litteratuur en heeft nog een zekere purificatie noodig. Het ongeduld in de kringen der architecten, dat soms ontlading zoekt in neo-ornamentiek is bij een individu, die zoo kort leeft als de mensch, verklaarbaar, maar mag bij de verwezenlijking van een zoo belangrijk werk niet tot affectief handelen leiden, in het bijzonder niet, omdat het ontwerp de objectieve, niet descriptieve constructie zoozeer benadert, dat een verdere rijping ‘het’ project kan opleveren.

[p. XLIX]

vordbmbergb gildewart, compositie no. 105
1936

[p. L]

vordemberge gildewart, compositie no. 111 (1939)

en compositie no. 108 (1938-1939)

[p. 241]

‘With uncanny wisdom, the genius is his own critic, and so far advanced that only those neat to him in development usually realize his importance’. Het genie moet de discipline hebben, te wachten op intuïtieve ingeving. Zijn behoefte aan concentratie vereischt eenzaamheid, maar wie schenkt hem die?

Hilla Rebay eindigt haar beschouwing met de opmerking: ‘Het is geest, kosmische ordo en schepping van schoonheid, die aan het kunstwerk ten grondslag liggen, maar “non-objective art” is niet geometrisch en evenmin is geometrie kunst. Indien wij meer cultuur zullen verkrijgen dan ooit tevoren, zal dat niet te danken zijn aan wetenschap, philosophie, poëzie, het schilderen van copieën der natuur en de toekomstige beschaving zal er niet een zijn, die geperfectionneerd is in aardsche gemakken, maar zij zal te danken zijn aan een ontwikkeling van het intuïtief vermogen en van zoodanige geestelijke macht als de wereld nog niet heeft gekend. De onderwerplooze kunst is in staat deze te ontwikkelen en dat is haar groote waarde’,

Zonder de terminologie van de schrijfster te aanvaarden, kan men wel zeggen dat voor de beoordeeling van abstracte kunst, in het bijzonder, wanneer zij tot een zoo groote hoogte is gebracht als die van Vordemberge Gildewart een bijzonder ‘klankbord’ noodig is, dat alleen in de grootst mogelijke eenzaamheid en stilte is te vinden. In de fijnst bezintuigde ‘media’ alleen gaat bij het zien van werken gelijk die van Vordemberge de kosmische ervaring meeklinken en dat leidt soms tot superieure uitingen in de taal. Een citaat uit een stuk van Dino Bonardi (in ‘La Sera’, 18-10-1934) is in dit opzicht instructief; het blijft terwille van het behoud van het ‘klankbeeld’ onvertaald:

‘Questo concetto dell’ arte è - lo si capisce - difficile, sottile, nettamente spirituale, figliato da una serie di superamenti successivi checonsideranoesaurite le espressioni antecedenti. Si elabora un linguaggio pittorico che è complicatissimo, difficilmente traducibile, et etereo: un linguaggio in qualche modo musicale. Ecco, appunto, come guardare pitture del tipo di quelle di cui stiamo parlando. Dopo diremo ciò che esse valgono come valori estetici. Ma per rendersi conto della loro intenzione e anche, fino a un certo punto, della loro consistenza, giova pensare al carattere dello sforzo creativo di taluni sommi musici di tendenza astratta: Bach e Mozart, per esemplo. Il mondo che costoro hanno costruito è non solo

Deze opvatting van de kunst is - zooals men begrijpt - moeilijk verstaanbaar, subtiel en volkomen vergeestelijkt en zij spruit voort uit bepaalde opeenvolgende accentuaties, die de beteekenis van vroegere uitdrukkingswijzen als uitgeput beschouwen. Aldus ontstaat een schilderstaal, die gecompliceerd en moeilijk te interpreteeren is en van etherischen aard: in zekeren zin een muzikale taal. Ziehier nu juist de wijze, waaropmen schilderijen van de soort, waarvan hier sprake is, moet zien. Later zullen wij hun aesthetische waarde nog beschouwen. Om echter gemakkelijker een inzicht te vormen in hun bedoeling en tevens, tot op bepaalde hoogte in hun samenstelling, denke men aan het karakter van den scheppenden arbeid van sommige der componisten van abstracte muziek: Bach en Mozart bij voorbeeld. De wereld, die zij hebben op-

[p. 242]

sovrapposto al reale, ma distaccato da esso. L'impulso dell' arte si sublima nelle loro musiche, ascendendo a un complesso di forme argentie, di un perfetto nitore. Cattedrali di suoni, eretto in un cielo irreale, entro cui, come pei viali di giardini incantati, idee e sentimenti circolano quasi entità pure, essenziali, trasparenti e sonanti come cristallo. L'astrazione si fa forma e rivelazione. L'opera d'arte, in tali casi, non ha più tempo nè nome: è un valore in senso assoluto, soltanto spirituale’.

gebouwd verheft zich niet slechts boven de reëele, maar is er zelfs geheel van gescheiden. De impuls der kunst wordt in hun muziek gesublimeerd, stijgt tot een complex van zilveren vormen van volmaakte schittering. Kathedralen van klank, opgetrokken in een onwerkelijken hemel, waartusschen als in de paden van een betooverden tuin, de gedachten en gevoelens circuleeren als zuivere eenheden, essentieel, diaphaan en met den klank van kristal. Het abstracte neemt vorm aan en manifesteert zich naar buiten. Het kunstwerk is in dergelijke gevallen niet meer aan tijd of naam gebonden: het is dan een waarde in absoluten, uitsluitend geestelijken zin.’

Om het zoo duidelijk mogelijk te zeggen: Vordemberge Gildewart schildert intuïtief (misschien zelfs zintuigelijk of zinnelijk) waargenomen n-dimensionaliteit, in moderne physische termen uitgedrukt: de universeele relativiteit, gelijk zij directe ervaring is geweest o.a. voor Bach. Men zou zijn laatste werk, de ‘Kunst der Fuge’ ontdekt en opnieuw getoonzet door een jeugdig genie, wijlen Wolfgang Graeser, dienen uit te voeren, om dit geheel duidelijk te maken. Zij is ervaring geweest voor Rembrandt (vooral de bruinen in de laatste werken leggen er getuigenis van af), maar ook voor een Stravinsky. Men zou Vordemberge's werk ‘verbeelde’ muziek kunnen noemen, sferische muziek, bij tijd en wijle door sensitieve media waarneembaar. Mogelijk hebben wij hier te maken met normale faculteiten van den mensch die tengevolge van onjuiste voorlichting en levenswijze verloren zijn gegaan althans afgestompt, faculteiten nochtans, die in ieder individu rudimentair aanwezig zijn en tot ontwikkeling kunnen worden gebracht. De dimensie, welke Vordemberge zichtbaar maakt, zou men die van de ‘klankkleur’ kunnen noemen; onze landgenoot B. van der Leek werkt geheel en al in de ‘vormkleur’. De onderwerplooze kunst is bezig het menschelijk inzicht in vrijwel alle wereldproblemen te verhelderen en in dit aspect gezien, mag men, Vordemberge Gildewart een van de belangrijkste ‘illuminati’ van ons tijdperk noemen, een eminent wegwijzer tegelijk voor de wetenschap, in het bijzonder voor de kleurenpsychologie en de metapsychica, voor zoover zij de pretentie heeft, een wetenschap te zijn. Het woord ‘kunst’ heeft een geheel anderen inhoud verkregen dan het in het voor-abstracte tijdperk heeft gehad. Men kan daar willens en wetens de oogen voor sluiten en de abstracte kunst met pathos dood verklaren; la vérité est en marche. De menschheid nadert, alle tijdelijke verduistering van het bewustzijn ten spijt, haar eindtoestand: de algemeene realisatie van de vrijheid, de universeele relativiteit. Indien de mensch als een concrescentie van den kosmos kan worden beschouwd, is het

[p. 243]

mogelijk, dat deze universeele relativiteit zich zal concretiseeren in Leibniz ‘prästabilisierte Harmonie’ of in Zoroaster's systeem; het wereldbewustzijn werkt op verschillende stramienen. Het menschelijk kenvermogen is nog ontoereikend, om geheel het kosmisch proces te kunnen kennen. Maar het is niet onwaarschijnlijk, dat in het geestelijk groeiproces, hetwelk de menschheid beleeft, haar kenvermogen eens een zoo hooge trap van ontwikkeling zal bereiken - of deze wellicht reeds heeft bereikt - dat wij geheel het extensieve continuüm kunnen kennen en de eenheden, de menschelijke zielen, hun vrije zelfverwezenlijking in den kosmos, hun vrije zelfbepaling in de ordo van het geheel zullen vinden. Werken gelijk die van Vordemberge spreken de taal der ‘eeuwigheid’, een taal waarvan wij de letters beginnen te onderscheiden, maar die wij door voortdurende uitbreiding en verheldering van het bewustzijn, eens geheel zullen kennen. ‘Illuminati’ zooals deze kunstenaar zijn uiterst zeldzaam en het is niet onmogelijk, dat zij een anderen vorm van belangstelling verdienen, dan die van de Nederlandsche vreemdelingenpolitie, die in het klassieke land van de geestelijke vrijheid en het niet minder vermaarde asylrecht, door een onzichtbare ‘entelechie’ bestuurd, een neiging tot uitwijzing aan den dag legt en ijverige nasporingen doet naar een ‘middel van bestaan....’ Il faut faire croître les âmes!