Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 48

[p. Π6]

delft, nieuwe kerk, interieur naar het oosten (nà de restauratie)
voorjaar 1938

[p. 1]

De restauratie van de nieuwe kerk te Delft voltooid
Door Dr. E.H. ter Kuile

DE herdenking van de geboorte van Prins Willem I was aanleiding, om in het Meinummer 1933 van dit tijdschrift een artikel te wijden aan de Nieuwe Kerk te Delft, waar de Stichter van onze nationale onafhankelijkheid is bijgezet. In dit artikel werd ook vrij uitvoerig de restauratie behandeld, eerst die van het koor in de jaren 1923-1925, daarna die van het dwarsschip in de jaren 1931-1933, alles onder leiding van den architect H. van der Kloot Meyburg. De restauratie van het schip was destijds nog niet begonnen. Nu, ruim vier jaren later, is ook dit laatste deel van het groote werk voltooid, en meenen wij goed te doen ook daarvan een verslag te geven. Het is echter niet zoozeer de zucht naar volledigheid die ons drijft tot het vervolgen van het eerste artikel, als wel het bijzonder merkwaardige karakter van het laatste deel der restauratie. Deze toch is een dusdanig omvangrijke en zoo ingrijpende operatie geworden, dat men er bezwaarlijk een evenbeeld van zal kunnen aanwijzen, en heeft bovendien belangwekkende gegevens aan den dag gebracht aangaande den oorspronkelijken aanleg, die in de 16de eeuw werd gewijzigd.

Gemakshalve volgen eerst in het kort nog eens de voornaamste feiten uit de geschiedenis van de kerk. Deze werd in 1381 gesticht als een houten gebouw. In 1384 begon men met een steenen dwarsschip en koor. De toren aan het Westeinde van de houten kerk werd in 1396 aangevangen. In de jaren 1420-1430 verving men het houten bouwsel tusschen toren en dwarsschip door een steenen schip. Vervolgens moest het eerste steenen koor plaats maken voor een tweede van grooter afmetingen, waarmee men van 1453 tot 1476 bezig was. De toren werd eerst in 1496 voltooid. Bij den geweldigen stadsbrand van 1536 werd de kerk mede geteisterd, en ging alles, wat van hout was, in vlammen op, en tenslotte werd de weer herstelde kerk in 1656 ernstig ontwricht door de ontploffing van het Landskruitmagazijn in 1656.

Het schip dan, dat in 1933 onderhanden werd genomen, is driebeukig. De hooge middenbeuk wordt door zuilen gescheiden van de zijbeuken. Alle ruimten zijn overdekt met houten tongewelven in de bekappingen. De aanleg van het schip vertoont twee eigenaardigheden, namelijk de buitengewone breedte van de zijbeuken, en het ontbreken van steunbeeren. Zooals men verderop zal zien, leverde de restauratie een verklaring voor deze eigenaardigheden.

[p. 2]

De gebreken, waarin de restauratie moest voorzien, waren van drieërlei soort. Ten eerste kon men aannemen, dat de kalksteenen zuilen onder de lagen pleister en witsel zware beschadigingen zouden toonen tengevolge van den brand van 1536. In koor en dwarsschip had men dienaangaande al heel wat ervaring opgedaan. In de tweede plaats had men te maken met een bedenkelijk Zuidwaarts overhellen van de muren en zuilen van den middenbeuk. Aan beide einden werd de middenbeuk door toren en dwarsschip ongeveer te lood gehouden, daartusschen kon men met het oog gemakkelijk de uitbuiging volgen, vooral aan den Zuidelijken wand, die in het midden 70 cm over hing. Dat het schip verreweg het meest is ontzet, valt gemakkelijk te verklaren. Het is veel lichter van bouw dan dwarsschip en koor, en mist bijna alle dwarsverband. Al lang geleden had men het gevaar van den toestand beseft en daartegen maatregelen genomen door een houten versterking ter hoogte van de goten onder het tongewelf aan te brengen. Enorme balken, schuin over den middenbeuk gelegd uit de vaste hoeken bij toren en dwarsschip, steunden op verschillende punten den binnenwaarts hangenden Noordmuur, die weer gekoppeld was aan den nog sterker hellenden Zuidmuur. Dit inwendige verstijvingsstelsel was inderdaad het beste middel geweest, dat men indertijd had kunnen toepassen, en het was ook doeltreffend gebleken. Het had evenwel het groote bezwaar, dat het een onooglijk gezicht opleverde, en daarom had men het weggetimmerd achter een houten plafond, dat een aanzienlijke vermindering vormde van de inwendige hoogte. Bovendien waren veel balken aan de einden verteerd, zoodat het heele versterkingsstelsel zijn taak slecht meer kon vervullen. Het derde groote euvel van het schip was tenslotte een algeheel verval door inwatering en verweering. Het schip was werkelijk den ondergang nabij, en zoo stond men voor een restauratie van ongekenden omvang.

De eerste vraag, die aan de orde kwam, was hoe den overhangenden middenbeuk te schragen. Handhaving en herstelling van het oude houten steunstelsel was niet gewenscht. Het bedierf de werking van het inwendige der kerk en zou bij een brand kunnen worden verteerd, waarna instorting te vreezen zou zijn. Men zocht dus naar een nieuw steunstelsel, dat de eigenschappen diende te hebben van onzichtbaarheid en onbrandbaarheid. Gelukkig maakte de hedendaagsche techniek een oplossing mogelijk, die aan den eersten eisch in hooge mate, aan den tweeden zelfs volledig voldoet.

Het toegepaste systeem bestaat in hoofdzaak uit drie betonschoren aan de Zuidzijde van den middenbeuk, om de andere travée één. Tegen de muren van den zijbeuk is het beton ommanteld met metselwerk, waaraan de vorm is gegeven van steunbeeren. Dan springen de betonschoren over het houten tongewelf van den zijbeuk naar den hoogen muur van den middenbeuk, aanvankelijk verscholen tusschen gewelf beschieting en buitendakschild, vervolgens door het binnendakschild vrij naar buiten gaand, maar achter den nok

[p. 3]

verborgen voor den beschouwer op den grond. Voorts heeft de Zuidmuur van den middenbeuk over zijn volle lengte nog een horizontale betonversterking gekregen.

de nieuwe kerk te delft - plattegrond

Toen aldus het schip tegen uitwijken behoed was, kon men beginnen met het onderhanden nemen van de zuilen. Bij het afpellen van de pleister, die men er na den brand van 1536 op had gebracht, kwam een schrikwekkende toestand aan den dag. De kalksteenen omkleeding van de baksteenen kern was zoo diep ingevreten door den gloed van het vuur, dat de doorsnede te gering scheen geworden om den geweldigen last der zware en hooge bovenmuren en kappen te dragen. Terwijl de zuilen van het koor tenminste aan den kant van den omgang vrij gaaf waren gebleven, doordat daar steenen overwelving aanwezig was, was de beschadiging hier aan alle zijden even erg. Daarbij kwam nog, dat door den scheeven stand van het heele schip, en door de wonderlijke krommingen van enkele zuilen, de drukverdeeling bijzonder ongunstig was. Stuk voor stuk de slechte stukken natuursteen door nieuwe vervangen, gelijk men in het koor had gedaan, was hier niet meer mogelijk. Alle veertien zuilen moesten geheel worden gesloopt en door nieuwe vervangen.

Men ging als volgt te werk. De fundeeringen der zuilen werden met beton verbreed. Op deze verbreedingen bracht men telkens in twee naast elkander gelegen vakken stalen stellages aan, die ter hoogte van de kapiteelen eindigden met een horizontalen balk. Daarop metselde men de ruimte van de bogen vol, zoodat de bogen over hun volle spanwijdte op de stalen stellages konden rusten. Vervolgens sloopte men de zuil tusschen de twee ondervangen bogen weg, waarmee men niet veel moeite had; zij vielen spoedig in puin uiteen. Nu kon de nieuwe zuil worden opgetrokken en tegen de geboorte der bogen

[p. 4]

worden aangemetseld, de vulling van staal en metselwerk uit een der vakken werd weggenomen en naar een derde vak overgebracht, en zoo verrees langzamerhand een reeks stevige nieuwe zuilen, die de taak van de oude, afgeleefde, overnamen. Op deze wijze heeft het heele middenschip een nieuwen onderbouw gekregen, iets, wat, zoover ons bekend is, nog nooit is geschied, al zijn er min of meer overeenkomstige gevallen. Zoo heeft men in het midden van de vorige eeuw nieuwe pijlers gebouwd onder den kruistoren van de kathedraal van Bayeux in Bretagne.

Inmiddels had men, zoodra bovengenoemde werkzaamheden het toelieten, een reeks andere herstellingen uitgevoerd. De oude houten steunconstructie onder het gewelf van den middenbeuk, was gesloopt, de kappen waren grootendeels vernieuwd, en alle slechte metsel- en houtwerk werd onderhanden genomen. Alle vensters kregen nieuwe baksteenen harnassen. Inwendig werden de wanden ontpleisterd en als schoon werk behandeld, gelijk ook in dwarsschip en koor tevoren was gebeurd.

Hierbij kwamen allerlei bijzonderheden aan den dag, die er op wezen, dat de zijbeuken hun tegenwoordigen vorm te danken hebben aan een ingrijpende wijziging. Reeds bij de restauratie van het dwarsschip had men ontdekt, dat op de kapiteelen der beide Oostelijke kruispijlers aanzetten aanwezig waren van diagonale gewelfribben over de zijbeuken. Maar, zooals wij in ons eerste artikel al opmerkten, was het weinig aannemelijk, dat deze gewelfaanzetten bedoeld waren voor overkluizing van zijbeuken van de huidige breedte. Welnu, het bleek, dat de lichte wandpijlers van de zijbeuken ruw afgekloofd waren, en vroeger verder binnenwaarts moesten hebben doorgeloopen, zoodat zij kapellen afscheidden, welke te eeniger tijd, ongetwijfeld bij den herbouw na den brand van 1536, met de zijbeuken zijn vereenigd. Zeer diep in den grond werden tenslotte de fundeeringen van deze scheidsmuren, die tevens dienden als inwendige steunbeeren, aangetroffen. Ook vond men langs de wanden en boven de bogen van de zijbeuken inkassingen voor de gewelf schelpen. In de hoeken van de voormalige kapellen waren nog natuursteenen aanzetten van de gewelfribben aanwezig. Zij waren ruw afgeslagen, maar vertoonden op de oorspronkelijke, ongerepte vlakken nog witsel en daarop weer sporen van roode banden langs de muralen, overtuigend bewijs, dat de kerk al lang vóór de Hervorming gewit is geweest. Duidelijk was ook te zien, dat het groote venster in den Westgevel van den Noorderzijbeuk, naast den toren, naderhand is ingebroken dwars door den muraalboog van de meest Westelijke kapel.

Dat er kapellen langs het schip waren geweest, was overigens al uit een oud memorieboek bekend: ‘Ao 1420 begon men te tymmeren an die voirsz. middelkercke, zydkercken, en de zijdcapellen, alsoe, dat die binnen x (10) jairen daer nae alle onder daeke waren, ende die capellen veel beset worden mitten outairen’. Ook weten wij, wanneer die kapellen hun steenen gewelven

[p. I]

interieur van de nieuwe kerk te delft vòòr de restauratie

[p. II]

delft, nieuwe kerk, interieur naar het z.o. tijdens de herstelling
october, 1935

[p. 5]

kregen: ‘Ao 1434 ende xxxv worden die zijcapellen verwulft, ende die Gilde, die hoir outairen daer hadden staende, hebben elcxs van hair vermoegen dairinne gegouden’ (betaald). (D. van Bleyswijck, Beschrijvinge der stadt Delft, blz. 200, 202). Dat de zijbeuken steenen gewelven kregen, vinden wij nergens vermeld, en het feit, dat de zuilen aan alle zijden even ernstige brandsporen hadden, doet vermoeden, dat de daartoe bestaande plannen door geldgebrek nooit tot uitvoering zijn gekomen. Voorts zijn overblijfselen gevonden van twee ingangen, één aan de Noord-, en een aan de Zuidzijde, waar de vensters smaller zijn dan in de overige traveeën. Aan de Noordzijde kwam inwendig een wijde boog met gewitte dagkanten om dat smalle venster aan het licht, zoodat daar ongetwijfeld een portaal was uitgebouwd. Ook werd het duidelijk, dat de Zuiderzijbeuk naderhand langs den toren is doorgetrokken met drie traveeën, waartegen de doopkapel aansluit, die zeer gehavend was en een gedeelte van haar aardige gewelfje had verloren. Deze vergrooting heeft, te oordeelen naar het steenformaat, ongetwijfeld in de 16e eeuw, na den brand van 1536, plaats gevonden. Helaas is één raadsel onopgelost gebleven, namelijk de vraag, hoe de eigenaardige geknikte Westelijke muren van het dwarsschip te verklaren zijn. Geen enkele aanwijzing is daarvoor aan den dag gekomen.

Zoo is dan tegen het eind van 1937 de restauratie van de Nieuwe Kerk, behoudens afwerking op ondergeschikte punten, voltooid, en het gebouw, dat den ondergang nabij was, weer in een toestand gebracht, waardoor het eeuwen mee kan. Ondanks de groote technische moeilijkheden en de onmiskenbare gevaren, is alles zonder ongelukken afgeloopen. Als een bijzonder merkwaardige moeilijkheid zij nog vermeld, dat de bijzetting van H.M. de Koningin-Moeder en Z.K.H. Prins Hendrik moest geschieden, toen het werk aan het schip in vollen gang was, en het inwendige vol steigerwerk stond. Dwars daardoor heeft men toen beide keeren een rouwgang moeten maken van het torenportaal tot het dwarsschip. Thans moet alleen nog de toren onder handen worden genomen, een werk, waarmee verscheiden jaren en groote bedragen gemoeid zullen zijn.