Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 47

[p. 178]

Aantekeningen over schilders
Door A.M. Hammacher

I. André van der Vossen als schilder

HET debuut in dit jaar van den graveur André van der Vossen toont niet den langdurig achtergehouden voorraad schilderijen van een kunstenaar, die in het openbaar zich tot nu toe alleen als een bekwaam graphicus heeft doen kennen. Van der Vossen heeft tijdens zijn graphische loopbaan de neiging tot schilderen steeds onderdrukt en was door de eischen van zijn vak - hij was in betrekking bij de firma Enschedé te Haarlem - ook niet instaat daaraan toe te geven. Die neiging werd drang. In 1929 schaft hij zich schildersmiddelen aan, maar heeft te kampen met de gangbare olieverftechniek. Het schilderen vlot niet omdat de materie niet gehoorzaamt aan de wenschen van den hanteerder. Als graphicus is hij gewend zich te voren terdege rekenschap te geven van hetgeen hem te doen staat. Hij is gewend te werken met middelen van grooten weerstand, die slechts door een grootere kracht, die der concentratie in de rijpe conceptie, overwonnen kan worden. De graphiek, goed beoefend, kan weinig veranderingen, weinig onzekerheden dulden. De graphiek voedt op tot hoedanigheden van beraad, overzicht, vlakverdeeling, onderlinge verhouding van waarden, kortom tot compositorische waarden en tot deugden van zelfbedwang en kennis der grenzen, die het ambacht heffen in de sfeer der geestelijke werkzaamheid.

Geschoold in de graphische technieken kwam van der Vossen met de spanningen, eigen aan het telkens verwachten van weerstanden, voor het blanke doek met de glibberige, drabbige, glanzende en van effect onberekenbare olieverven. Hij ondervond, dat de verf, zooals ze was opgezet en bedoeld, zich niet handhaafde en dat terugkomen op het eenmaal bereikte soms afvoerde van de weloverwogen intenties. De verf ontsnapte hem en hij zocht naar een andere techniek, geschikter voor zijn opvattingen. In 1934 is van der Vossen pas goed en definitief aan het schilderen gegaan. Met zelf geprepareerde doeken heeft hij nu bereikt, dat de verf, eenmaal opgebracht, zich houdt aan zijn bedoelingen. De glibberige, glanzende olieverfqualiteiten hebben plaats gemaakt voor een minder sappig, minder vloeiend aspect. De frischheid en het lichtende van de kleuren worden beter bewaard. De qualiteiten van trefzekerheid, vastheid van hand en overzicht worden beter gestimuleerd in deze techniek.

Zoo groeide een schilder met een eigen techniek uit den graphischen

[p. 179]

kunstenaar, die vaak bezwaren voelde tegen picturale qualiteiten in zijn graphischen arbeid en zich daardoor langzamerhand onbevredigd wist, indien de graphiek niet viel binnen het kader van de toepassingen in boek en illustreerende prentkunst. Niettemin heeft hij de winsten van zijn graphisch. verleden opgenomen in zijn schilderwerk. Zonder dit verleden zou het onverklaarbaar zijn, dat in zoo weinig jaren een voor een deel reeds nu zeer te waardeeren reeks van schilderijen met een eigen karakter zou kunnen ontstaan. Na de eerste aarzelingen heeft van der Vossen met groote werkdrift en spanning, met nerveuze maar vaste en hardnekkige levenskracht zich aan het schilderen gegeven. Hij viert er in uit de jarenlang onderdrukte neigingen, die niet vruchteloos gewacht, niet tot schade latent gebleven zijn, maar vrijwel ineens rijp en krachtig, driftig en beheerscht, in het licht zijn gekomen.

Het is de tijd nog niet vast te stellen hoe de graphicus en de schilder zich verhouden. Er zijn altijd schrijvers geweest, die dergelijke problemen gaarne behandelen, omdat er veel over te zeggen valt, maar weinig dat van essentieel belang is. Het is immers één en dezelfde ondeelbare eenheid, die zich in beide technieken uit en het plan, waarin het één zich afspeelt kan nooit sterk verschillen met het plan waarin het ander zich voltrekt.

De eene techniek kan ons wat beter liggen dan de andere. Maar al wat wij doen krijgt, zonder dat wij daar iets aan kunnen veranderen, het niveau, waarin de eenheid van ons wezen aanwezig is en dat daardoor bepaald wordt.

Van belang is slechts of de aandrift echt en zuiver is, of de aandrift ongeweten diepere oorsprongen heeft dan die gelegen zijn in de uiterlijke aanleidingen. Die uiterlijke aanleidingen zijn tenslotte niet uiterlijk en toevallig, maar te herleiden tot affiniteiten der persoonlijkheid, welke uit de ontelbare hoeveelheid aanleidingen, die ons omringen in het leven, juist enkele selecteeren, waarin de krachten der persoonlijkheid zich sublimeeren kunnen.

Bij van der Vossen is de aandrift tot schilderen te lang beproefd geweest en thans te beslist van vaart en beheerscht van macht in de verwezenlijking om niet onverdacht te zijn. Opmerkelijk zuiver is hij immers in de gehoorzaamheid van zijn wezen aan de hartstocht of de liefde van zijn innerlijke natuur. Hij schildert zich uit omdat hij daarin inderdaad iets te zeggen heeft. Hij heeft iets op het hart, waar hij niet over praten kan, dat hij niet schrijven kan, maar dat hij moet schilderen.

Hij houdt daarbij geen rekening met hetgeen de tijd van nu wil; de nieuwste snufjes liggen buiten zijn belangstelling. Door zijn levenskracht is hij vanzelf van dezen tijd. Wat hem aanvuurt en waarmee hij zijn werk vervult, dat is een sterke, oude en zuivere natuurpassie, zooals die zelden meer onder de schilders van nu wordt aangetroffen. Van der Vossen behoort niet tot de steedsche cultuur der schilderkunst. Hij is de plattelander; de oude bezetenheid voor het landschap leeft in hem op.

[p. 180]

Er zou minder aanleiding zijn daarvan gewag te maken in een aparte beschouwing als hij daarin aansloot op de moderne landschapschilders van de richting Servaes of Permeke of, hier te lande, van de sfeer van Chabot. Wij kennen in ons land het impressionistische en het expressionistische landschap. Er is een tijdlang sprake geweest van het tragische landschap. Het is de vraag of het hier ooit geschilderd is. Tragisch is een modewoord geworden in de kunstbeschouwing. Het wordt hier zelfs op het naakt toegepast. Het klinkt inderdaad goed, omdat het een inhoud suggereert, die zwaar geladen is met zaken, geschikt tot sombere, erge en ernstige overpeinzingen en levensklachten. Als men het tragische begreep zou men er zuiniger mee omgaan. Het werkelijk tragische in de kunst komt zelden voor, althans is het zeldzamer dan de moderne abonné's daarop trachten waar te maken.

Wij hebben hier voorts het uitvoerige landschap, dat zeer is bevorderd door het onderwijs van den heer Bremmer. Het uitgepeuterde, pieterige landschap, door lenzen bekeken met een te veel te groote dieptescherpte.

Tusschen al deze excessieve uitingen - excessief in het groot en het klein - gaan feitelijk schuil de evenwichtiger, natuurlijker en fijner schilders van het landschap, die ook vrij zeldzaam zijn, maar toch door hun gebrek aan excessiviteit nu heel weinig kans hebben om mee te doen. Tot die schilders kan men bijvoorbeeld rekenen A. Mauve, die een beschouwing waard zou zijn, omdat men te weinig weet wat in zijn verscholen werk schuil gaat. - Van der Vossen begint pas, maar zijn begin is opmerkelijk door de breede, rustige, sterke inzet, Hij doet iets terugkomen van hetgeen de vroege Haagsche school bezat. Niet in de voordracht, die niet impressionistisch is, maar door de qualiteiten van het natuur-sentiment. Hij doet tevens denken aan de oude Hollanders, voorzoover ze het landschap niet in kabinetformaat zagen, maar er de ruige grootheid van gaven, de atmosfeer, de ruimte waar de wind door vlaagt, de bewogenheid van het groote licht, de beteekenis der luchten. Van der Vossen ziet het landschap weer eens vrij van vooropgezette psychische bedoelingen. Hij laat het over zich komen, door zich heen gaan en ervaart de natuurlijke grootheid van ons vlakke land, waarin het detail zijn waarde heeft in de structuur, maar waarin het detail niet om zichzelf wordt bewonderd.

In zijn opvattingen heeft van der Vossen moderne qualiteiten, die teruggaan tot sommige Franschen. Men kan er soms iets in zien van Cézanne (maar dan toch een heel klein beetje). Echter, een directe beïnvloeding is niet te bespeuren. Feitelijk heeft zijn conceptie, zijn factuur, zijn kleur, een te eigen karakter om aan anderen dan aan van der Vossen te herinneren. Het kan zijn, dat op den duur zijn schilderwijze het gevaar heeft van te groote snelheid, waardoor hij iets te globaal zou worden. Hij ziet inderdaad. Het doen mag echter niet het zien overhoop loopen. Zijn kleur kan op den duur aan

[p. XXXIX]

[p. XL]

De afbeeldingen naar schilderijen van André van der Vossen op Plaat XXXIX stellen voor: De Marne bij Charenton en Brug te Edam; op Plaat XL: ‘Mooie Nel’ bij Haarlem en Voorjaarsbloemen.

[p. 181]

intensiteit en fijnheid van schakeering nog winnen. Wat hij tot nu toe bereikt heeft in eenige doeken, heeft mij vooral getroffen door het vermogen, eenvoudige boomgroepen, een hoeve of een huizengroep groot, zelfs grootsch te kunnen zien, in een sterk verband met de luchten en geheel opgenomen in de ruimte, zonder dat de eigen stemming daarin op den voorgrond staat, zonder dat het geheel gedrenkt is in een sentimentswaas. Er gaat een positieve objectiviteit van dit werk uit, die verfrisschend is en verblijdend, te midden van tallooze verfijnde maar bloedarme pogingen.

Van der Vossen schildert ook bloemstukken. Er zijn daarbij doeken van een fijne lichte bekoring. Ook daarin peutert hij niet, maar blijft hij levend en fijn. Het detail kent hij. Dat is te zien aan zijn schilderwijze, maar het is niet noodig het detail overal uit te spreken. Figuur komt langzamerhand ook in zijn aandacht. Hij is daarin nog niet ver genoeg om er mee voor den dag te komen, zoodat tot nu toe landschap hoofdzaak lijkt.

De afbeeldingen geven een van zijn vroegste en enkele latere landschappen te zien. Het vroegste is de Marne bij Charenton. De plans zijn nog eenigszins apart gezien, de kleurwerking is nog gelocaliseerd. De eenheid ontstaat vooral door het aandeel der compositie. Het doek met het ophaalbrugje is veel meer geschilderd, ruimtelijk belangrijker en opmerkelijk vooral in de beweging der boomen in den feilen wind. Een doek met een sterk natuursentiment en een neiging tot het grootsche. Het klein-picturale is er geheel in overwonnen. Ook het derde doek met het minimale gegeven van een bijkans in den einder verdwijnende hoeve, een zilverblank water, een dichte troostelooze lucht, een vlucht vogels, is een goed voorbeeld van zijn vermogen het polderlandschap te geven, zonder de gebruikelijke over-detailleering en toch met die eigenaardige verbinding van fijnheid en ruimte, die de stille vlakte van dit grijze land zijn eigen schoonheid verleent.