Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 46

[p. 386]

Over Gustave de Smet
door Maurice Gilliams

HET latere werk van Gustave De Smet is gekenmerkt door het betrachten van een eenvoudige, menschelijke kunst. Niet zoozeer het zichtbare, betreffende een algemeen gangbare vorm, dan wel het karakter dat er in besloten ligt is daar overvloedig het bewijs van.

De traditioneele bepalingen van licht en donker, van vorm, perspectief en kleur, zijn sinds jaren in onbruik geraakt. Ook het atmospherisch zien en weergeven is verdrongen door een zucht naar het uitleven van de verbeelding. Door zijn expressionistisch overgangswerk - dat nochtans aanleiding tot zijn beroemdheid heeft gegeven - is hij louter nog een schilder van het professioneel secreet te noemen, al mogen zijn motieven ook volkscher dan die van sommige zijner weggenooten zijn geweest. Men had, ook bij hem, doorgaans meer met artistieke verzinsels dan met waarachtig doorleefde imaginatie te doen. Aan zijn z.g. droomverbeeldingen kon men niet onverdeeld geloof hechten; zij waren meestal louter schilderkundig gepleegd overleg om problemen van vorm, kleur en beweging op te lossen, wat op zich zelf een boeiend spel kan genoemd worden en waar men somtijds het doel van de kunst in poogt te achterhalen. Doch de vrucht van dit overleg was in haar geheel genomen nog niet zuiver picturaal te noemen, al nam zij daar met alle mogelijk geweld de schijn van aan. Wel was er een in het oog vallende zorg aan het evenwichtig samenvoegen van drukke en veelvuldige motieven besteed, waardoor een naar buiten tredende stelligheid verbluffend aan de dag kwam; doch zij ontroerde minder dan ze waardeering afdwong.

Ik hoef er niet verder op te wijzen, hoe en wat hij is geweest, aangezien ik mij uitsluitend met zijn latere productie wil bezighouden, die mij lijkt de definitieve verworvenheid te wezen van zijn talent. Alleen kan ik er de nadruk op leggen, dat hij voortaan het schilderen heeft leeren beschouwen als zijnde niet enkel een technische overwinning, maar wel een gedurigaan gepuurde aandacht die bij hem vooral een kwestie van gemoed is.

Spijts zijn poëtische visie, weet ik geen beter woord waar geheel zijn kunstenaarswezen in uitgedrukt wordt: dan dat hij een realist is. Natuurlijk moet men dit niet believen te verstaan in de zin zooals Claus, Courtens en Baertsoen realisten waren; meer en rijker artiest dau zij, geeft Gustave De Smet een werkelijkheid te aanschouwen die wij als bij tooverslag door zijn tusschenkomst ontdekken. De persoonlijke, nieuwe uitdrukkingswijze voor zijn ontroering toont hem als een eerbiedig kolorist die, spijts het avontuur van de onbedenkbaarste ontdekkingstochten in het domein der plastiek, in zich is blijven dragen de betrachting naar een afgepaste, secuur-overwogen klassieke vorm. Waar hij vroeger, met een bijna zinnelijke behoefte, ieder

[p. 387]

voorwerp steeds bij herhaling zwaarwegend, onverzettelijk en als in een plots onderbroken beweging geronnen afbeeldde, is er nu een vrije gebondenheid, een wel stoere doch buigzame factuur waar te nemen. Het pijnlijk beklemmende acrobatenwerk heeft afgedaan; in de plaats hebben wij nu het oprechte, gemeenzame leven.

De menschelijke figuur, zooals hij die thans afbeeldt, is veeleer nog een groote, weelderige - zij het steeds sobere en gebondene - kleurengedaante dan een handelend wezen. Wanneer ik zijn figuren de beweeglijkheid van handelende wezens ontzeg, bedoel ik geenszins dat ze daarom de weergave van louter ‘doode natuur’ zouden zijn; wat Gustave De Smet betracht weer te geven is niet de min of meer sensibele voorstelling van een geval of een onderwerp, maar de uitdrukking van de stroomende levenswarmte, waar hij zich op het scheppingsmoment de oververvulde van gevoelt. En ik geloof dat hij zich niet meer aangaande zijn betrachtingen vergist.

Nergens in zijn oeuvre merkt men de berooidheid van de lijdende, sterflijke mensch; de verbittering des harten en de begeerte des lichaams hebben er niet dit markante en boeiende accent aan gegeven waardoor de kunstenaar ons geweten als doorzoekt met een alles doordringende lichtstraal. Evenwel is hij het toonbeeld van een schilder met een thuis in een schoone, kalme streek; ik zou bijna durven zeggen dat het begrip ‘wereld’ wel iets vaags voor hem beteekent, waar hij niets in betrokken heeft dan zijn eigen gezellige woonkamer. Dit wil nog niet zeggen dat hij slechts een huisbakken schilder zou zijn, weinig meer dan met humor en zin voor gemoedswerkelijkheden begaafd. Misschien is hij argeloos; zeker is hij een zedig schilder, zonder in het maken van zedige voorstellingen zijn genoegen te zoeken, wat dan ook geen verdienste zou zijn. Die zedigheid bestaat in de manier waarop hij de levensfenomena benadert; in de voordracht van zijn werk; in de uit verre tijden overgeërfde krachten van zijn wezen.

Zijn kleur, door geen ingewikkelde ambachtelijke mysteries in het oog vallend, is overheerschend door de verbeelding bepaald; zij heeft karakter; zij doet bizonder vertrouwelijk aan door de bondige eerlijkheid waarmee zij, wars van stofuitdrukking, de voorwerpen niet zoozeer tot speeldingen dan wel tot vertolkers van het gemoed verheven heeft. Ik geloof dat alles in zijn later werk te verklaren is; geen verwarring, geen overdaad; onuitputtelijk zijn zijn vondsten. Zijn zeer persoonlijke lust tot verbeelden; zijn onschuld; zijn ietwat romantische gedweeheid om de ontluisterde dingen luister toe te dichten; zijn gevoel en zijn oprechtheid in de expressie daarvan, maken hem tot een onzer sympathiekste schilders van het oogenblik.

Buiten de opgesomde eigenschappen, wordt Gustave De Smet van dag tot dag minder beslopen door de barokke zucht om van een schilderij een gewichtige compositie te maken; met een uitzonderlijk constructeurstalent begaafd, legde hij eertijds vaak artistieke neigingen aan de dag die louter

[p. 388]

uiterlijke voorwendsels waren om - welk een vergissing - zijn kunstenaarsschap te bewijzen. Dan was hij minder genietbaar; doch ik wensch hem te waardeeren in dezulke van zijn werken waardoor ik getroffen word, en men kan van mij niet verwachten dat zulks steeds zonder voorbehoud zou geschieden. Men kan dus gerust aannemen dat hij aan het kleinste doekje moeite en zorg besteedt, die zeer voorbeeldig en stichtend voor de jongeren zijn. Waar hij met ambachtelijke zorg eenzelfde plekje herhaalde malen koestert om er de volle maat van zijn liefde aan te besteden, boeit hij ons dadelijk door de teere - bijna verteederde - aandacht waarmee hij de schoonheid nastreeft in de door hem vermoede volkomenheid; zijn indertijd zware en donkere kleuren zijn gevarieerder geworden; zijn lichte hebben meer warmte en verspreiden een sprookjesachtige klaarte over het doek, zoodat de donkere kleuren, door de werking der tegenstellingen, schijnen op te klaren. Bijwijlen zoelt de eene kleur als geademd over de andere, b.v. in de schaduwpartijen van een gelaat of hand; dan weer zijn het fel naast elkaar gezette of dik en dicht gesmeerde kleuren en verflagen. Zijn vloeiende en zalvende schilderijen zijn beslist geen toeval; toch blijven zij, alles in alles genomen, stoere en ernstige getuigenissen van een ontvankelijk gemoed; ik ben besloten ze momenten van verliefdheid te noemen.

Is hij immers de uitbeelder niet van een wonderlijk vrouwetype: bloem èn vrouw èn volkslied? Ontmoet men haar niet op al zijn beste doeken, als een oasis van mildheid en vrede. Haar zoete, dichterlijke blik glimlacht. De mond is proevend gesloten, niet op een geheim, maar op de meer dan woorden sprekende, zaligende stilzwijgendheid. Het is alsof zulke levensgezellin door angst noch pijn kan overrompeld worden; of de man zich nooit tegen haar te verdedigen heeft; zelden heeft zij de eenzaamheid of de verbittering gesmaakt om de diepe roerselen van haar geslacht. Zij roept of lokt de man niet; zij verwacht hem. En vooral, spijts een niet te onderschatten atmospheer van een zeer schuchtere maar toch pregnante erotiek, zijn zijn vrouwenfiguren meestal toonbeelden van weemoedig-blijde aanvaarding van de huiselijke zorgen. En alleen reeds om zulke heel bizondere en heel doodeenvoudige werken zou men Gustave De Smet een poëet van de liefdetrouw durven noemen.

Is hij ook de schilder niet van een bizonder weemoedig-sereen doek, waarop een jonge man met een harmonica naast een zittende vrouw staan afgebeeld? Door het open venster licht de bijna blanke Zondag; de fabrieksschoorsteenen staan koel aan de harde, kuische stilte van de lucht. Geen spoor van hartstochtelijke ontreddering. De atmospheer is niet geheiligd door een beschouwelijke berusting; ook toont zij geen uitbundige, jonge vreugde; zij is vooral harmonieus en niet te zeer gekweld door menschelijke driften, een beetje strak en gesloten misschien, doch ernstig en virginaal als een mozaiek.

Voor zijn contentement en om te verpoozen van zijn wrochten op weer-

[p. LXXXIII]

gustave de smet
vrouweportret, 1932

[p. LXXXIV]

gustave de smet, landschap met jager, 1932

man en vrouw, 1932

[p. 389]

spannige grootere werken, onderneemt hij kleine landschappen, met een dorpskerkje, een huis, een paar boomen; zij toonen ons een Gustave De Smet, verknocht aan een idyllisch bestaan, goedmoedig en niet al te diep door geestelijke onzekerheden gehavend. Is hij het niet die zijn mannefiguren een vredepijp tusschen de tanden steekt; en proeven wij aan zulke oogenschijnlijk bijkomstige attributen niet een teug geluk, een onvoorwaardelijke tevredenheid met het lot? Zijn figuren zijn niet uit onverwachte of onmiddellijke aandoeningen ontstaan; zij hebben een langzame, noeste groei gehad, waarvan zij de degelijke, kloeke kenmerken dragen. Niet het bonkige van een welgevuld, vurig en roekeloos leven dragen zij rond, en natuurlijk ook de droesem missen zij van een al vroeg zich wrekende zelfoverschatting. Zijn menschen zijn dragers van zijn eigen gelijkmoedigheid; zij herinneren zich wel iets, maar dit is voorbij; zij luisteren er nu niet meer naar. Hoogstens hooren zij de wind rond het eenzaam huis, dat maar een arme werkmanswoonst mocht zijn. In gedachten zien zij een weide, een bosch of een akker waar ze vandaag dit of dat hebben gewrocht. Er zijn loodgrauwe wolkenbanken in aantocht en er komt misschien regen vannacht. De wildstroopers zwerven door het landgoed van mijnheer-de-baron; af en toe worden er schoten gelost over het slapend land. Maar dit alles verandert niets aan het standvastige uitzicht van de koffiepot en de loome, aartsvaderlijke tiktak van de oud-Vlaamsche klok in de keuken.

Gustave De Smet is niet meer bepaald jong te noemen, doch zijn werk doet steeds frisch, nieuw en jeugdig aan.