Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 43

De wederkeer van twee Rembrandts

De voorzitter der Vereeniging Rembrandt, Dr. E. Heldring, vroeg in z'n toespraak, gehouden op den dag van het vijftigjarig bestaan der Vereeniging, of men economischen bloei niet gemeenlijk gepaard ziet gaan aan een opgewekter geestelijk leven en hij construeerde in z'n beschouwingen parallellen

[p. 354]

tusschen het Noordzeekanaal, dat Amsterdam, de Waterweg, die Rotterdam nieuwe scheepvaart bracht; het naderbij gebrachte Indië; nieuw-ontstane industrieën; de tot hoogen bloei gebrachte landbouw en de letterkunde der tachtigers; de Haagsche school van schilders; een Van Gogh, Breitner en de ongeveer gelijktijdige stichting van Rijksmuseum, Concertgebouw en de Vereeniging Rembrandt.

Zeker, landbouw, handel en nijverheid hebben, evenals Oorlog en Marine en Onderwijs Nederland groot gemaakt. Maar als Nederland zich daarmee tevreden had gesteld, zou het slechts een reus met één oog gebleven zijn en zichzelf nooit gezien hebben. Iemand die geen kunst in zichzelf heeft, is evenals een arme, eigenlijk reeds halfdood.

Uit vrees met huid en haar in een fabelachtig georganiseerden reuzen-tredmolen te geraken, wilde men wat anders, wilde men kunst. Ook de stichting van een vereeniging als ‘Rembrandt’ is een bewijs, dat een organisatie voor zulke nuttelooze, maar schoone dingen mogelijk was. Moge men ook nog eens de levende kunstenaars, zij die wat scheppen, maar ondanks allen overvloed van gebrek omkomen, beter helpen! Of zijn daarvoor niet genoeg goedwilligen?

De vroegere directeur der Casselsche galerij heeft eens medegedeeld, dat de directeur van een groot Nederlandsch museum aanbood het portret, dat Antonis Mor van Willem van Oranje als jonge man maakte, te betalen, niet met z'n gewicht in goud, maar met z'n gewicht in werken van Rembrandt.

Dan zou men beter een eiland in ruil kunnen aanbieden! Want hoe schoon deze Moro ook zij: onze Rembrandts zullen zij niet hebben! Dr. F. Schmidt-Degener zal zeker nooit bereid gevonden worden zelfs maar een visitekaartje van den bovenal vereerden meester af te staan. En dank zij hem is ook Mor, onze grootste portrettist vóór Rembrandt, niet langer afwezig uit het Rijksmuseum. Door de met steun der Vereeniging Rembrandt uit de Hermitage te Leningrad aangekochte, pendants vormende pure meesterwerken, de portretten van Sir Thomas Gresham en Lady Gresham, voelt men niet langer deze groote leemte in de vertegenwoordiging der oud-Hollandsche school.

De Vereeniging Rembrandt, die reeds zooveel wat wij van onze vaderen erfden verwierf om het te bezitten, kon den dag waarop voor vijftig jaar haar oprichtersvergadering gehouden werd, niet waardiger herdenken en haar werkzaamheid gedurende deze halve eeuw niet pakkender besluiten dan met haar krachtigen steun aan de verwerving voor den Staat der Nederlanden van Rembrandt's hier vrijwel onbekende meesterwerken, de Verloochening van Petrus en het portret van zijn zoon Titus in monniksdracht, welker onthulling samenviel met de plechtige herdenking in het Rijksmuseum, waarvoor de tiende Juli ook een groote datum was.

Schmidt-Degener besluit zijn beschrijving van Rembrandt's leven en werk met de pijnlijke gedachte, dat eenmaal het meerendeel van zijn laatste schep-

[p. 355]

pingen zich bevond in het kleine sterfhuis aan de Rozengracht: ‘Te veel van al die pracht is uit Holland geweken; we voelen eerst recht de grootte van ons gemis, wanneer één van die trotsche doeken terugkeert, zooals de David en Saul. Evenals Shakespeare Engeland, en Velazquez Spanje beduidt, zoo is Rembrandt Holland; in Rembrandt zal Holland steeds zichzelf herkennen en wat er van zijn werk zich in Holland bevindt, is als een palladium voor ons volksbestaan.’

Zoo kunnen wij ook het initiatief van den waakzamen hoofddirecteur van het Rijksmuseum niet genoeg waardeeren: hierdoor bevinden deze twee uit de Hermitage te Leningrad en uit het Museum te Moskou afkomstige meesterwerken zich thans weer in Nederland.

In het Mauritshuis te Den Haag berusten, behalve de ‘David en Saul’, als composities uit den Bijbel de ‘Simeon in den tempel’ en de ‘Susanna in het bad’; het Rijksmuseum bezat tot nogtoe echter geen enkel sacraal tafereel! Aan het verlangen naar die sacrale kunst, waarin Rembrandt, de Christelijke schilder bij uitstek, zich groot toont, werd door de aanwinsten, hoe belangrijk ook, van de teekeningen uit het Rijksprentenkabinet en twee schilderijen: het landschap met de steenen brug en Rembrandt's Moeder als de profetes Hanna niet voldaan. Maar wat ons geheele land en in 't bijzonder Amsterdam, de Rembrandtstad, thans verrijken kwam behoort, zooals Schmidt-Degener in z'n toespraak gehouden bij gelegenheid van de overdracht opmerkte, tot het ontzagwekkendste waartoe Holland zich heeft opgewerkt.

Schmidt-Degener noemde in z'n inleiding tot den catalogus der recente Rembrandt-expositie den ‘Petrus verloochent Christus’ een van de openbaringen der Hermitage. En Jan Veth, die het buitengewone schilderij ook gezien schijnt te hebben, schreef: ‘Heel op zich-zelf staat de heerlijke toonorgie der bij kaarslicht voorgestelde ‘Verloochening van Petrus’.

Rembrandt heeft den Hl. Petrus, den Leidschen stadsheilige met den sleutel als attribuut, - embleem doelend op het Primaatschap van Petrus in de kerk, waartegen de Hervorming niet ophield te strijden -, wel vaker voorgesteld in teekening, ets en schilderij: in berouw, in de gevangenis en, met een Socrateskop, op de ‘Honderdguldenprent’.

Naar aanleiding van hetzelfde sujet schilderde Rembrandt in 1628, twee en dertig jaar voor de Verloochening, een miniatuur op koper, ‘Petrus onder de knechts van den hoogepriester’.

Volgens Hofstede de Groot is het schilderij wel juister ‘Soldaten om een wachtvuur’ te noemen. Er is geen enkele figuur op, die met een zekere stelligheid als Petrus verklaard kan worden. Ook ontbreekt de Maagd van den hoogepriester. Maar schilderkundig gesproken, zijn de motieven zeker verwant.

Bij het schilderij is opgesteld de door de Ecole des Beaux Arts te Parijs ge-

[p. 356]

leende, vroeger aan den schilder Léon Bonnat toebehoorende schetsteekening, waarop om den nog met het zwaard, waarmee hij Malchus een oor afsloeg, gewapenden Petrus veel meer ‘Mietsfiguren’ voorkomen dan op de definitieve opvatting. In deze vereenvoudiging die geen verarming is, toonde Rembrandt zich een meester in de kunst een groot complex met groote middelen uit te drukken.

‘Petrus' Verloochening’ dateert uit omstreeks 1656, het jaar, waarin ook het hoofdwerk in de galerij te Cassel ontstond: ‘Jacob zegent zijn kleinkinderen Ephraïm en Manasse’. Het ongewoon groote schilderij is een der bijbelsche voorstellingen met een groep van meerdere levensgroote halve of kniefiguren, die samenhangen met dergelijke schilderijen der Venetianen, die Rembrandt wel vaker animeerden.

Rembrandt koos alle saillante momenten van het verhaal uit den Bijbel: het oogenblik na Christus' gevangenneming, waarop de maagd - de deurwachtster van het paleis van den hoogepriester - aan Petrus vroeg, of hij niet ook een apostel van dezen Mensch was, waarop hij antwoordde: ‘Ik ben het niet,’ en de vierde verloochening tegenover de knechts en dienaren van den hoogepriester, waarbij Petrus dacht aan Jezus' woorden, toen deze tot hem zeide: ‘Eer de haan zal kraaien, zult ge mij driemaal verloochenen’, waarop Petrus uitging en bitter weende.

Een illustratie van den tekst van Lucas: ‘En de Heer zich omkeerende, zag Petrus aan’, leidt den blik in de diepte. Niet door de hoofdpersonen van het schilderij, maar door het fragment van dit minder helder gevormde ‘vergezicht’, wordt men herinnerd aan de manier van Jozef Israëls, den modernen Rembrandt. Caiaphas, de hoogepriester, voor wien Christus gevangen en gebonden verschijnt, is in houding en hoofdtooi als het prototype van den hoofdpersoon op Claudius Civilis' nachtmaal, dat een jaar later ontstond. De kaars schijnt flakkerend op Petrus in wijden witten mantel, op den hals der maagd, die haar hand als een scherm voor het licht houdt en op de blinkende wapenrustingen der soldaten.

Een dezer soldaten van Gethsemané, - door Rembrandt als het ware tot een hoofdman van honderd bevorderd -, zit op den rand van den vuurhaard in den Voorhof van den hoogepriester waarom de soldaten zich warmen. Hij heeft zijn helm op z'n knie gezet om beter te kunnen drinken uit een groote kruik, welke bezigheid hij echter heeft onderbroken om naar Petrus te kijken. Achter hem ziet men het grijsgroene profiel van een anderen soldaat, zóó ordinair, dat men de reden en noodzaak van Petrus' verloochening begrijpt.

De kleur beperkt zich tot donkere, zware goudtonen. Het rood in het keurs der maagd keert gedempter in Petrus' onderkleed terug. De techniek is groot, eenvoudig en direct, de compositie monumentaal. In een opstel van den heer J.F. van Deene over deze compositie, geven bijzonderheden, die

[p. LXXIII]

rembrandt
verloochening van christus door petrus (amsterdam. rijksmuseum)

[p. LXXIV]

moderne balineesche houtplastieken

landschap met tijgers. met goud verhoogde moderne balineesche teekening

[p. 357]

een bestudeering van de door groote stabiliteit treffende samenstelling leert, een denkbeeld van de oneindige zorgen door Rembrandt aan de ‘Verloochening door Petrus’ besteed. Het toont aan, dat de compositie gebouwd is op een vierkant en z'n onderverdeeling en dat Rembrandt, zooals vaker wel bij z'n compositiemethoden, de contrasten symmetrisch toepaste.

Rembrandt's portret van zijn zoon Titus in monniksdracht heette vroeger toen het nog in de collectie van Graaf Stroganoff te Leningrad berustte, ‘Een Capucynermonnik’. In hetzelfde jaar, waarin dit portret van zijn zoon in de pij van de Capucyners, d.w.z. een Franciscaan, - niet in zijn kille cel, maar in het groen -, gedateerd is, 1661, ontstonden behalve een lange reeks apostels en evangelisten o.a. nog een lezende monnik, een Non en het portret van een Capucyner.

Hendrickje en Titus verlichtten zijn leven, waarin het donker geworden was. Om hem tegen al te verbitterde schuldeischers te beschermen, sloten zij een overeenkomst, waarbij zij gezamenlijk een kunsthandel aangingen, waarin Rembrandt hen zou bijstaan en daarvoor kost en inwoning vrij hebben. Voelde hij na den vreeselijken tijd, dien hij had doorgemaakt, bijzondere sympathie voor deze monniken en nonnen, die zich van de wereld teruggetrokken hebben?

Het gelaat van Titus droeg edele, fijne en lijdende trekken. Een der portretten, die zijn vader van hem gemaakt heeft, heeft lang den naam gedragen van Willem van Oranje. Hij verouderde snel en stierf nog in 1668, een jaar voor zijn vader.

Gehouden naast het in schoonheid gehulde drama van Petrus' Verloochening, doet dit minder boven het model uitkomende portret, waarin Rembrandt al de liefde voor zijn zoon meeschilderde, geheel lyrisch aan. Het is grootsch in z'n trotsche eenzaamheid.

Rembrandt is dieper dan de menschen van zijn tijd gedacht hebben, - en wie zou thans hem geheel weten -, maar ieder moge hem beoordeelen volgens zichzelf!

Kasper Niehaus