Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 43

[p. 430]

Jan Weiland Jr., Graficus en schilder

Najaar 1924. Jan Schonk, van wien men ook al eerder houtsneden, etsen en litho's had kunnen zien, stelde in een Rotterdamschen kunsthandel bekende grafische werken tentoon. Maar tegelijkertijd was daar een ander graficus door werk vertegenwoordigd; een nog onbekende. Niettemin met een vermaarden naam: Weiland.

Reeds in den aanvang van de negentiende eeuw heeft die naam in een kring van kunstenaars klank gehad. Tusschen achttienhonderd-negen en zes en twintig is mr. J.A. Weiland, advocaat en lithograaf te Rotterdam, een man van aanzien geweest in het teekengenootschap ‘Hierdoor tot Hooger’, dat men later (1837) met het schilderkundig genootschap ‘Arti Sacrum’ heeft vereenigd en waar in 1851 de Rotterdamsche Academie uit is voortgekomen. Van hem kan men enkele proeven van lithografie in 's Rijks Prentenkabinet, het Museum Boymans en particuliere verzamelingen (Waller, Moulijn) vinden; over hem veel wetenswaardigs in een boek van J.A. Bakker: ‘De Oorsprong der Academie van Beeldende kunsten en Technische wetenschappen te Rotterdam, aangetoond in de geschiedenis van het teekengenootschap ‘Hierdoor tot Hooger’, en in ‘De eerste jaren der lithografische prentkunst in Nederland’ door S. Moulijn. Zijn lithografieën zijn overigens maar zwak. Doch belangwekkend doordat men in dezen Weiland den man heeft te zien (zegt Moulijn), van wien de eerste pogingen met ideëele bedoeling zijn uitgegaan, om de lithografische prentkunst hier in te voeren.

Een andere Weiland is te Rotterdam schilder geweest, in de tweede helft der vorige eeuw. Ofschoon niet van groote beteekenis, heeft toch ook die het in zijn kring tot eenigen roem gebracht.

Of er familie-betrekking bestaat van mr. J.A. Weiland tot Jan Weiland Jr. die bijna negen jaar geleden houtsneden tentoonstelde en - nog een ander van denzelfden naam - zijn broer Frits, wat later eveneens met zulke prenten voor den dag gekomen? Van den schilder zijn Jan en Frits Weiland, wel geen nakomelingen, maar dan toch verwanten: hij was hun oom.

Dat de twee broers omstreeks 1925 met hun houtsneden uitkwamen, maakte die prenten des te opmerkelijker. Talrijk waren in de eerste jaren na den oorlog de schilders in ons land, die het palet veronachtzaamden om zich over het houtblok, den lithografischen steen of de etsplaat te buigen, zonder dat zij belangstellenden daar eenige reden tot blijdschap door schonken. Kon men eenerzijds niet loochenen, dat het aantal overbodige schilders eigenlijk wel onrustbarend groot was en het een oplossing van een schier benauwend vraagstuk leek, dat menigeen zijn voorkeur bleek te geven aan de grafiek, aan den anderen kant mocht men twijfelen of al de nijvere lieden, die toen zoo onverdroten (niettegenstaande er veel meer aanbod dan vraag

[p. 431]

was) houtsneden, litho's en etsen de wereld instuurden, zich uit onbaatzuchtige liefde aan de grafische kunsten hadden gewijd. Men behoefde niet bepaald wantrouwig van aard te zijn, om tot de meening over te hellen, dat velen, die misschien beter konden, of liever wilden schilderen, zich alleen daarom op lithografeeren, etsen of houtsnijden toelegden, dat zij vertrouwden in een tijd van overdreven bezuiniging gemakkelijker een prent, dan een zooveel duurdere schilderij te zullen verkoopen.

De gelegenheidsgrafici hebben waarschijnlijk nadien ondervonden, dat zelfs de kans op verkoopen van prenten tot nagenoeg nihil verminderd is. Thans ziet men tenminste lang niet zoo vaak meer grafische werken, waarvan men den makers wel wilde toevoegen: blijf dan toch bij je palet en penseel.

Jan Weiland aldus te vermanen, toen hij voor het eerst met zijn houtsneden kwam, zou een dwaasheid zijn geweest. Hij immers was - er kon niet de minste twijfel aan zijn - niet een schilder die met speculatieve bedoeling steekbeitel of guts ter hand had genomen, doch waarlijk xylograaf. Houtsnijder met wellicht ‘slechts’ intuïtief, maar in elk geval zuiver begrip van de kansen, die het houtblok biedt en de beperkingen, welke het stelt.

Zoo overtuigend toonden destijds Weiland's houtsneden haar xylografisch karakter, dat men onmogelijk in den maker er van een schilder kon vermoeden. De schilderkunstigheid, die men dikwijls in houtsneden waarnam, tegenstrijdig aan haar aard, ontbrak in deze geheel.

Wel was het dus een verrassing, toen Jan Weiland onlangs, in de Kunstzaal Van Hasselt te Rotterdam een veertigtal schilderijen tentoonstelde en ieder die kon zien, daar zag, dat hij niet uitsluitend xylograaf, niet alleen graficus, maar mede schilder is en dat ook al vóór zijn debuut met houtsneden was. (Een ‘stilleven met zwarte flesch’, waarschijnlijk een van de oudste der aanwezige schilderijen, bleek van 1919 te zijn). Ik zeg met opzet dat hij schilder is en was, niet dat hij schildert en schilderde. Want evenmin als men in zijn prenten den schilder heeft kunnen gissen, vindt men in zijn schilderijen den graficus terug; evenmin als Weiland's houtsneden ooit deden denken aan die bovenbedoelde, welke zich zoo duidelijk betoonden werk van schilders te zijn, herinneren zijn schilderijen aan den xylograaf.

Verwantschap, uit den aard niet in de techniek, doch ook niet in de factuur, is overigens wel waar te nemen. Er bestaat een groot verschil tusschen de wijze waarop expressie is verkregen door middel van strenge, hoewel nooit gevoellooze lijnen, wit in zwart, of van diep-zwarte vlakken in wit, en die waarop een (meestal) beheerschte maar zeker niet stroeve, integendeel eerder menigmaal vlotte, veelal teedere toets der schildering tot medium der uiting is gemaakt. Verbeeldingskracht gelijk aan welke men vroeger heeft kunnen waardeeren in prenten als bijv. ‘De drank’, herkent

[p. 432]

men echter - wel is waar in andere verschijning - in schilderijen getiteld ‘Groteske’, ‘Landweg’ (met gnoomachtige figuurtjes) en ‘Man met hond.’ Het is opmerking waard, dat men deze imaginatie niet alleen in de voorstelling vindt, maar mede in de kleur, die den geest van de voorstelling uitdrukt. Dit toont toch al aan, dat Weiland zich even goed van het geluid der veelvoudige kleur kan bedienen, als hij zich in den tweevoudigen klank van zwart en wit weet te uiten en dus niet zoo maar een nu en dan schilderend graficus, xylo- of lithograaf, doch ook een werkelijk schilder is.

Begrip van de waarden en gevoel voor de werking der kleur ontbreken hem niet. Zijn coloriet is teeder of krachtig, zwaar van dracht of licht van duiding, luchtig vertolkend of nadrukkelijk betoogend naar zijn believen. Vergelijking van schilderijen als ‘Peurbootjes’, ‘Slofjes’, ‘Zagers’ (tusschen haakjes: met een misteekende hand-en-pols), portretten als die van D.d.W. en het fijne van Rita, ook dat van een Geldersch boertje - eerder karakterkop - maakt dit duidelijk. Ook zijn toets blijft zich niet altijd gelijk; hier kort en raak, blijkt deze elders williger te zijn, breed en dun uitstrijkend. Wie oppervlakkig kijkt, kan dan ook wel een indruk krijgen van wispelturigheid, welke gebrek aan bezinning beteekende. Ziet men aandachtiger, dieper, dan erkent men echter al spoedig den ernst in Weiland's werk en beseft men dat een schijn van onbestendigheid slechts daar aan is te wijten, dat kleur en factuur niet steeds overtuigend van de noodwendigheid harer keuze doen blijken.

Het zou niet verwonderen als men vernam, dat Jan Weiland Jr. het schilderen pas enkele jaren geleden heeft hervat, na het een tijdlang voor de grafiek te hebben gelaten, en nu nog werkt met het gevoel van voortdurend te moeten verkennen en zoeken. Dat dit laatste dan eêr op een ernstige opvatting, dan op wuftheid of vluchtigheid wees, behoeft niet te worden gezegd. Wil hij ook als schilder tot de stijlkracht komen, die al vroeger een der eigenschappen van zijn houtsneden was en het nog evenzeer van de nieuwere, o.a. een belangwekkende prent ‘De zingende zaag’ is, dan zal het echter noodig zijn, dat hij op den duur zijn richting bepaalt. Op het oogenblik wil hij misschien wel wat veel tegelijk. Behalve grafische werken, teekeningen, schilderijen, maakt hij ook poppen; marionetten welke dichter bij de realiteit blijven dan de vaak mysterieuse van Harry van Tussenbroek, niettemin veelal fantastisch zijn. Aldus toont Jan Weiland een zoo al niet ongewoon-kostbaar, toch stellig belangrijk, veelzijdig talent, met den drang en het vermogen dit sterk te ontwikkelen. De eenheid in de veelzijdigheid heeft hij nog niet gevonden, doch zoowel zijn krachtige toewijding als de beteekenis van wat hij reeds bereikt, geven hem recht op waardeerende aandacht.

Koomen