Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 42

[p. t.o. 225]

beeldje, toegeschreven aan el greco (collectie d.g. van beuningen)

[p. 225]

Een beeldje van El Greco
door Van den Eeckhout

IN de collectie van den heer D.G. van Beuningen te Rotterdam bevinden zich eenige schilderijen, zooals vooral een wonderlijk fantastisch landschap, waarvan des meesters naam langen tijd in het duister lag, maar dat thans, geheel conform mijn eigen gezicht erop, aan Hercules Seghers is toegeschreven, en een authentieke Titiaan, die beide onvergetelijk zijn om rijkdom van verbeelding en een grooten stijl.

Toen ik, door deze en door andere schilderijen aan den wand getroffen - maar mijn oog was ook geboeid geweest door een vaas, die overliep van gele rozen, wel honderd gele rozen geloof ik, van dat geel dat elders in de natuur niet voorkomt en ook niet bij half-edelsteenen voorkomt, - toen was het dat mij, toevend bij een schoorsteenmantel, dit kleine eenvoudige beeldje trof. Het trof door een zuiverheid, een menschelijkheid, zoo simpel, dat ik de vorstelijkheid van dat andere, eerder geziene meende te ondervinden als achter mij wegkrimpend en verkleinend.

Het is iets vreemds, en toch ook weer van het dagelijksche leven, dat men het groote voor het kleine ziet wijken, - zooals de aandacht van een ernstig gezelschap geheel kan worden afgeleid, en als het ware gezuiverd in de sfeer van het gevoel, door het onbevangen binnenkomen van een kind.

Die werking tenminste had in het milieu, waar wij stonden, bij al die fijn overwogen kunstwerken van de verzameling, dit eene beeldje op mij. Men gevoelde behoefte, het in de handen te nemen. Het te betasten was een persoonlijke weelde, als van koestering. Geen fotografie helaas heeft de zuiverheid van dit werkje kunnen vasthouden. Wat hier gereproduceerd is kon niet anders wezen dan een schraal verkregen ten-naaste-bij. Maar wel geeft de fotografische reproductie tenminste een algemeene voorstelling van de ontroerende hoofdvormen ervan.

Nu heb ik, dit beeldje hier inleidend, nog steeds niet vermeld, wie het zou hebben gemaakt. Mij werd door den eigenaar gezegd, dat het uit Zuid-Frankrijk afkomstig is en hij het voor een Greco gekocht heeft, en ik heb die naamgeving toen intuïtief aanvaard. En blijf geneigd, die te aanvaarden.

Behalve de groote stroomende ontroering, die van het beeldje uitgaat, valt in het modelé iets van dat onklassificeerbare op, dat in elk geval bij weinigen der grootste kunstenaars van de renaissance behoort: - maar bij El Greco, die als met een prisma zoekende door het leven ging, kan men deze eigenschap juist altijd verwachten: Byzantijnsch-gestyleerd Kretenzer van afkomst, leerling te Venetië van Titiaan (een der meest naturalistische renaissancisten!), bewonderaar vooral van Michel Angelo te Rome, en daarna het Byzantijnsche nog eens omzettend tot een cubisme in modernen zin,

[p. 226]

ten slotte, in de sfeer van een goeddeels gothische kathedraal te Toledo, droomend van de barok.

Misschien liggen juist hierin redenen te over, dat er zooveel verschil is geweest in de uitingen, die mij naar aanleiding van dit beeldje op mijn verzoek bereikt hebben. Het is heel gemakkelijk uitstekende kunsthistorici te vinden, die nooit ander beeldhouwwerk van El Greco gezien hebben, of zelfs die niet weten dat er, behalve schilderijen, iets op zijn naam in Spanje bekend staat. Dit toont reeds, hoe moeilijk het zou zijn, langs wetenschappelijken weg tot een oordeel te geraken. Er is te weinig vergelijkingsmateriaal, van dat weinige is men nog niet zeker, en wie ik sprak kent de beeldhouwwerken slechts uit reproductie.

Deze overweging heeft mij geleid tot het vragen van zijn indruk aan een onzer meest begaafde jongere beeldhouwers, met andere woorden aan een kunstenaar. Zijn antwoord, het antwoord van een vakman met eigen stijl, schijnt mij voor afschrijving op deze plaats zoo aantrekkelijk, in zijn spontaneïteit, dat de schrijver zelf mij de reproductie naar ik verwacht ten goede houdt:

‘Bij den eersten aanblik, denkend aan het oeuvre van El Greco, zegt men, neen, van zijn hand is dit beeldje niet. Maar bij nadere beschouwing komen er allerlei typische kenmerken naar voren, die in elk geval bewijzen geven, dat het gemaakt is door een werkelijk kunstenaar, een in elk geval zeer subtielen artiste, in de allereerste plaats een schilder, iemand die een juiste kennis had van de renaissance-beeldhouwwerken uit den bloeitijd.

Er zijn typische kenmerken van den dilettant-beeldhouwer, als daar zijn te lange armen, te groote kop en handen, te schrale tors; de draperie is wel zeer El Greco, het modelé geheel dat van den schilder, haar en baard idem, en ten slotte zooals ik al zeide de voor mij stellige indruk, dat dit beeldje van de hand van een werkelijk kunstenaar is. Een waardevol en eigenaardig beeld.’

En zulke ‘werkelijke kunstenaars’ zijn er niet veel, wil deze briefschrijver zeggen, zoodat hij, naar ik meen, de overtuiging deelt van dien kunsthistoricus, die, van bewondering voor dit werkje vervuld mij zijn oordeel ten slotte in deze bekrimping samenvatte: ‘het is niet onaannemelijk, dat Greco het gemaakt zou hebben.’

Na de beschikbare gegevens zooveel mogelijk te hebben opgezocht en overzien, durf ik zelf inderdaad niet tot een positievere uiting te gaan, gegeven immers de vele onzekerheden, die steeds zullen overblijven bij een materie met zoo weinig aanrakingspunten.

Maar, zal iemand vragen, indien de Spaansche beeldhouwwerken, die op dit oogenblik in Spanje zelf aan El Greco worden toegeschreven, eens

[p. 227]

niet van dien kunstenaar waren, blijft dan toch tenminste eensgezindheid over de vraag zelf of hij ooit beeldhouwde?

Daarover heeft men inderdaad uitsluitsel.

Naar ik bij Wullumsen, Crès, Paris, vond opgeteekend schreef Antonio Palomino in een Museo Pictorico y Escala Optica tusschen 1715 en 1724, dat Greco ‘in tegenstelling met andere Venetiaansche schilders ook beeldhouwer was en architect.’ Bovendien is er zekerheid, dat in de Spaansche archieven zich documenten bevinden, die niet alleen getuigen van Greco's ontwerpen, in teekening, voor verscheidene altaren, maar men leest daarin van klei- en was-ontwerpjes voor bij die altaren behoorende beelden. Een ander getuigenis wordt gevonden in een boek van den Spaanschen schilder Pacheco, die meedeelt: ‘Dominico Greco me montra en 1611 un placard contenant des maquettes d'argile qu'il avait modelées lui-même pour s'en servir pour ses travaux.’

Dit ‘pour ses travaux’ schijnt mij dubbelzinnig. Het zou kunnen beteekenen: om te dienen als voorstudies van beeldhouwwerken; maar men kan ook eenvoudig denken aan eigengemaakte poppen, die dienst konden doen als mannequins, bij schilders in gebruik om ze te drapeeren e.d. Tenminste, in Greco's nalatenschap werden in den inventaris vermeld gevonden: 30 maquettes van leem en was, en 20 van gips. En men meent, dat hieronder in elk geval ook drapeerpoppen gerekend werden.

Hoe dit alles nu precies moge geweest zijn, het een met het ander is toch zeker wel voldoende om de slotsom te rechtvaardigen, dat Dominico Greco gebeeldhouwd heeft, en dat hij in ieder geval - waarschijnlijk wel verscheidene dozijnen keeren, tusschen zijn groot en magistraal schilderwerk door, zich verlustigd heeft in het boetseeren van kleine beeldhouwwerken, zooals dit diep ontroerende uit de collectie D.G. van Beuningen er dan, nemen wij aan, één zou zijn.

Hoewel men niet veel geschriften uit vroeger eeuwen vinden zal, die over zulke kleine renaissance-beeldhouwwerkjes handelen, is over de kunstenaars van dien grooten bloeitijd voldoende geschreven, en weet men o.a. over het leven en de werken van El Greco zeer veel détails.

Zijn eigenlijke naam was Dominicos Theotocopuli. Er bestaat een vroeg portret naar zijn jeugdvriend Clovio, dat hij met groote Grieksche letters THEOTOCOPULI teekende. Op Kreta, waar hij geboren werd (1547 of '48), en in de andere Grieksche kolonies, zooals in de kleine Griekschsprekende kolonie te Venetië, schilderde men in zijn jongensjaren nog geheel volgens den strakken stijl der Byzantijnen. Dit heeft de naar Venetië (voor hem een zeer noordelijke en ‘Europeesche’ stad) vertrokken Dominicos in het begin eveneens gedaan. In Venetië moet het hem toen gebeurd zijn... Men kan zich tegenwoordig zeker maar nauwelijks een voorstelling meer vormen van de omwenteling, die in dit geniale kunstenaarshoofd heeft plaats gehad, toen hij van de verstarde Byzantijnsche traditie in de meeren-

[p. 228]

deels stijlrijke, maar voor hem onmetelijk vrije renaissance-wereld binnen trad, en nog wel, waarschijnlijk als in het non plus ultra van toenmalige ‘ongebondenheid’, bij Titiaan ter school ging. Titiaan was toen 60 jaar oud, en zwaar van roem. Met aanbevelingen van dezen, en vooral van hooge geestelijken, geraakte Theotocopuli naar het Rome van Michel Angelo, waar hij onder meer verscheidene portretten schilderde. Een nieuwe onrust zal hem in deze sfeer bevangen hebben. De barok stond in de eeuwige stad geboren te worden. Reeds toen moet Greco op het voetspoor van den grooten schilder-bouwmeester architectonische studies hebben gemaakt en zich met plastiek hebben bezig gehouden. De jonge Kretenzer wilde toen heel Europa als het ware ineens in zich opnemen. Misschien begrijpt men, dezen vóórtijd in het oog houdende, nog het best de onstuimige persoonlijkheid, zooals die zich nadien in groot tempo ontwikkeld heeft en eerst in Spanje tot een betrekkelijke rust bezonk.

Toen El Greco in Spanje aankwam, in de hoop door Philips II aan het werk te worden gezet voor het monument zijner grootheid, het Escoriaal, kon hij nog geen 30 jaar oud wezen. Toledo, niet ver van Madrid gelegen, hield hem om meer dan één reden vast. Hij kwam er in de eerste plaats in nauw contact met den bouwmeester van Philips, den ouderen Juan de Herrera, die zich op Europeesche reizen met wiskunde en renaissancistische architectuur had vertrouwd gemaakt, en hij stond met dezen in de deels gothische kerkgebouwen (zooals de kathedraal zelf te Toledo) en kreeg hier zijn opdrachten. Vast staat, dat hij onder meer te ontwerpen kreeg het hoogaltaar voor de kerk van Santo Domingo el Viejo, terwijl in de kerk de la Carida d'Illescas vier houten beelden zich nog steeds bevinden, die aan Greco worden toegeschreven, gelijk ook de meeste, die het hoogaltaar versieren in het hospitaal van St. Franciscus van Alfuera.

In Toledo, waar El Greco zijn leven voornamelijk heeft doorgebracht en ten slotte beëindigd, en waar later ook zijn zoon Jorje als architect aan de kathedraal werkzaam was, vormde het gezin een apartstaande wereld. De Kretenzer bleef in het Spaansche milieu min of meer vreemdeling. Dat was echter niet alleen toe te schrijven aan zijn afkomst. Zijn onafhankelijk karakter droeg daar nog het meeste toe bij. Er wordt van hem verteld, dat hij op het hoogtepunt van zijn aanzien gaarne veel van de intellectueelen van zijn omgeving om zich heen verzamelde aan maaltijden, die hij tot feesten maakte vol raffinement: maar tegelijkertijd hield in hem met al zijn eigenwilligheden, die hem ertoe brachten zich tegen sommige grooten en zelfs tegen de Inquisitie te verzetten, een geheel teruggetrokken natuur de bovenhand. Hij was binnenshuis een veel peinzend gemoedsmensch, rijk aan droefgeestige ironie, iemand die filosofische geschriften opstelde, een gevoelig, eenzaam mensch, die in zijn sober en deftig huis verborgen bleef, waar zijn vrouw weefde en hij schilderde.

[p. XLV]

beeldje, toegeschreven aan el greco - rechterzijde

[p. XLVI]

hetzelfde beeldje - linkerzijde

[p. 229]

Bij het ouder worden spitsten zich zijn wereldschuwe eigenschappen toe en rekenden velen hem, en dit niet alleen wegens zijn ‘bizarre’ vormgeving in schilderstukken, voor niet heelemaal goed bij het hoofd....

Intusschen kan de gecompliceerde geest, die hij was, door die afgewendheid van de wereld behoed zijn voor het verliezen van het onbevangen kinderlijke, dat zich in zoo'n klein beeldhouwwerkje als dit, bijgeval kan hebben geuit.