Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 41

[p. 221]

De nacht
door Jo Smits

IN de nachten wordt alle tijd verloren. Daar is het verleden en daar is de toekomst. Daar worden diep gelegen eeuwen opgegraven, want er wordt de angst van het dier in gevoeld dat in een hol wegkruipt; en er wordt gevoeld de vlucht van een vogel die over zeeën en landen trekt en zich bewust is van een eindelooze ruimte, doortrokken van zonlicht, en, diep beneden, de aarde als een omsluierd geheim.

In den nacht is er ook het bewustzijn van het weer zinken in kluistering, van kamers in huizen, donker en vreemd, van machines en voortdurend lawaai, van menschen met vreemde, droeve oogen die voorbijgaan; drommen menschen, altijd maar weer meer menschen; sommigen met verwrongen gestalten en het leed en de zonden van eeuwen op hun gebogen schouders.

Er is in den nacht het praten met Jezus Christus, het vragen of Hij schijn is, of niet; of Hij de ziel hoort roepen in den nacht, of niet. En of Hij het weet van de eeuwen van zonde, van het leed in millioenen zielen, van de misdaden bedreven door de tijden heen. Er is in den nacht het doorleven van al wat de wereld doorleefd heeft en het bewustzijn van een onbegrijpelijke reis tusschen muren en huizen, en de belofte dat ergens de ruimte ligt te wachten in liefde en vrede, en de nacht voorbij zal zijn en het geweldige worstelen met de eeuwen van menschenleven.

Overdag is alles anders. Dan is er de typ-machine, waarop brieven worden getikt, alles volgens regel. Altijd komen er weer meer brieven; onbegrijpelijk waar ze vandaan komen; onbegrijpelijk ook al die menschen die brieven moeten ontvangen, van wie je niets afweet, maar die ergens in de onmetelijke ruimte moeten wonen en werken en loopen.

Misschien hooren ze bij de drommen menschen die 's nachts met droeve oogen langs je heen trekken. Misschien hooren ze bij de verwrongen gestalten. Misschien zijn er ook hoovaardigen bij, die je ook in den nacht ziet, en die tegen je grijnzen en voor wie je soms angst hebt, omdat je zoo klein bent en zelf zoo verwrongen.

Sommige brieven doen je dit vermoeden.

Je zit in je kantoor. En naast je zitten anderen. Er bewegen zich veel menschen door de straten, maar 't is alles anders dan wat je 's nachts ondervindt.

Want deze menschen bewegen zich volgens een systeem, volgens tijd. Overal zijn klokken die den tijd aangeven, en allemaal regelen ze zich naar den tijd.

't Is alles schijn, want de klokken zijn door hen zelf gemaakt. In werkelijkheid is er geen tijd, en de uren waar iedereen 't over heeft, zijn hersenschimmen.

[p. 222]

En de grenzen die worden getrokken tusschen dorpen en steden en landen, bestaan alleen in de gedachten der menschen en daarnaar richten ze de dagen in.

's Nachts loopt alles voor je door elkander en je praat met duizenden. En allen gaan ze aan je voorbij.

Overigens ben je voor je typmachine gezeten een gewoon mensch. Je hebt ouders en familie, bij wie je iederen dag op een bepaald uur door vele klokken aangegeven, eet aan een tafel midden in een kamer.

Dat kan soms heel mooi zijn. want het is overdag zoo veilig met al die klokken en al die zich regelende menschen. Zoo veilig is het....

Zoo aan tafel gezeten, draag je in je het bewustzijn van een vogel die over de wereld vliegt. Dat maakt je gelukkig en je kijkt door de ruiten naar buiten.

De auto's rijden door de straten, kinderen komen uit school en gaan de ramen voorbij. Ze zijn soms vijandig tegen elkaar, evenals jijzelf soms in een donker bosch de schrik en de vijandigheid in je voelt van een dier in het onbekende.

Maar 't is alles anders toch met die kinderen en die menschen in de straten. Want zij leven in een systeem dat zij beschaving noemen. En daar buiten zou het leven angst en verwarring beteekenen, zooals het ook voor een enkeling plotseling tot angst en verwarring wordt.

De beschaving redt hem soms weer door hem in haar systeem te duwen, door hem werk te geven in fabriek of zaak of kantoor.

Och, al die menschen en kinderen die voorbij de ramen loopen....

Daar gaat een klein meisje, dat ik zelf had kunnen zijn. 't Is mogelijk dat ik vannacht haar gestalte aanneem, en dat zou niet kwaad zijn, want het is een bleek meisje met zulke reine oogen, dat ik hier aan tafel tusschen de pratende menschen, vraag of ik nog even zóó mag wezen, zóó mag loopen in onze beschaving, zóó onbewust van het gareel waarin we ons bewegen, en met zoo'n dans in mijn voeten en zoo'n gewijdheid in mijn ziel.

Het meisje is voorbij. Het is gewoon dag, en de menschen die bij mij zijn, zijn familie van me.

Het meisje is ook familie van me, maar hier weet niemand iets van.

Ik eet mijn brood en verwonder me.

Dan zie ik een man stilstaan voor het raam. Hij kijkt naar mij en hij lacht. Er is zinnelijkheid in zijn oogen, en daarbij toch iets zoo roerend menschelijks, dat ik naar hem blijf kijken.

Het meisje en de man, ik ken hen beiden. Hun gezichten heb ik duizenden malen aanschouwd.

Ik kijk de kamer rond, want de man is voorbij.

[p. 223]

Dan glimlach ik tegen mijn vader en zeg dat ik klaar ben en weer naar mijn kantoor ga. Ik raak zijn hoofd aan.

Er is vaak iets schoons in, zijn hoofd aan te raken. 't Is of we er elkander beter door begrijpen en wij elkaar helpen kunnen.

Weer ga ik de straten door.

Boven een gracht vliegen meeuwen. Een meisje aan den kant voert ze.

Ik zie plotseling de zee voor me en sta op het strand.

Er zijn alleen de meeuwen en om mijn voeten heen liggen schelpen.

Ik zou mij graag op het zand in de zon uit willen strekken, maar ik begrijp dat het niet kan. Want zie, er loopen weer zoo vele menschen om mij heen, en ik ben dicht bij mijn kantoor. Iemand neemt zijn hoed voor mij af, en ik knik beleefd. Ik ben een gewoon mensch op weg naar de typ-machine.

Dan zit ik voor het raam. Iemand dicteert mij brieven. Buiten beweegt een boom zijn takken, en terwijl ik werk kruipt er een vermoeidheid in mij omhoog, waardoor ik op de klok kijk om te weten of ik ver van het oogenblik af ben dat ik opnieuw door de straten naar huis kan gaan. Ja, het oogenblik is nog ver, en ik moet er mijn brein naar regelen. Ik werk dus door en verbaas me over de brieven, en verbaas me over de stem die doordicteert.

Je kunt soms iets vreemds hooren in een stem die in het gareel is opgenomen. Je kunt die soms 's nachts ook hooren, als je buiten den tijd bent geplaatst en die stem je dan aandoet als de stem van een krankzinnige. Nu, overdag, is die stem zooals ze behoort te zijn, voor de brieven die ik tik op de schrijf-machine.

En de klok en de machine tikken te zamen.

Als de lampen aan zijn, komt er een oude man binnen. Ik moet hem te woord staan. Wij zien elkaar aan.

Ja, wij zijn vrienden. Dit is niet vreemd. Wij zijn altijd vrienden geweest. Terwijl wij praten en onze stemmen naar het leven van den dag vormen, bewegen zich werelden tusschen ons.

Waarom zouden wij het voor elkander verbergen?

Wij zijn veel samen geweest, en wij weten het. Wij hebben beiden gezworven, en in den nacht hebben wij beiden gesproken met duizenden die ons voorbijgingen. Wij weten veel, en wij zijn beiden krankzinnigen en propheten. Wij hebben beiden honderden keeren verraad gepleegd, maar wij zijn altijd weer teruggekeerd tot dat wat zich nu tusschen ons beweegt.

Een vreugde slaat in mij omhoog. Mijn jonge hand ligt in de zijne.

Voor òns staat de klok stil.

Wij zien in een mateloos verlangen elkaar in de oogen. Het is of hij nu mijn hoofd tusschen zijn handen neemt en mij op 't voorhoofd kust, zoo innig, zóó rein, alsof hij iets goddelijks aanraakte.

Het is licht om mij heen. Zijn oogen zien recht in de mijne.

Ik denk aan Jezus Christus. Hij is een droombeeld voor me. Maar ik weet

[p. 224]

iets, zonder hetwelk ik mij Jezus Christus niet meer kan indenken. Het is zonder vorm, en het is tusschen den ouden man en mijzelf.

Het zou mij niet verwonderen als deze oude man zeer geloovig was en alle nachten sprak met Jezus Christus. Maar het zou mij ook niet verwonderen als ik zag dat hij alle godsdiensten in zich had samengevat en de menschheid tot kerk had genomen.

Wij spreken over zaken, want daar komt hij voor op dit kantoor. Zijn stem is rustig, en als hij weggaat is het mij opnieuw of hij mij op 't voorhoofd kust, met dezelfde reinheid, dezelfde teederheid.

De deur trekt hij achter zich dicht.

Ik berg mijn papieren op, want het is tijd. Ik maak een afspraak voor den volgenden avond en zeg dat ik om zeven uur vrij zal zijn.

Als ik weer op straat ben, sta ik op het trottoir even alleen.

Een paard staat te wachten, gespannen voor een wagen. Zijn kop ontroert me. Ik zie een jonge vrouw zich een weg banen door het verkeer, een kind in haar armen dragend.

Er is nog dezelfde vreugde in mij van daar straks. Er is hetzelfde matelooze verlangen naar dat wat van den ouden man in het kantoor mij tegemoet stroomde.

Precies op tijd voor het eten kom ik thuis. De stoelen staan om de tafel. Er staan bloemen in het midden en mijn moeder zit voor het raam.

Als ik tegenover haar ga zitten, beginnen wij te praten over allerlei dingen. En ik voel dat ik haar kan troosten vandaag, en dat ik gelukkig ben.

De nacht komt, en je bent weer buiten den tijd geplaatst. Je betast met je handen de dekens. Je hebt het gordijn wat op zij geschoven, opdat je iets van den sterrenhemel kunt zien, en morgen vroeg de zon naar binnen zult zien vallen.

Maar waar is de morgen? Eindeloos ver, als een verhaal waarvan je gedroomd hebt. Je hebt ook gedroomd van een typ-machine ergens, en van brieven, en van loopen door straten.

En langs je gaan ze weer, bij drommen, de menschen. En je praat en praat. En 't is of je bij allen hoort, want alles wat zij dragen, droeg ik ook eenmaal in mìjn oogen of zal ik nog eenmaal moeten dragen, want er is geen ontkomen aan, aan de drommen menschen, aan de gezichten en aan de uitgestrekte handen.

Een diepe weemoed grijpt je aan.

Je wilt rusten, want je bent moe van den tijd waarin ze je geplaatst hebben.

Je bent zoo moe van het loopen in de straten, van den dag en zijn grenzen.

En nu is 't of je mee moet trekken met die drommen menschen. Je ziet hun gezichten en weet zoo veel. Je bent door en door vermoeid en bent een vreemde voor jezelf.

[p. 225]

Waar is hulp? Waar is de veiligheid van de tikkende klok, waar zijn de omlijnde uren? Waar is de zekerheid der menschen van den lichten dag?

Donker zijn de figuren die langs je trekken, en als een klein, donker ding lig je zelf in je bed, ergens.... God mag weten waar, en in wiens huis, en hoe lang je er blijven zult.

De kamer verzinkt in het niet.

En radeloos erken je je leugens, en wat je hebt gezien in jezelf en in anderen en wat je hebt getracht te bedekken.

Dan voel je als een milde troost, hoe een mensch je hoofd tusschen zijn handen neemt en je kust op 't voorhoofd, alsof je iets heiligs en reins was.

Wanneer is dit eerder gebeurd? Het doet er niet toe, want er is geen tijd en geen plaats.

Zacht in het donker schrei je omdat dit is gebeurd, omdat het de eenige hulp is op je onafzienbare reis.

Niets meer heb je dan dit: de wijding van die aanraking.

En zoo lig je dan buiten den tijd, en in de geheele menschheid. Zoo lig je daar in alle eeuwen die zijn geweest en daarbuiten.

En dan, in alle stilte, is 't of je over de aarde vliegt, en je van krankzinnige tot propheet bent geworden, en je kunt zien in een oneindige verte, recht doordringend tot daar waar liefde liefde kust.